Liñas de galego

/en , , , , , /por

Decepcionoume o escaso eco do informe «Un país coa súa lingua» froito do foro organizado polo Consello da Cultura Galega coa intención de activar medidas que reforcen o uso social do galego. Entre elas son de interese as da comisión de Educación e Socialización, coordinada por Nel Vidal e Dolores Vilavedra, na que asumindo a necesidade de combinar planificación e educación lingüística, tabú para o goberno de Rueda, se propón redefinir o enfoque do plurilingüismo situando o galego no centro de interese e fortalecéndose naqueles ámbitos, o tecnolóxico e científico, nos que hoxe non está. Resultan viables propostas para as que nin sequera sería imprescindible (aínda que si moi aconsellable) agardar á derrogación do decreto 79/2010, como ampliar e diversificar a oferta educativa en galego, fose por proxectos de enriquecemento lingüístico, fose ofrecendo liñas educativas nas que o galego é lingua vehicular, sempre que exista demanda suficiente e consenso na comunidade educativa. Secasí, resulta necesario impulsar unha campaña institucional e colaborativa que enxalce os beneficios de criar en galego cun enfoque emocional positivo e reforzo para as familias que o fagan. Certo é que resulta imprescindible revisar o modelo de educación lingüística, o que pasa por derrogar o decreto da vergonza de 2010 e acadar un acordo político transversal sobre un modelo alternativo que garanta que cada moza ou mozo ao remate da súa formación conte cun dominio operativo do galego equivalente ao doutras linguas de referencia, nada pois doutro xoves. Xaora, o documento das expertas do Consello da Cultura Galega, que merecería ser presentado no Parlamento, amosa que o acordo sobre a educación lingüística non pode quedar aparcado sine die. Deben activarse nos centros educativos medidas alternativas coma as citadas, e outras dun documento valioso, que vaian máis alá tanto de lamentar os ataques lingüicidas ou de defender contra vento e marea un decreto que tanto dano fixo (e continúa facendo) ao galego.

Publicado en Nós diario:3/12/2025

Entropía

/en , , , , , , , , , /por

Aos editores galegos que soñaron Culturgal

Jaume Subirana, vicepresidente do PEN catalán, no seu ensaio Literatura, lengua y lugar (Anagrama 2025) pregúntase se é posible continuar falando de literatura catalá nun mundo tan alterado e cambiante, no que linguas atacadas coma a súa sofren unha regresión evidente e diminúe o peso social da lectura. Coa intención de evitar converterse nun glaciar chamado a desfacerse, propón aos polisistemas do libro e da lectura repensarse en termos de entropía, esa magnitude que na física mide a enerxía non utilizable para facer un traballo e a desorde existente nun sistema. Atendendo á segunda lei da termodinámica, a que establece que a entropía tende sempre a aumentar, reclama actuacións para os sectores da lectura que lles permitan gañar enerxía. Durante décadas, as linguas e literaturas catalá, euscalduna e galega foron perseguidas de tal xeito que se sentiron tan febles que tiveron a tentación de aferrarse a unhas poucas certezas resistentes, vinculando a literatura propia coa lingua. Advertindo que ningunha literatura é un sistema pechado nin estable, que hoxe a lingua é espiñazo pero nin lente nin chumbada, que o único terreo de xogo posible é o do mercado e a industrialización e dixitalización do libro e da cultura e que nese escenario as identificacións entre espazos e linguas mudaron, Subirana propón que, se non pretendemos compracernos no agravio noso, é imprescindible unha achega de enerxía, que non é máis que capacidade de traballo, de actividade humana consciente. Noutras palabras, a nosa literatura, concibida como sistema do libro e da lectura en galego, cara o futuro precisa axitar todas as súas pezas, repensar rutinas, etiquetas e instrumentos sen renunciar a súa vontade de presenza colectiva para superar o que Álex A. Nogueira chama «fantasmas dos momentos primitivos». O Culturgal desta fin de semana, na súa décimo oitava edición con máis actividades que nunca, é unha oportunidade excelente para recibir un xute enerxético de emotividade e entusiasmo que precisamos.

Publicado en Nós diario: 26/11/2025

Petróleo

/en , , , , , , , /por

Lendo no ensaio Literatura, lengua y cultura. Termodinámica aplicada (Anagrama 2025) de Jaume Subirana, atopo os datos da potente industria editorial catalá: 885 editoras, que publican 4.000 títulos, fabrican 111 millóns de exemplares, empregan a 4.700 persoas e ocupan a 18.000 colaboradoras. Sector que factura 1.500 millóns de euros, a metade do mercado interior español do libro, dos que 600 millóns corresponden a Cataluña e 278 aos títulos en catalán, o 23 % do mercado, que en cada Sant Jordi sube ao 50 %. Sector que edita en catalán sobre 9.000 títulos por ano, cifra superior á de Grecia, que non chega aos 7.000, Suecia con 4.000, Letonia con 2.000 ou Galicia con máis de mil. Cataluña conta cunha poboación que le habitualmente en catalán do 32,5 %, en 2016 do 26, 9 %, polo tanto que se incrementa na última década, subindo ao 55,7 % no segmento de dez a trece anos. Ecosistema do libro en catalán alicerzado sobre 108 empresas, que forman parte d’ Associació d’ Editors en Llengua Catalana; 1.713 membros d’ Associació d´Escriptors en Llengua Catalana, dos que apenas o 10 % se ocupa de forma exclusiva da escritura; 460 librarías que constitúen o Gremi de Llibreters de Catalunya. Ecosistema lector animado por un potente sector de lectura pública formado por 428 bibliotecas e 12 bibliobuses, con 3,5 millóns de usuarias, o 43,7 % da poboación, considerado como un dos servizos públicos mellor valorados; ao que se engaden 1.250 certames literarios e un amplo fenómeno popular e autoxestionado de clubs de lectura. Cultura do libro e da lectura que Carlos Puigdemont, presidente da Generalitat, cualificou con fachenda en Boloña (2017), cando Cataluña foi convidada de honra, como «o noso petróleo». Estando moi lonxe desa hiperliteraturización catalá, se comparamos con realismo esas cifras coas recentes do caso galego, non é difícil inferir que existe unha ameaza real de que o futuro do libro e da lectura en galego sexa a dun bonito glaciar destinado a desaparecer de forma silenciosa.

Publicado en Nós diario: 19/11/2025

Sete por cento

/en , , , , , , , , , , , , /por

A cota de mercado do libro galego acada un novo teito negativo: «SETE POR CENTO». Iso acredita o Informe de Comercio Interior del Libro 2024 da Federación de Gremios de Editores de España, sector que recupera músculo comercial superando os tres mil millóns de facturación e un crecemento anual do 6,3 %. Máis alá da dificultade de interpretar no informe as cifras do libro en galego e do libro editado en Galicia, que non cadran (para cando un informe monográfico do libro en galego, como o de 2007, contabilizando o editado en Madrid e Barcelona?), o devalo do comercio do libro en galego se acentúa, xa que acada os 13,4 millóns de euros, a metade da facturación das editoras da AGE, 27,5 millóns, que retroceden apenas un 0,4 % con respecto ao ano anterior. Cifras fracas que contrastan co excelente momento do libro en Galicia, un mercado de 194 millóns de euros, o 6,4 % do sector español, moi por riba do que nos corresponde por poboación. Esforzo editorial en galego compartido por 47 editoras (ás que habería que engadir as tres ou catro non asociadas aínda na AGE), o que amosa un sector diversificado, que no seu catálogo vivo depende cada menos das dúas “editoras tractoras”, no que a edición infantil e xuvenil se consolida como primeiro subsector, 31,3 % das novidades e o 39, 1 % da facturación, mentres o literario (“ficción” no informe) mantén a súa tradicional mala saúde de ferro, ofrecendo un terzo das novidades e unhas vendas de apenas o 11,8 %. Cifras que amosan a resiliencia dun sector que procura a súa viabilidade nas edicións electrónicas impresas de baixa tirada e na redución dos seus custes de creación editorial. Con todo o informe achega tamén algunhas cifras esperanzadoras, como as do incremento do emprego, unhas duascentas persoas nos cadros de persoal e outras tantas colaboradoras, tras máis dunha década de perdas continuadas, e as do mantemento do sector da libraría en vendas do 55,4 %, a pesar do incremento de Amazon, o que deixa varias luces acesas para o futuro.

Publicado en Nós diario: 12/11/2025

Apego

/en , , , , , /por

Un dos mellores momentos dos Premios da Crítica de Galicia 2025 foi o discurso de Ramón Varela Rodríguez en nome de Alingua (Asociación de entidades locais pola lingua galega), promotora actual do programa Apego, gañador na modalidade de Iniciativas Culturais e Científicas. Mil palabras emocionantes lidas polo xove concelleiro carballés que presentou un proxecto colectivo modélico, creado dende a cultura municipalista coa intención de fomentar e mellorar a transmisión do galego como lingua inicial, dirixido tanto ás familias como ao contexto social dos nenos e nenas nos seus primeiros anos de vida. Nacido en 2015 de forma cooperativa en doce concellos de diversas cores políticas, a través dos seus servizos de Normalización Lingüística, Apego achega materiais, argumentos, recursos e accións ás familias para axudarlles á crianza en galego e para procurar tecer redes de colaboración mutua. Dende entón foron moitas as mantiñas-apego, coa imaxe do polbo, icona do programa, as que se deron aos bebés nacidos nos concellos participantes, na actualidade dezanove. Apego é sinónimo de vínculo, sintonía, empatía, inclinación, afección, amor. Emocións imprescindibles para desenvolver unha inmersión familiar onde o galego sexa a lingua preferente. O de Apego, como outros programas de éxito promovidos por Alingua, como Youtubeiras, Club de debate ou Enreguéifate, forma parte da Galicia da esperanza, a que pon os ollos no porvir, a que asume que a lingua é o noso privilexio, o noso orgullo, que só ten futuro nos nosos fillos e nas nosas fillas, os e as falantes da Galicia do mañá. Xaora, Apego amosa que para enfrontar a actual emerxencia lingüística, rota a cadea de transmisión xeracional do idioma, son posibles outras políticas públicas de fomento da lingua, como as alicerzadas no concepto de inmersión e nunha estratexia de autoestima, corresponsabilidade e confianza. As familias que deciden criar en galego teñen dereito a ser apoiadas e contar con referentes na súa comunidade de apego.

Publicado en Nós diario: 05/11/2025

Folga no ensino

/en , , , , , /por

Os mestres e mestras do meu tempo, hoxe retirados, non esquecemos a folga do profesorado do ensino público do curso 1987-1988. Máis de vinte xornadas de paros intermitentes para reclamar equiparación retributiva co resto do funcionariado, tanto de salarios coma de pensións, así como melloras das condicións de traballo docente, da súa consideración social e protección civil. Unha folga histórica, ás portas da reforma educativa da LOXSE (1990), na que a Consellaría de Educación de María Jesús Sainz fixo abandono expreso das súas competencias e responsabilidades. Porén, aquel fora un conflito que pola súas reclamacións contara coa simpatía das familias e dunha boa parte da sociedade que pouco despois se mobilizaría en todo o estado o 14 de decembro de 1988, na folga xeral contra a política económica de Felipe González e a súa pretensión de abaratar o despido. Folga heroica dunha xeración docente que por intencionalidade lembra a mobilización da CIG Ensino e STEG que reclaman hoxe a apertura das negociacións coa Consellaría de Educación arredor dunha táboa de melloras da calidade educativa: baixada de ratios en todas as etapas (medida que o goberno Sánchez pretende garantir por lei); recuperación do horario lectivo docente vixente antes da crise de 2011 (21 horas en Infantil e Primaria, 18 no resto das ensinanzas); incremento do mapa das prazas  e de persoal dos departamentos de orientación (un profesional por cada 250 estudantes, ademais do incremento persoal de PT e AL); posibilidade de redución de xornada a partir de 55 anos até a atención preferente á situación de emerxencia da lingua galega nos centros. Coma sucedera naquel 1988, curso no que se autorizou con carácter experimental a xornada lectiva en sesión única, o que pelexan hoxe os docentes é o futuro do ensino público galego para as vindeiras dúas décadas, para o que cómpre incrementar xa nos Orzamentos de 2026 as partidas dedicadas a Educación. Coma hai trinta e sete anos, os profes e as profas en folga teñen razón.

Publicado en Nós diario: 29/10/2025

Amazon

/en , , , , , , , , , , , , , , /por

Das mudanzas provocadas na edición pola disrupción dixital a máis relevante foi a aparición dun novo actor, Amazon. Desde que asinou os primeiros contratos coas editoras hai quince anos, o seu poder non deixou de medrar. Acumulou unha cantidade inxente de datos de clientes que comezaron a mercar libros utilizando a súa plataforma de distribución, até chegar a ser hoxe o minorista dominante na venda de libros impresos, libros dixitais (na plataforma Kindle), e mesmo audiolibros, creando ademais un ecosistema para a produción, difusión e consumo en múltiples formatos e linguas. En galego conta hoxe cun catálogo de vinte mil referencias, semellante ao de Todostuslibros.com, a web das librarías independentes e de proximidade. A revolución dixital, ademais de empregar as utilidades hipertextuais, abriu novas posibilidades de publicación e lectura, en formatos pdf e epub, mais tamén deu lugar á organización máis poderosa que a industria editorial coñeceu ao longo dos seus cincocentos anos de historia. Poder dos datos que Amazon, inicialmente especializada na loxística inocente de libros, ampliou a calquera tipo de produtos, ademais de crear un novidoso negocio gratuíto de libros autoeditados na plataforma Kindle Direct Publishing (KDP) desde a que desenvolveu con éxito de público algúns xéneros de ficción mainstream –como a novela romántica, de ciencia ficción e fantasía– por parte de autores e autoras debutantes ou que quedaron á marxe das editoras tradicionais, onde a lingua galega comeza a contar cunha certa presenza. Amazon funciona como monopolio do comercio electrónico, cunha facturación abraiante de 500.000 millóns de euros, dos que a España corresponden 8.000 (de libros apenas 75) e estimamos que a Galicia 480, onde conta con dúas estacións loxísticas no Porriño e Cambre. Intimida que unha soa empresa estadounidense poida exercer formas de poder sobre a nosa cultura e consumo en virtude da súa posición como plataforma loxística dominante. Convén pensalo, antes de utilizala.

Publicado en Nós diario: 22/10/2025

 

Edición e IA

/en , , , , , , , , , /por

A Intelixencia Artificial (IA) xerativa e os LLM (Large Language Models), modelos extensos de linguaxe, tecnoloxía utilizada polos chatbots como ChatGPT de Open AI ou Gemini de Google xa impactaron na industria editorial. Modelos que precisan de ser adestrados a partir de grandes cantidades de texto, dos que unha parte deles están protexidos por dereitos de autoría, sendo utilizados sen permiso dos seus lexítimos beneficiarios para o lucro comercial de empresas tecnolóxicas como Alphabet ou Microsoft. Outro episodio da guerra entre a industria editorial e as industrias dixitais que se ven librando desde que se agoiraba a desaparición do libro. Conflito caracterizado polo uso que a IA xerativa fai de textos e imaxes con copyright publicados en formato libro ou polo emprego cada vez máis frecuente por parte das editoras de programas de tradución e locución automática. Como calquera outra mudanza tecnolóxica, a IA xerativa achega posibilidades creativas insospeitadas, esfuma a distinción entre o que entendemos por real e por virtual, facilitando a creación de contidos textuais e gráficos, extraídos de fontes editadas, que se fan pasar por propias, sen consentimento por parte das súas autorías, apenas un eufemismo para expresar a tan vella práctica do plaxio. Situación que provoca un grave desamparo para algunhas editoras e autorías, sobre todo de libro gráfico, denunciado en Galicia por editores como Kiko Da Silva, que solicitan a intervención dos gobernos para regular o emprego desta ferramenta e mesmo dos tribunais para ditaminar a legalidade ou non destas prácticas e destes produtos da IA. Xaora, non está de mais lembrar que a irrupción irreversible destas utilidades dixitais, cuestiona cal é a función do editor e obriga a redefinir o seu papel. Tras dúas décadas da crise provocada pola irrupción do libro electrónico, o futuro da edición pertence hoxe as editoras que saiban manter ao seu lectorado –non a tecnoloxía– como verdadeiro centro de gravidade da súa actividade.

Publicado en Nós diario: 15/0/25

Ecoedición

/en , , , , , , , , , , /por

A edición en todas as etapas da súa cadea de valor ten a obriga de asumir a transición ecolóxica e a descarbonización como un reto crítico para a súa supervivencia e competitividade. Un proceso, coñecido como «ecoedición» no que a famosa regra dos «tres erres», como propoñen Rivera e Gil (Trama y texturas 57, 2025), debe ser reinterpretada como: Recoñecer que a edición de libros ten impacto en todo o seu ciclo; Repensar a forma de editar para evitalo e Reivindicar o papel da edición como axente medioambiental. O modelo actual de edición e distribución, cun movemento continuo de abastecemento de novidades e devolución constantes, obriga a impresión innecesaria de millóns de exemplares, que nunca se venderán nas librarías, que representaron en 2021 en España máis de 79.253 toneladas de CO2, das que arredor de 5.000 corresponderían a Galicia. Cifras de emisións baixas, se as comparamos coas dunha consulta de Google, 500 gramos por segundo a atmosfera, máis que obrigan a edición a repensarse como «ecoedición sostible» xestionando de forma innovadora os seus procesos: recuperando a impresión local evitando os grandes centros de impresión; utilizando de forma xeral os papeis reciclados e os certificados como FSC, empregando tintas con aceites de orixe vexetal ou de base acuosa ou inxectables que substitúan a tintas e tóneres contaminantes; ponderando as tiradas á previsión das vendas, escollendo entre a impresión offset e a dixital, suprimindo os retractilados para «protexer» o produto e utilizando na distribución caixas de cartón, até chegar a ofrecer un selo de ecoedición garante desta trazabilidade e da pegada ecolóxica por exemplar, como comeza a facerse en Catalunya. Proceso, non o esquezamos, que afecta a edición dixital, que de forma ningunha pode ser considerada hoxe como máis verde e limpa ca impresa. Superado o dilema da edición en papel ou dixital, o reto da ecoedición propón o da edición ou non sostible, ámbito no que queda na edición galega aínda moito por facer.

Publicado en Nós diario: 08/10/2025

Visibilidade

/en , , , , , , , , , , , /por

Hai dous meses adiantabamos as cifras máis significativas do informe de hábitos de lectura e compra de libros en Galicia 2024, entre elas o 5,70 % que supoñen as compras habituais de libros en galego e o 3,80 % de persoas que prefiren o galego como lingua de lectura. Situación precaria que corrobora un informe sobre o estado da edición en galego, presentado no Consello da Xunta do pasado 15 de setembro, no que se estima que a facturación do conxunto do sector editorial galego é de 27,72 millóns de euros, da que a metade, 13,86 millóns, corresponde ao libro en galego, o que supón unha diminución do 17 %, con respecto aos 16,80 de 2023 e unha redución do 37 %, se lembramos os 22,00 millóns de 2007, coincidindo co goberno bipartito. O libro galego continúa perdendo cota de mercado e presenza nas librarías, unha pésima noticia, xa que a «visibilidade situada» no punto de venda (o 68,00 % nas librarías) constitúe a primeira estratexia de descubertabilidade das novidades das editoras galegas, á que se suma a segunda, a súa promoción nos medios de comunicación impresos e audiovisuais (xornais, revistas, emisoras e televisión pública), ben baixo a fórmula de propaganda gratuíta ou da publicidade pagada, ao alcance só duns poucos selos, o que podemos chamar a «visibilidade mediada». Hoxe, ademais da situada e da mediada, en claro devalo, cómpre engadir a terceira, a «visibilidade virtual», conformada coa presenza das novidades nas redes sociais de lecer e na conversa das novas mediadoras de lectura, en tendencia ascendente e con clara simpatía por parte dalgunhas creadoras de contido dixital cultural en galego. Superar as cifras cativas de lectura e edición en galego, ademais de requirir dun plan estratéxico de apoio ao sector e do deseño dun plan galego de lectura, obriga as editoras a espelir e abordar estratexias de visibilidade transversais das súas novidades, na libraría, nos medios e nas redes, para que se coñezan, se vexan, se comenten, se recomenden e se compren por impulso.

Publicado en Nós diario: 01-10-2025