Polo correo do vento

«Polo correo do vento» é un poema de Aquilino Iglesia Alvariño recollido na antoloxía da súa poesía infantil que co mesmo título apareceu en 1994 na colección Merlín: «Polo correo do vento / mándoche a miña canción, / nun sobre de sentimento / que asinei co corazón.» Foi tamén o nome que escollemos para unha colección pioneira e histórica na Lix galega, libros interactivos de textos e actividades sobre animais, contextualizados na xeografía e historia de Galicia, na que Enrique Mauricio Iglesias «Mau» se ocupaba dos textos e Carlos Álvarez Taboada «Pin» dos debuxos. Iniciada por Mariquiña, a carteira andoriña (2008), a colección tivo en Xerais sete títulos. Proposta de lix de non ficción afondada en Lela edicións, a editora monolingüe que fundaron onde publicaron breves e moi visuais biografías de mulleres galegas, así como libros de banda deseñada sobre persoeiros da nosa cultura. Comprometidos co fomento da lectura en galego, fixeron centos de sesións divertidísimas e participativas de animación lectora, de uso do galego e de desenvolvemento da creatividade e expresión artística polas escolas do país, como por librarías, bibliotecas públicas e auditorios municipais, nas que Enrique se ocupaba da parte oral mentres Carlos debuxaba. No pasamento tan inesperado de «Pin» Carlos Taboada, a alma gráfica de Polo correo do vento, é imprescindible salientar o seu carácter de sólido narrador infantil, finalista do Premio Merlín en dúas ocasións, co excelente debut A biblioteca de Pedrarcana (Xerais 2018) e a recente O caderno de Roque (Xerais 2025), dúas novelas arredor da lectura, desbordantes de humor e fantasía, nas que tamén se ocupou ilustralas co seu grafismo rotundo e claro, sinxelo e informativo, característico de toda a súa obra. Con todos os abrazos para os seus familiares e para «Mau» o seu cómplice, recollo os versos finais do poema Polo correo do vento de Aquilino: «Cando por aí pase o vento, / Terriña do corazón, / nun sobre de sentimento / darache a miña canción…»

Publicado en Nós diario: 20/08/2025

Escritora migrante

Sara Guerrero abriu en 2019 o blog literario «Rehabilitar o rural» coa intención de narrar a vida dunha aldea galega de varias ducias de habitantes a través da «ollada estraña» dunha escritora migrante procedente da cidade de México. Proxecto literario de 54 episodios, publicados en galego de forma quincenal nas páxinas dixitais de El Salto, relata a experiencia migrante que durante cinco anos viviron no concello de Mondariz a xornalista e crítica literaria mexicana e mais o seu compañeiro que, catro décadas despois, reabre a abandonada casa familiar. Un relato que vai do namoramento inicial cunha comunidade veciñal xenerosa e coidadora, onde absorberon de forma inmersiva tanto a lingua como a forma de traballar a leira, á outra fase na que se sentiu vixiada e cuestionada, coincidindo coa reclusión da Covid e a incómoda situación de ser migrante irregular. Novelada pola dramaturga mexicana en Eu son o monte (Euseino 2024) como unha experiencia de escisión, cóntase dende a sensación inicial de perda do que ela foi até o trauma posterior que supuxo desvincularse do territorio e da comunidade, representada pola metáfora do monte, á que se incorporou. É, recoñece, a aldea a que provocou a súa crise identitaria, mais tamén a que permitiu conectar coa cultura que a recibe, a pesar de que a comunidade receptora non se interesase por saber que era. Texto narrativo breve, recomendabilísimo, amosa que vivir no rural obriga a atender aos desexos persoais sen descoidar a voz colectiva; como imprescindible é escoitar con empatía ás persoas maiores para que dese encontro xurda o intercambio de coidados e saberes. Sara Guerrero, hoxe traballadora da Fundació Surt de Barcelona, será homenaxeada o 15 de agosto en Mondariz por A Sega, plataforma feminista de crítica literaria, como «Nosa Señora das Letras 2025». Recoñecerase o seu compromiso de escritora migrante coa lingua galega e cos feminismos, unha experiencia interseccional rebelde e incómoda, que non sempre atopou terra acolledora.

Publicado en Nós diario: 13/08/2025

Inmersiva e plurilingüe

No proceso de actualización do Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega (PXNLG) tres cuestións limitan o seu alcance. Primeira: a pretensión de outorgarlle perfil baixo a Educación Lingüística (EL), poñéndoa á mesma altura das «medidas salvadoras» da lingua  propostas polas expertas e a propia cidadanía. Segunda: a decisión do Goberno Galego de poñer o límite do acordo sobre a EL en que non incorpore o termo «inmersión», entendida polo Partido Popular de Galicia con «monolingüismo». Terceira: a pretensión de considerar tanto o PXNLG como a EL como cuestións técnicas, cando se tratan de medidas políticas de primeira orde para o futuro de Galicia e da súa supervivencia como suxeito político. De todas as tres, inferimos que a chave dunha actualización consensuada, como foi a de 2004, do PXNLG radica en deseñar un modelo de EL alternativo ao Decreto de Plurilingüismo (2010), capaz de recuperar a transmisión oral da lingua nas idades temperás e permitir acadar idéntica competencia nas linguas oficiais ao remate das etapas obrigatorias. Mágoa que non escoitemos falar aos responsables da comisión de expertas do PXNLG nin apenas ás voces das institucións e entidades socioeducativas galeguistas sobre cales serían os contidos e o enfoque dun novo modelo de EL, baseado no plurilingüismo restitutivo, polo tanto cun nivel imprescindible de inmersión lingüística, ademais do desenvolvemento decidido da competencia plurilingüe e da incorporación da aprendizaxe do portugués dende a Educación Primaria. E a este teor non esquezamos que todas as linguas absórbense por inmersión dende a primeira infancia, razón pola que a inmersión non pode quedar fóra dun modelo alternativo. Urxe que as entidades socioeducativas galeguistas asuman a súa responsabilidade e poñan sobre a mesa con rigor a súa alternativa de EL inmersiva e plurilingüe. Só así se podería reorientar a dimensión dun imprescindible «acordo pola lingua» do que os sectores galeguistas e nacionalistas nunca poden quedar fóra.

Publicado en Nós diario: 06/08/2025

Tolas?

Atopo na sempre interesante colección Ensaio de Galaxia unha obra tan potente coma perturbadora: As tolas que non o eran. Mulleres no manicomio de Conxo 1885-1936 da profesora e escritora Carmen V. Valiña. Libro de concepción singular e xénero híbrido, ofrece trece relatos escritos a partir das historias clínicas do hospital de Conxo conservadas no Arquivo de Galicia, protagonizadas por mulleres que nunca importaron, internadas algunhas durante décadas, das que apenas unha parte delas tiñan, en realidade, trastornos mentais, e o resto eran marxinadas por alcohólicas, adictas ao sexo, nais en solitario, violadas e abusadas, abandonadas polo home emigrante ou simplemente rapazas raras das que a familia pretendía desfacerse. Contos de escrita coidada e forte pegada emotiva, imaxinados pola autora, mais cento por cento reais, que amosan a faciana máis escura da abordaxe da doenza mental hai máis dun século, cando a reclusión constituía a principal terapia. Textos que compoñen unha crónica negra do manicomio de Conxo, o único de España propiedade da Igrexa, onde as diferencias de clase marcaban os coidados recibidos polas internas, dende as dos cuartos de primeira clase, con comida de restaurante, até chegar á atención precaria das «pobres de solemnidade» recollidas polas deputacións provinciais. Relatos que desvelan violencias que nunca quedaban ao descuberto, fose por que esas mulleres eran consideradas como «histéricas insoportables» ou por adoptar comportamentos extravagantes. Un cento de historias de vida rescatadas do papel, como a de Dolores que entrou un outono no manicomio e saíu para o asilo outro outono, 45 anos máis tarde, iso si, sen tratamento «por consideralo ineficaz». Labregas analfabetas (a maior parte), agredidas, excluídas, abandonadas, vencidas, sometidas ás que Carmen Valiña dálles a voz e o rostro humano que en vida lles foi negado. Ás portas da Feira do libro da Coruña recomendo unha das propostas narrativas máis interesantes das que lin no que vai de ano.

Publicado en Nós diario: 30/07/2025

Cartabón 40

Cartabón, a libraría viguesa dos Choróns, fixo corenta anos. Os seus libreiros vocacionais, Gonzalo Pérez Nieves e Maribel Tato Sánchez, celebraron esta continuidade cun concerto da coruñesa Orquestra bravú Xangai. Unha conexión pangalaica, entre o Vigo e A Coruña máis populares, como corresponde a esta libraría de barrio, polo tanto educativa e infantil e xuvenil, aberta o 24 de xullo de 1984 –o día da primeira emisión da TVG– coma unha papelaría escolar, velaí o seu nome, mais que co tempo evolucionou cara o modelo dunha libraría cultural especializada en libro galego e lecturas de calidade, hoxe unha das coleccións bibliográficas referenciais en galego. Cartabón naceu coma un farol para a lingua galega, transformado en espazo cultural multiusos, onde cada ano se fan un cento de presentacións de libros, conferencias e xuntoiros cívicos que a converteron nunha entidade socio-comunitaria, nun porto creativo seguro para o lectorado que sostén a fantasía da industria editorial en galego. Comprometida coa promoción nas redes sociais da información literaria galega, os seus encontros foron gravados e fotografados constituíndo hoxe un dos máis interesantes e completos arquivos audiovisuais do libro galego. Como non renunciou Cartabón a participar na rolda anual das feiras do libro, acollendo centos de sinaturas de autores e autoras, que a consideran tribuna de privilexio e agarimo, ao tempo que Gonzalo levaba a súa coidada colección de libro galego por todo o país, amosando que a calidade dunha libraría cultural galeguista reside na escolla do seu fondo e no servizo proporcionado polo libreiro de confianza ao seu lectorado habitual ou ocasional. Sen esquecer que foi promotora Cartabón dalgunha edición non venal, como a dos Mini-relatos (1999), coordinada por Fran Alonso, ilustrada coas fotografías de Manuel G. Vicente, na que se inclúen textos mínimos de case trinta narradores e narradoras. Beizóns, Gonzalo e Maribel por esta proeza resistente! Que veñan outros corenta anos máis.

Publicado en Nós diario: 23/07/25

5,70 % en galego

No informe de resultados sobre hábitos de Lectura e Compra de Libros en Galicia 2024, encargado pola Consellaría de Lingua e Xuventude, o que merece parabéns, destacan dous datos. O primeiro: a poboación galega lectora, a partir dos 14 anos, é de 69,50 %, unha porcentaxe elevada, superior ao 65,30 % do ano anterior, nos niveis da media española; sendo superior a de mulleres (76,20 %) ca de homes (63,30 %) e a da provincia de Ourense coa de maior proporción de lectorado. O segundo: a poboación lectora habitual en galego é de 11,80 %, inferior á do ano anterior (12,40 %); sendo a porcentaxe de homes (13,30 %) superior á de mulleres (10,70 %); como a da poboación lectora entre 25 e 34 anos a máis galeguista (15,30 %), xunto coa maior de 65 anos (13,60 %); destacando a provincia de Pontevedra sobre as restantes pola cifra de lectorado habitual  en galego  (17,10 %). Datos sobre lectura en galego, que descenden ao 10,10 %, cando se refire á lingua do último libro lido e ao 5,70 % cando se refire á compra habitual de libros en galego (non de texto). Cifras que polo reverso, amosan que o 88,10 % do lectorado habitual en Galicia escolle o castelán e o 87,30 % do que compra na libraría faino de títulos en castelán. Porcentaxes desequilibradas, indefendibles en calquera política de fomento da lectura en galego, tiradas dunha consulta fiable que contou cunha mostra moi apreciable de 1.200 persoas. Números que amosan a situación dramática do libro galego tanto na biblioteca coma na libraría, onde se merca o 71, 10 % do libro en Galicia. Cifras que ofrecen un novo perfil para o libro galego, excluído o de texto e o infantil e xuvenil, reducido ás faragullas dun mercado de apenas 5,70 % de persoas lectoras seguidoras das novidades editoriais, lonxe do 8,00 % de hai dous anos; lectorado masculinizado (feito novidoso) e liderado polo tirón da provincia de Pontevedra (aventuraría que da clientela libreira da cidade de Vigo). Anoten: 5,70 %, outra cifra do devalo do sector editorial galego.

Publicado en Nós diario: 16/07/25

Clásicos

Desde que en 1982 Bieito Ledo, xerente entón de Galaxia, publicou a Biblioteca Básica da Cultura Galega de 50 títulos, co apoio das catro deputacións, foron varias as iniciativas que ofreceron ao público as obras cimeiras da literatura galega, xunto a outras relacionadas coa historia, economía, cultura popular e lingua. Reeditada en 1999 por Ir Indo e Galaxia, co apoio da CRTVG, aquela primeira colección de divulgación dos nosos clásicos tivo continuidade na Biblioteca de Autores Galegos de Diario 16 de Galicia (1991), na Biblioteca 114 de El Correo Gallego (1992), na Historia da Literatura Galega de ASPG, editada por A Nosa Terra (1996) e na Biblioteca Galega 120 de La Voz de Galicia (2002), que chegou a vender catro millóns de exemplares, coeditada entre o xornal e oito editoras galegas, grazas a un acordo inédito entón no sector, quizais no momento de maior visibilidade e entusiasmo que viviu a edición galega na súa historia. Neste ano no que celebra o seu 75 aniversario, Galaxia anuncia unha biblioteca de clásicos de apenas dez títulos, escollidos entre os 3.500 do seu catálogo histórico coa intención, como expresaron as súas directoras, Dolores Vilavedra e Patricia Arias Cachero, de «traer ao presente obras que renovaron o mundo cultural galego» durante o franquismo. Escolma que ofrece unha nova edición d’ A cociña galega de Cunqueiro ou unha antoloxía de Sempre en Galicia de Castelao preparada por Henrique Monteagudo, presidente da RAG, obras de grande interese, que merecen os maiores parabéns. Porén, se comparamos esta iniciativa con aquela Biblioteca Básica da Galaxia de hai corenta e tres anos ou con calquera das outras aquí citadas, esta cativa e interesante colección do 75 aniversario da editora viguesa amosa a austeridade coa que está publicando o sector, tamén as editoras tractoras, así como as enormes dificultades para contar cos patrocinios para abordar proxectos culturais de entidade como estas coleccións de clásicos. Tempos difíciles para o libro galego.

Publicado en Nós diario: 09/07/2925

Nelson de Matos

O pasado 8 de xuño morreu Nelson de Matos, o responsable de Publicaçoes Dom Quixote durante e vinte e tres anos, editor literario portugués por excelencia, o que lanzou a Antonio Lobo Antunes e Manuel Alegre, relanzou a obra de José Cardoso Pires e de João de Melo e apostou por Lidia Jorge, Pepetela ou Mario Claudio, entre outros autores portugueses. Foi tamén de Matos o primeiro amigo e cómplice da literatura e da edición galega en Lisboa, publicando a autores como Manuel Rivas, Xosé Luis Méndez Ferrín ou Agustín Fernández Paz. Lector curioso, editor elegante e comprometido, considereino sempre como un dos meus mestres no nobre oficio da edición do que se sentía tan orgulloso de exercer. Na conversa de sobremesas en Lisboa ou Tavira, ou nos encontros outonais de Frankfurt, aprendín de Nelson o que consideraba básico no oficio: o editor ten a responsabilidade de asumir todos os riscos na escolla dos mellores textos  e de  acompañar aos autores e autoras nos seus lanzamentos. Contoume con moito humor coma a súa historia como editor quedou marcada pola súa decisión de recusar a publicación dun texto de Jose Saramago cando era editor de Arcadia, unha anécdota que remataba quitándolle ferro de que eran cousas que acontecían con relativa frecuencia na edición, o que me axudou a encaixar algúns dos erros que cometín como editor. Como mamei de Nelson asumir que os lanzamentos precisan do entusiasmo incondicional do editor e da súa empatía para conxeniar coa complexidade das personalidades creativas dos autores. Como tamén é responsabilidade (non escrita) nosa contribuír a aliciar e seducir a axentes e editoras estranxeiras para que fosen traducidos a outras linguas. Non esquezo a súa achega ao recoñecemento da literatura galega no mercado editorial portugués, labor por desgraza no que se perdeu a súa xenerosidade. Na derradeira visita a Lisboa compartimos o pesar polo pasamento de Agustín Fernández Paz, autor a quen admiraba como defensor da lectura. Chorámolos con saudades.

Publicado en Nós diario: 02/07/25

Booktrailers

Hai case dúas décadas que en Xerais esforzabámonos por facer publicidade das novidades literarias empregando a linguaxe audiovisual, procurando a visibilidade da que carecían na propia TVG. Así naceron en 2006 os anuncios de Home sen nome de Suso de Toro e d’ Os libros arden mal de Manuel Rivas. Dúas pezas de 21 segundos, producidas por Lúa films, que serían os precedentes dos primeiros booktrailers galegos, os de Todo é silencio de Manuel Rivas e Asasinato no consello nacional de Diego Ameixeiras, que en 2010 comezamos a producir en paralelo aos pioneiros contidos educativos dixitais en galego. Iniciábase así un catálogo de máis dun cento destas pezas audiovisuais publicitarias de entre un e dous minutos de duración, creadas polo departamento de promoción dirixido por Celia Torres e realizadas en boa parte por David Rodríguez. Catálogo de pezas hoxe memorables, como as dos lanzamentos de Dragal (2012) de Elena Gallego, d’ Os televisores estrábicos (2014) de Ramón Villar, de Cabalos e lobos (2015) de Fran P. Lorenzo ou de Galería de saldos (2016) de Diego Xiráldez, que chegaba a introducir unha utilidade interactiva. Creados para compartir nos blogs, o desenvolvemento das redes sociais comezou a popularizalos, sobre todo, nas bibliotecas escolares e clubs de lectura, que con intencionalidade didáctica comezaron a crear estas pezas, entre o publicitario e a recomendación lectora. O festival de Cans recoñeceunas como xénero de seu, convocando dende 2018 o concurso «O ollo de vidro», que na recente edición de 2025 contou con cincuenta participantes. Aqueles booktrailers son hoxe «reels» para IG, TikTok, Fb e X, competindo como noutrora pola atención do público que no seu teléfono fai scroll de xeito interminable. Ademais do seu éxito como recurso didáctico para compartir experiencias lectoras, os booktrailers amosaron o compromiso da nosa edición por comunicar con públicos contemporáneos diversos. Unha oportunidade de visibilidade que a edición galega non pode desaproveitar.

Publicado en Nós diario: 25/06/25

Tolerancia

O anuncio da Consellaría de Educación de que as actividades complementarias, non incluídas na Programación Xeral Anual do centro, deben ser aprobadas polo equipo directivo e comunicadas ao Consello Escolar e a Inspección Educativa, abre a batalla ideolóxica educativa do goberno Rueda. Incluída no documento de instrucións de principio de curso, o que limita o seu alcance normativo, ao tempo que dificulta o funcionamento dos centros cun novo e disuasorio trámite burocrático, esta medida ensaia o discurso ayusiano de meter en cintura ao profesorado progresista, mobilizado en Galicia este curso polo futuro da lingua, de Altri ou do xenocidio palestino. Utiliza o argumento tan reseso de «neutralidade ideolóxica», coma se fora posible educar sen un sólido soporte de valores e sen que os centros abran as portas a artistas e profesionais diversas. Non esvararían en tan provocadora polémica, o conselleiro e a súa directora xeral de Ordenación e Innovación, se leran antes as dúas páxinas que Paulo Freire escribiu sobre o tema no artigo «A tolerancia unha das calidades fundantes da vida democrática». Se ben non é posible a neutralidade ideolóxica, na educación pública hai un compromiso irrenunciable cos valores republicanos de igualdade, liberdade e fraternidade, alicerces da convivencia co emprego do diálogo crítico e co rexeitamento de calquera tipo de discriminación. Iso que o brasileiro resume coa palabra «tolerancia». Instancia da propia existencia humana, a tolerancia non é sinónimo de indiferenza nin de pasividade, todo o contrario, é diálogo permanente, respecto a quen é diferente, aos seus soños, as súas ideas ou as súas opinións. Non hai convivencia posible nas nosas comunidades educativas sen persoas activistas (profes e familias) desta tolerancia virtuosa comprometida cunha educación como práctica da liberdade. Dar estoutra batalla ideolóxica nas aulas, aparentemente perdida, pode parecer outra torpeza de Rueda, que non quere perder nin un voto máis na dereita extrema.

Publicado en Nós diario: 18/06/2025