Don Paco del Riego e o zume da terra

/en , , , , /por

[…] Don Paco, que acaba de publicar da man de Caixanova un magnífico volume titulado Vigo sentimental, conclúe mañá un mandato brillantísimo no que conseguiu revitalizar a institución proporcionándolle unha capacidade descoñecida de relación co mundo cultural e social e de independencia do poder político. En a penas catro anos de traballo febril e de centos de horas de taxi percorrendo Galicia toda, del Riego conseguiu aprobar os novos estatutos da institución, recabar axudas das administracións que permitisen un funcionamento digno da entidade, reordenar os arquivos e fondos bibliográficos, poñer en marcha os traballos dunha comisión de literatura, comezar a redacción dunha gramática, e, sobre todo, cubrir as vacantes da institución cun espírito aberto, plural e renovador: duplicando o número de mulleres presentes (coa incorporación da escritora Xohana Torres e da lingüista Rosario Álvarez), e integrando a personalidades, como Xosé Luis Méndez Ferrín, Xosé Luís Franco Grande, Xosé Neira Vilas, a filólogos como Ramón Lorenzo ou Francisco Fernández Rei, ou a científicos como Díaz Fierros.

Non puiden evitar que os ollos se me humedecesen e un arreguizo me percorrese o corpo cando don Paco rematou o seu discurso na homenaxe que recibiu hai dúas semanas [10 de xaneiro] na súa vila natal de Vilanova de Lourenzá. De pé, orgulloso, petou enérxico na mesa cando nos recordou coa voz un chisco quebrada: «din a vida toda por unha única causa: a de que os galegos falasen a fala que rezumaba da súa terra». Diante dos seus, na dozura do horizonte dunha mañá fría de novembro, don Paco fíxonos unha chamada emocionada ás nosas conciencias acomodadas, para continuar no combate por restaurar a cadea de transmisión da fala de noso, desa cifra do que somos, do que fomos e do que queremos ser, recollendo a metáfora do Ferrín.

Don Paco é consciente do valor impagable dese zume da terra cada vez máis escaso e prezado, que mingua con cada nova xeración, nun proceso imparable que non podemos soportar de maneira ningunha, a menos que admitamos unha agonía lenta e complaciente para a nosa lingua, convertida en peza arqueolóxica da futura Casa das Palabras. Detrás do chamamento de don Paco, que me recordou o que fixo Álvaro Cunqueiro na súa homenaxe de Samil, aquelas «Mil primaveras máis para a lingua galega», están os máis recentes datos proporcionados polas investigacións sobre a nosa traxedia lingüística: nos municipios de máis de 50.000 habitantes os rapaces que utilizan o galego como a súa lingua vehicular son “rara avis”; nos últimos vinte anos, a pesar do ensino obrigatorio do galego, perdéronse o vinte por cento dos falantes; ou o incumprimento escandaloso da normativa sobre o uso do galego nos centros escolares, denunciado novamente esta semana, diante do triunfalismo da administración do PP. […]

Pareceume que pagaba a pena rescatar un fragmento dun artigo que publiquei en Faro de Vigo, o 25 de xaneiro de 2001. Esta frase pasará á historia: «din a vida toda por unha única causa: a de que os galegos falasen a fala que rezumaba da súa terra».

A herdanza de don Paco

/en , , , , , /por

En Faro de Vigo de hoxe publico esta homenaxe á figura de don Francisco Fernández del Riego.

Tras unha vida feita, Francisco Fernández del Riego, don Paco, deixa unha extraordinaria herdanza: a súa lección vital de dignidade e coherencia organizando de forma teimosa e continuada en Galicia o partido da esperanza. O pasamento do derradeiro militante do republicán Partido Galeguista, do motor da renovación da actual Academia Galega, do fundador da Editorial Galaxia e co-director da revista Grial, do director da Biblioteca Penzol, do xornalista, do crítico literario, do narrador punxente, do polígrafo, do conversador entusiasta, do celtista prudente, do xeneroso cidadán vigués inconformista e de grande cordialidade abre unha nova páxina na continuidade do proxecto histórico do Galeguismo, iniciado hai xa dous séculos, e do que don Paco foi, sen dúbida ningunha, unha das súas trabes de ouro máis valiosas.

Desque veu ao mundo en Vilanova de Lourenzá no frío xaneiro daquel 1913, a traxectoria de del Riego foi a dun home rede que posuía a capacidade, tan valiosa e escasa en Galicia, de aglutinar vontades, de contaxiar alento para acometer tarefas colectivas, en “equipo”, como a el tanto lle prestaba dicir nas conversas privadas. Xa o practicaba naquel tempo de entusiasmo republicano, cando sendo secretario xeral das Mocidades Galeguistas mobilizaba aos estudantes composteláns coa súa oratoria sobria e eufónica, característica de quen foi guieiro político dun pensamento federalista e galeuzcano, netamente progresista, que mantería sempre, tanto durante o franquismo, como na posterior restauración monárquica autonómica.
“Vigo vive coa ollada posta no Atlántico e co corazón ancorado na terra”, escribiu don Paco da cidade na que residiu dende 1939 até o seu pasamento, á que chegou só cunha maleta chea de libros, eses compañeiros que ateigaron a súa vida toda. Naqueles primeiros anos corenta, del Riego simultaneaba o traballo no bufete que na Ronda tiña Valentín Paz Andrade, coas tarefas de redactor da revista “Industrias Pesqueras” e as de profesor de Literatura e Filosofía, primeiro no Colexio Mezquita e, logo, tamén no Colexio Labor. Participaba nas tertulias do Café Derby, visitaba a don Enrique Peinador, o fundador do Balneario de Mondariz, ou xantaba co seu amigo Carlos Maside, en días de fame, de restricións, de prato único, no Bar Mundial da rúa Velázquez Moreno ou no Bar América da rúa Eduardo Iglesias.

Naqueles difíciles, moi difíciles anos escuros, o noso home rede desenvolveu unha actividade política clandestina intensa (e moi perigosa, cando aínda zunaban as balas e os xuízos sumarísimos), que culminaría coa celebración en Coruxo, no mes de xullo de 1943, da Asamblea constituínte do Partido Galeguista, onde se implicarían no seu primeiro Comité Executivo algúns dos seus amigos, como o arquitecto Manuel Gómez Román, Ramón Piñeiro, Xosé Meixide González, Cesáreo Saco López e Xaime Isla Couto. Como onte sinalou Méndez Ferrín, actual presidente da RAG e continuador nesa institución do proxecto renovador de don Paco, este afouto home rede foi o responsable da reconstrución na clandestinidade do Partido Galeguista e da Fronte Popular e, polo tanto, do nomeamento de Castelao como ministro da República no exilio. Actividade política clandestina que compatibilizaba cunha intensísimo labor epistolar, que o mantiña permanente unido á Galicia do exilio e da diáspora americana, facilitándolle a responsabilidade de ser correspondente da revista “Galicia”, editada polo Centro Galego de Buenos Aires e dirixida por Luís Seoane, onde publicou máis de douscentos cincuenta artigos e cinco mil noticias referidas a accións culturais galegas, asinadas como Salvador Lorenzana, un dos seus coñecidos pseudónimos, xunto a outros como Cosme Barreiros, Adrián Solovio ou Adrián Soutelo.

Sempre firme, xeneroso, intelixente, prudente, discreto e inquedo, o noso home rede foi xestador e parteiro de moitos proxectos e acordos colectivos. Soubo como ningún outro aproveitar calquera pequena fenda da mesta atmosfera da ditadura, para promover o renacer da conciencia galega. Argallou o primeiro suplemento de artes e letras do compostelán diario La Noche, recabou e redactou cantas colaboracións foron precisas para o programa que en galego emitía, dende Londres, a sección española da BBC de 1947 a 1956. Xunto a Xaime Isla Couto, soubo atopar a fórmula idónea, a dunha sociedade mercantil, que permitise constituír unha empresa, prescindindo da oportuna autorización gubernativa, ao servizo dunha nova política cultural, a editorial Galaxia e logo, non sen dificultades coa censura, a revista Grial.

Mais este home rede foi outrosí home lente. Impenitente lector e bibliófilo, intuíu a necesidade de construír un sistema cultural galego moderno e plural, que permitise desvelar a literatura galega e desenvolver unha industria do libro na nosa lingua. Velaí a súa creación singular da efeméride do 17 de maio e o seu rigoroso traballo como antólogo, ensaísta ou divulgador nos xornais, onde publicou milleiros de artigos. Del Riego foi, xunto co seu amigo amigo Xosé María Álvarez Blázquez, un dos editores galegos máis relevantes do século XX, asumindo o ronsel da edición republicana de Quintanilla e Ánxel Casal e a que deixaba Luís Seoane nas publicacións no exilio arxentino. Don Paco entendeu o traballo do editor como unha conversa permanente coa creación e co seu tempo, incitando aos creadores –foi o parteiro de Merlín e familia de Cunqueiro– ou ensaiando novos formatos e fórmulas de edición inéditas na nosa lingua, como a modélica colección “Illa Nova”, que alicerzou a nova narrativa galega, ou imprimindo unha fasquía rabiosamente moderna para todas as publicacións que promovía dende Galaxia. Un editor obreiro, como sinalaba Bieito Ledo, que asumía o proceso editorial de principio a fin, dende os labores de mecanografado dos orixinais, á corrección das galeiradas, aos traballos de impresión (dedicou boa parte do seu tempo ao traballo en Artes Gráficas Galicia) e distribución dos exemplares (cantos paquetes non terá feito don Paco, cantos non terá distribuído polas librarías viguesas!).

Del Riego foi, ademais, un home ponte. Tracexou a súa aventura vital coma enlace entre os seus mestres, os membros de Nós, e as diversas xeracións da metade e fin do século XX, coas que mantivo sempre un magnífica relación. Home correo escribiu milleiros de cartas que permitiron manter accesa a mesma chama entre a Galicia interior e a da diáspora. Unha ponte sobre unha mesma canle, sobre uns idénticos ideais: defender o noso idioma e a nosa identidade como célula de universalidade, unha definición acaidísima, acuñada polo Partido Galeguista, e aínda non superada, que el asumiu don como programa de vida. Un home espello deste talante aberto de diálogo con todas as culturas, deste compromiso moral cos valores da democracia, da paz e da solidariedade, deste exercicio permanente de autoestima e dignidade que nos permite considerarnos orgullosamente como cidadáns galegos.

Don Paco foi sempre un home aceiro. Metódico, organizado, cerebral, non esmoreceu no seu afán diario por continuar termando das responsabilidades que asumiu. Contra vento e marea, sen recibir nunca nin un can dirixiu durante corenta anos a Biblioteca Penzol, converténdoa no centro de documentación máis importante do mundo sobre a cultura galega que é hoxe.

Mais e, sobre todo, don Paco foi un home luz, un auténtico patriota que, como sinalamos no inicio, encabezou durante case oito séculos o partido galego da esperanza, o da xente entusiasta e liberal, melancólica e optimista que posúe como eixo do seu programa a loita pola causa da nación dos galegos. Unha luz que prende a memoria que nos mantén vivos e dispostos a continuar ese río incesante que nos leva. Esa é a extraordinaria herdanza que nos deixa don Paco.

O retrato de don Paco é o que Antón Pulido preparou para a Real Academia Galega.

Campo do Fragoso XCVII

/en , , , /por

HERRERA ACERTOU

Despois de cinco xornadas consecutivas sen gañar, o Celta despexou calquera tipo de dúbidas da bancada e dos rivais obtendo unha clara e merecida vitoria fronte o Albacete, un equipo que até agora nunca saíra vencido nas súas visitas a Balaídos. Semella que por un descoñecido fado os fortes ventos deste novembro das borrascas non lle foran propicios ao conxunto de Herrera que sen perder a calidade no seu xogo, comezaba, porén, a correr o perigo de quedar curtado desa tan difícil competencia polos dous postos de ascenso directo, as únicas posicións nas que os seareiros situamos as súas angueiras. Onte, abofé, que traballaron arreo e non decepcionaron. Como é adoito, a saída celeste foi electrizante. Aos dous minutos, xa estaban por diante grazas a un magnífico roubo de balón de Murillo que permitiu a David, tras un caneo seco, superar ao seu marcador e cruzar un xute que batía ao gardarredes manchego. O gol temperán do noso pichichi, que levaba seis xornadas sen mollar, deulle azos ao Celta. Durante trinta e cinco minutos amosouse moi superior a un rival que durante ese tempo apenas chegou nunha ocasión; os célticos, pola contra, fabricaron unha decena de ocasións que, mágoa, non foron recompensadas polo froito devecido do gol. O Celta, ben colocado, ben dirixido dende o centro da defensa por Jonathan Vila e Catalá, presionaba con intensidade solidaria no medio campo do rival, provocando en cada anticipación de Bustos ou Murillo que os dianteiros elaborasen chegadas con moita pementa. Así chegou a súa serie habitual de goles cantados: un globo de De Lucas e outro seu xutazo que non entrou por centímetros, como esoutros pexegazos de Álex que Keylor despexou a puñadas. Eis, o grande acerto deste Celta capaz de provocar nas primeiras medias horas unha auténtica ventoleira de oportunidades. Eis, tamén, o seu maior problema, a súa incapacidade para ampliar o marcador con claridade durante ese período de fortaleza, o que sempre o leva a meterse en dificultades moi serias. Onte chegaron da man do colexiado balear que no minuto 38 asubiou un penalti existente só no maxín do seu despistado xuíz de liña. Abengozar transformouno con dificultades (Falcón estivo a piques de deterllo) e celebrouno con insólita e antideportiva chulería, o que provocou a indignación da bancada e, o que foi peor, desconcentrou aos de Herrera abatidos por semellante inxustiza. Tras a reanudación, semellaba que se ía repetir o guión do partido do Betis, xa que o Albacete comezaba a perderlle totalmente o respecto aos nosos que comezaron, tamén, a dar mostras de febleza defensiva. Aí estivo a clave do partido. Herrera fixo tres trocos ne nove minutos, modificando o debuxo táctico. Colocou tres centrais na defensa, subiu a Álex López ao mediopivote e abriu a dianteira polos extremos coa entrada no lameira de Aspas e Abalo. En vinte e cinco minutos o Celta deulle a volta ao carpín con facilidade. Así chegaron dous goles extraordinarios, primeiro o de Joan Tomas tras un centro de David; logo, unha obra de arte fabricada polos caneos de Aspas que soubo centrar no momento oportuno para que Trashorras golease de cabeza. Non hai dúbida que Paco Herrera acertou, os seus trocos foron o bálsamo que precisaba un equipo cando estaba máis dolorido. Parabéns para o míster.

Cidades amigas da infancia

/en , , , , , /por

No artigo da semana, ao fío da celebración do Día Mundial da Infancia, reflexiono sobre a situación da Infancia e sobre o modelo de Cidades amigas da infancia que propón UNICEF.

O sábado conmemorouse a data na que a Asemblea Xeral das Nacións Unidas aprobou a “Declaración Universal dos Dereitos do Neno” en 1959 e a “Convención sobre Dereitos do Neno” en 1989, o único tratado de dereitos humanos aprobado con carácter vinculante por todos os países do mundo, coa excepción dos Estados Unidos e Somalia. Unha data, o 20-N, fixada como “Día Universal dos nenos e nenas”. Dende que a Asemblea Xeral da ONU recomendará, xa en 1954, que os seus membros creasen un “Día Universal da Infancia”, esta xornada dedicouse a divulgar os dereitos da Infancia e a promover o benestar dos nenos e nenas. No entanto, dende 2000, tras a aprobación por parte dos líderes mundiais dos “Oito obxectivos de desenvolvemento do Milenio”, algo así como “os obxectivos que debería acadar a humanidade até 2015”, a data tomou un novo pulo xa que seis destes obxectivos incumben directamente á infancia: dende a redución á metade da pobreza estrema e da fame, pasando por reducir a mortalidade infantil, promover a igualdade entre os xéneros e a autonomía da muller, combatir o VIH/SIDA e outras doenzas, até a consecución do ensino primario universal para todos os nenos do planeta antes de 2015.

É indubidable que ao longo destes últimos cincuenta anos producíronse avances para a Infancia no mundo, porén a situación continúa a ser abonda desoladora, como amosan as denuncias realizadas estes días por Nacións Unidas e diversas ONGs: 300.000 mil nenos son empregados como soldados, aínda son millóns os afectados por conflitos armados que os expoñen á violencia e lles arrebatan a súa inocencia; máis de 100 millóns son os nenos que non asisten á escola primaria; 9 millóns os que morren antes dos cinco anos por mor de deficiencias sanitarias e 2 millóns os infectados de VIH; 215 millóns os que traballan para sobrevivir, dos cales 80 millóns fanno na rúa; 14 millóns de nenas son nais antes dos dezanove anos, 120.000 nenas son utilizadas como escravas sexuais, ademais de continuar as lacras da venda de menores, a prostitución e a pornografía infantil. Unha situación indignante que afecta a países do mal chamado Terceiro Mundo, mais que non pode agochar as dificultades da nosa propia sociedade, incrementadas polo impacto da crise económica que aumenta a desigualdade sobre a infancia.

As conclusións do informe de UNICEF sobre a “Infancia en España 2010-2011” non pode ser máis desacougantes: case dous millóns de nenos están en risco de pobreza relativa, o que quere dicir que viven en fogares que teñen uns ingresos inferiores ao 60% da media (a maioría familias numerosas ou monoparentais en situación de desemprego ou emprego precario); un dato alarmante que sitúa á España á cola dos 27 países da Unión Europea, só superada por Rumanía, Bulgaria, Letonia e Italia. Como alarmante continúa sendo a violación dos dereitos da infancia por parte dalgunhas televisións privadas, a situación de desamparo dos nenos inmigrantes ou que a porcentaxe de abandono e fracaso escolar dos nosos menores, a pesar das continúas reformas educativas, duplique ao da media europea. Por incrible que pareza nun país onde semella que os máis pequenos teñen todos os caprichos, a España quédalle moito por facer no eido das políticas sobre a infancia e a familia, nas que inviste apenas o 0,7% do PIB, a cifra máis baixa da UE (xunto a de Grecia), moi lonxe da media europea do 2,3%. Neste período de crise, que semella vai ser longo e duro, é preciso –como solicitan UNICEF e outras ONGs– que a infancia pase a ser unha prioridade das politicas sociais.

Ábrese un desafío para os partidos políticos que nas próximas eleccións municipais deberían asumir compromisos concretos sobre os dereitos da infancia, na liña do programa “Cidades amigas da infancia” concibido por UNICEF para pular e aplicar a Convención de Dereitos da Infancia no eido local. Este programa de espírito municipalista, asume a necesidade de que cada concello conte co seu Plan de Infancia Municipal, o seu Consello Municipal de Infancia e un orzamento específico destinado ás actividades e programas municipais dirixidas aos nenos e nenas. As Cidades Amigas da Infancia, hoxe máis de medio centenar en todo o Estado, –mapa na que até o momento en Galicia só participan de forma moi incipiente os concellos da Coruña e Caldas de Reis–, constitúen unha rede que concibe as políticas municipais de infancia de xeito transversal, xa que afectan a boa parte das concellarías e servizos municipais dende o Urbanismo (parques infantís e espazos de lecer), Educación (comedores escolares, bolsas, escolas infantís, servizos da cidade educadora), Cultura (bibliotecas), Servizos Sociais ou Deportes. Vigo, cidade pioneira da rede de cidades educadoras, non debería quedar fóra de tan interesante programa.

Guardiola e o fomento da lectura

/en , , , , , , , , /por

No artigo da semana, ao fío da entrega do premio Atlántida a Josep Guardiola e a celebración esta semana do Simposio da AGE, volvo sobre a necesidade de repensar as políticas de fomento da lectura.

A pasada semana representei aos editores galegos en “La nit de l’edició”, a cita na que o Gremio de Editores de Catalunya entrega os premios Atlántida que recoñecen anualmente a persoas e medios de comunicación polo seu labor no fomento da lectura. O premio especial desta edición correspondeu ao señor Josep Guardiola, o adestrador do F.C. Barcelona, a quen deste xeito se lle abeizoa a súa contribución na promoción da lectura. A amizade de Josep Guardiola co cantante Lluis Llach e co poeta Miquel Marti i Pol, un grande barcelonista que lle dedicou a súa derradeira obra, o Llibre de les solituds, constitúe un feito moi coñecido na sociedade catalá que, porén, apenas pasou ás páxinas deportivas dos xornais do resto do estado.

A figura dunha icona deportiva como a de Guardiola, o adestrador de fútbol profesional co mellor palmarés do continente, asociada á lectura e ao mundo dos libro desmitifica tanto os tópicos asociados co deporte como coa lectura, actividades presentados tantas veces como afastadas, cando non abertamente incompatibles. Hai futbolistas e futboleiros amantes da lectura nos máis diversos xéneros e soportes, como hai escritores e xentes vencelladas ás industrias culturais amantes do fútbol sexa como practicantes, seareiros ou espectadores máis ou menos ocasionais. Un feito asumido dende hai tempo no Reino Unido, a sociedade onde mellor funciona esa feliz converxencia entre fútbol e lectura. Alí non é infrecuente que os clubes da Premiere Leage teñan asociado cadanseu clube de lectura ou se recoñeza cada mes na súa web oficial ao lector máis destacado do seu cadro de xogadores. Como tampouco é lenda urbana que narradores do prestixio de Nick Hornby acrediten nas lapelas das súas novelas dentro da súa formación, xunto aos seus estudos en Cambridge, a súa presenza dende a infancia no estadio de Highbury do Arsenal de Wenger e Cecs Fábregas.

Os editores cataláns abeizoando a Guardiola envían unha mensaxe coa que pretenden ampliar a sociedade lectora. Un feito máis significativo, cando se está desenvolvendo unha transformación profunda do xeito de ler e acceder á información textual. Xa non se pode definir o libro só como un obxecto físico; libro tamén é un texto longo que se ofrece en formato dixital. O libro é hogano un artefacto temporal definido polo tempo que lle dedicamos a súa lectura. Eis a cerna da nova definición do libro, onde a lectura –unha actividade individual que para os psicólogos da aprendizaxe presenta patróns cognitivos diferenciados en función dos soportes de acceso– adquire unha centralidade inédita como práctica cívica saudable e necesaria para a convivencia. Un modelo, ademais, que despraza o eixo dende a triade tradicional analóxico-formativo-cultural cara aos mercados de consumo onde compite con outros produtos de lecer dixital.

No entanto, o lector actual vive coa sensación de estar desbordado pola cantidade de textos dispoñibles (tanto nas mesas das librarías como en Internet) e indefenso diante da dificultade de atopar información valiosa entre tantos textos, algúns efémeros e inútiles. Para evitar os perigos de semellante diabete textual precísase de lectores moi ben formados, armados de lentes críticas que separen o gran da palla, que saiban identificar a melodía entre tanto ruído. O lector para iso precisa de ferramentas de intermediación que o axuden a orientarse nas súas escollas e doutros lectores cos que participar nunha conversa compartida.

Para o fomento da lectura hoxe son esenciais estratexias da educación lenta na abordaxe escolar da lectura e da alfabetización informacional; o papel das bibliotecas públicas como portos seguros (en afortunada expresión acuñada por Javier Celaya) que orientan a deriva que cada un dos lectores escolle, así como a participación activa en redes sociais e especializadas en lectura (como é o caso de www.redelibros.com , presentada esta semana en Vigo) para alongar a conversa provocada polos textos.

As políticas tradicionaias de fomento de lectura deben ser repensadas. Non abonda con chamamentos publicitarios a prol da lectura, nin coa realización de actividades literarias decontextualizadas. O momento actual de crise require unha activación estratéxica e transversal das políticas de fomento da lectura, concibidas como eixo das políticas culturais, educativas e de acceso á sociedade da información. Nese contexto debemos entender a iniciativa mediática dos editores cataláns de recoñecer a actitude prolectora de Guardiola; nesa mesma tea técese o simposio internacional de expertos sobre o fomento da lectura que se celebrará esta semana en Santiago, organizado pola Asociación Galega de Editores, no que se pretende explorar esta nova fronteira para o libro.

Cafés da memoria

/en , , , /por

No artigo da semana recupero os cafés da memoria vigueses, ao fío da publicación do libro de Albino Mayo Algo máis que un café. O Derby de Vigo. 1921–1968. (Galaxia 2010).

Albino Mallo acaba de publicar Algo máis que un café. O Derby de Vigo. 1921-1968 (Galaxia 2010), un libro indispensable para a nosa memoria local. O veterano xornalista vigués, correspondente que foi da axencia EFE polo mundo adiante, enfía a historia dos case cincuenta anos do Café-Bar Derby, que o seu pai abrira o 28 de novembro de 1921, no corazón da cidade, na praza da Urzaiz, a que temos proposto que se denomine como praza de Galicia.

Foi o Derby o máis importante café de fasquía clásica dos que existiron en Vigo durante o século XX. De ambiente british, nos seus amplos salóns, na terraza e no xardín posterior, os seus nove camareiros traxeados de smoking severo despachaban café Sical, cervexa de barril da fábrica da Barxa, vermú, máis de trescentas clases de cócteles, sándwichs e outros bocados lixeiros a clientela moi variopinta. O Derby converteuse axiña en algo máis ca un establecemento de hostalaría e lecer, onde nos veráns amenizaba o Trío Corvino. Foi un ateneo aberto onde se xuntaban profesionais diversos, dende os xornalistas de “Faro de Vigo” e do “Pueblo Gallego”, pasando polos membros da peña San Zenón, que mantiñan os arquitectos de estilo racionalista Francisco Castro Represas e Pedro Alonso Pérez, até unha longa relación de escritores como Celso Emilio Ferreiro, Álvaro Cunqueiro, os irmáns Álvarez Blázquez, Xaime Illa, Paco Fernández del Riego, “Chuchi” Kruckenberg, Faustino Rey Romero, de pintores como Carlos Maside, Laxeiro, Urbano Lugrís, Manuel Colmeiro, Xavier Pousa ou doutras artes como o escultor Camilo Nogueira ou o cineasta Manuel Mur Oti.

O Derby foi testemuña e historia cotiá de Vigo durante case medio século. Pechou ao comezo do mesmo ano no que deixaron de troupelear os tranvías Siboney por Colón arriba. Unha coincidencia propia dun tempo de desfeita do noso primeiro patrimonio urbano que provocou a perda dun auténtico liceo popular. Vigo quedaba, ademais, sen un espazo de convivencia onde se forxaron soños futuristas, quen sabe se amparados na tipografía art-decó do seu tan gabado espello. Daquel Derby visitado por viaxeiros tan ilustres como Federico García Lorca ou Eva Perón queda agora apenas a memoria recuperada por Albino Mallo no seu magnífico libro. Testemuñas xa moi esvaídas como a doutros cafés do seu tempo, o Savoy da rúa do Príncipe, o Gran Café Colón de Velázquez Moreno ou o Nuevo Café, situado no edificio Bárcena de Policarpo Sanz, nomes que identificamos só pola súa presenza nos libros de historia local.

Porén, non fai falta ir tan atrás para comprobar como no mapa dos cafés e cafetarías (a denominación “ye-ye”) viguesas da nosa mocidade, desapareceron moitos dos establecementos abertos durante os anos sesenta a oitenta. En Urzaiz pechou o Goya, que recollera a testemuña da tertulia de escritores e artistas do Derby, e o 3 Luces; en Príncipe desapareceu o Flamingo; en Marqués de Valladares, o Rosalía de Castro; en Gran Vía, a cafetaría Lido; en Colón pecharon a Marbella, a Teide e a cafetaría do Fraga; en Eduardo Iglesias, a Trebol; en García Barbón a Suevia; na Laxe, o Universal (un local mítico para a miña xeración) e a Josfran; na praza de Compostela, o Méndez Núñez e a Alameda; na Gamboa, a cervexaría Eusko; no Areal, a cervexaría Joaquín; en Travesas, a Granxa e o Gran Vía; en Teis, a Roxy e o Padrón… Perderon, tamén, as súas cafetarías o paseo de Afonso, o monte do Castro e o cámping de Samil, como desapareceu a chocolataría Bonilla coa súas xanelas abertas ao teatro. Sei que ningunha destas cafetarías tiña a fasquía e empaque do Derby, mais todas e cada unha delas ocupan un lugar na memoria dos vigueses do meu tempo. Sei que neses locais –coma nos cines (todos desaparecidos) e nalgunhas discotecas e pubs– en tardes de chuvia e galerna se forxaron boa parte das nosas vontades e afectos ou se enxergaron os nosos soños de futuro.

No entanto, sería inxusto non render homenaxe de gratitude a algúns daqueles locais, onde se desenvolveu a aprendizaxe da nosa socialización, que aínda continúan hoxe felizemnte abertos e manteñen o seu pulo. A miña lista –sei que cadaquén posúe a súa, única e intransferible– está formada polo Bar León e o Nuevo Derby en Urzaiz; a Flor de Vigo  en Gran Vía; o Crisol en Venezuela; o Cosmos en Marqués de Valladares; o Skimo en María Berdiales; a Negrita en Velázquez Moreno; o Paquetá, o Catro a Catro, o Ardora, o Montoto e o Hipólito en Travesas; o Alaska no Calvario; o Caribe na Praza da Industria; o Montesol en Torrecedeira; a cervexaría Liverpool no Barrio das Flores… Uns e outros, os que pecharon e os que continúan abertos, son os nosos cafés da memoria, espazos esenciais dunha cidade desmemoriada onde compartimos as ledicias e inquedanzas das nosas vidas, lugares onde hoxe detectamos cun chisco de melancolía as pegadas irreversibles do paso do tempo.

O xardín equívoco

/en , , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo, ao fío da celebración do bicentenario e da inauguración da oliveira de Silverio Rivas, recompilo algunhas das metáforas e definicións que os autores e autoras da literatura galega teñen feito da cidade de Vigo.

O 27 de outubro foi a data escollida pola Alcaldía para celebrar o bicentenario da declaración por parte do Consello de Rexencia de España e Indias de Vigo como “Cidade, Fiel, Leal e Valorosa”. A concesión deste título foi a máis importante honra que nos deixou a Reconquista, ao tempo que a publicación deste decreto sinala formalmente a epifanía da nosa cidade facendo xustiza ao esforzo da súa veciñanza (daquelas xa unhas catro mil persoas) para lograr a súa liberación e a de toda Galicia, xa que tras a vitoria popular de Vigo, se organizaron as forzas que venceron na batalla de Pontesampaio. Cidade bicentenaria cunha historia milenaria –non esquezamos que os xacementos catalogados proban a existencia de asentamentos humanos sobre os brazos estendidos da ría e do Val do Fragoso dende o Paleolítico–, Vigo foi modelando ao longo destes dous séculos o seu celme de vilar mariñeiro chantado no Berbés e de comunidade agraria estendida sobre as farturentas terras do Val do Fragoso até ofrecer a súa actual fasquía de cidade metropolitana atlántica, especializada nas industrias do automóbil e da construción naval, con vontade inequívoca de liderar o proxecto de modernización e de benestar de Galicia.

É un gran acerto que se chantase no que foi un dos recantos do Campo de Granada, o noso campo da feira, a oliveira de aceiro creada por Silverio Rivas para lembrar a efeméride do Bicentenario e o esforzo colectivo desta cidade que tras sufrir crises e penalidades soubo inventarse e reinventarse manténdose leal e fiel consigo mesma. O escultor, autor tamén da formidable porta pétrea da praza das Travesas, representa coa rotundidade xeométrica desta oliveira metálica, que dialoga nas súas formas coa árbore xa centenaria do paseo de Afonso e co propio escudo da cidade, tanto o carácter de “cidade en estrépito”, sintagma co que Méndez Ferrín definiu a vertixe da nosa transformación urbana da segunda metade do século XX, como o de “cidade en bisbarra”, co que Otero Pedrayo salientaba a importancia que para Vigo teñen cada unha das súas vinte e tres parroquiais, presentes nesta árbore inoxidable co seu nome escrito en cadansúa póla.

Foron moitos os creadores de noso que trataron de representar o código do ADN de Vigo, tratando de aunar o carácter industrial e portuario do Berbés coa cultura agraria do Fragoso. Entre os escultores, Francisco Leiro atopou ese xenoma na fraxilidade do seu Sireno, metade home, metade peixe; Xoán Oliveira na potencia dos seus cabalos en desequilibrio ou Ramón Conde no esforzo dos seus traballadores empurrando unha rede que sae da profundidade da terra.

Os escritores tamén se esforzaron en acuñar coa beleza das palabras ese polímero urbano fragmentado: “volcán de dinamismos” (Méndez Ferrín), “cidade revolcada” (Xela Arias), “abella da ribeira” (Manuel Lueiro Rey), “cidade, puro milagre” e “cidade teorema” (Celso Emilio Ferreiro), “Barcelona atlántica” (Castelao), “cidade pedramol” (Fran Alonso), “o porto dos portos” (Xurxo Souto), “o ímpeto creador” (Xosé María Álvarez Blázquez), “Vilagrande do sur” (Xosé Fernández Ferreiro), “a cidade nova e activa que quere ser o motor do noso país” (Suso de Toro), “capital das altas undas” (Anxo Angueira), “mar da brétema gris” (Helena de Carlos) “[cidade] de grúas asombradas” (Antón Reixa) ou “a cidade do horizonte” (Alfonso Pexegueiro), por citar só algunhas das definicións ou metáforas das últimas décadas.

Con esta mesma intención de esculcar dende o eido literario na alma viguesa, a Fundación de Vigueses Distinguidos publicou o libro “Vigo é palabra”, a primeira antoloxía poética protagonizada por esta cidade bicentenaria. Un volume esencial para a historia literaria local no que trinta e tres dos nosos poetas alongan o patrimonio da metáfora viguesa: “o triunfo do metal” (María Xosé Queizán), “[cidade] en revolución ascendente”, (Mónica Bar Cendón), “cidade que recende a salgado” (An Alfaya), “o sorriso do barcos” (Román Raña), “[cidade] de oliveira e orballo” (Alfonso Álvarez Cáccamo), “unha cidade que nunca quixo morrer” (Antonio García Teijeiro), “a cidade dos agoiros” (Anxo Quintela), “[cidade] de carácter Feroz” (Iolanda Zúñiga), “[cidade] abismo e paraíso” (Manuel Forcadela)… Patrimonio enriquecido coa achega de Ánxel Vázquez de la Cruz, o autor de Luz de Tebra (Xerais 2010), que dedica un capítulo das súas historias médicas á súa estancia a finais dos anos sesenta no Hospital Municipal do Regueiro. “O xardín equívoco” é o título dun texto no que o doutor tudense realiza unha das máis excepcionais gabanzas literarias realizadas a Vigo, cidade para el, “de reiteradas xeometrías fabrís, mariña e montesía, [que provoca] esquizofrénica fascinación”. Unha acaída coda literaria para este bicentenario.

1 de 200

/en , , , , , , /por

No artigo da semana de Faro de Vigo presento a iniciativa de Implicadas no Desenvolvemento e reflexiono arredor do Pacto Galego contra a Pobreza, asinado polos tres grupos parlamentarios coa Coordinadora Galega de ONG polo desenvolvemento.

Libros impresos e dixitais

/en , , , , , /por

No artigo da semana, ao fío da participación na Feira de Frankfurt, reflexiono sobre o proceso de tránsito cara ao paradigma da comunicación cultural dixital, no que entendo convivirán os libros impresos e os libros dixitais.

[Foto: Estand de Moleskine en Frankfurt 2010]