Unha biblioteca para Teis

/en , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a apoiar a reclamación veciñal dunha biblioteca pública para o barrio de teis:

No Vigo actual pareceume unha noticia salientable que todas as ANPAS dos centros educativos de Primaria e Secundaria de Teis, tanto públicos como concertados (os Colexios Públicos Santa Tegra, Paraixal, San Salvador de Teis e Frián; os concertados Possumus, Xesuítas e Calasancias, así como os IES de Teis e da Guía) reclamen a creación dunha biblioteca pública nas instalacións do ambulatorio vello; un edificio baleiro dende hai unha década, situado na rúa Enrique Lorenzo, que conta cunha superficie de arredor de mil metros, subastado sen éxito en catro ocasións polo seu propietario, a Tesourería da Seguridade Social. Unha iniciativa en marcha dende hai tres anos que agora volve reactivarse contando co apoio das asociacións de comerciantes e veciñais do barrio, así como dos membros do Plan Comunitario que todos coa mesma voz reclaman para Teis unha biblioteca pública de proximidade,  de características semellantes á Xosé Neira Vilas, que con tanto éxito funciona no Calvario e Lavadores dende hai seis anos.

Unha reivindicación, nacida en 2014 nas “Olimpiadas de Teis”, promovida por algunhas ANPAS dos centros escolares, que foi asumida en 2015 polo alcalde, mais que dende entón non chegou a concretarse. Xaora, o feito de que sexa unha comunidade veciñal, en toda a súa diversidade, a que se mobilice para reclamar unha biblioteca pública constitúe un feito inédito, mais tamén emocionante, nunha cidade como Vigo que, a pesar de ser a capital do libro en Galicia, padece unha carencia endémica de dotación bibliotecaria, como vimos denunciando dende hai case dúas décadas. E argumentos non lles faltan as entidades cidadáns dun barrio que carece deste equipamento sociocomunitario, a pesar de que conta con 30.000 habitantes (o dez por cento da poboación do concello de Vigo), sendo sete mil destas persoas estudantes de centros non universitarios. Unha poboación semellante a do limítrofe concello de Redondela que, porén, conta con dúas bibliotecas públicas, as do centro multiusos da Xunqueira e a de Chapela, de funcionamento modélico.

O que pide a veciñanza de Teis non é luxo nin antollo ningún, apenas un centro de actividade socio-comunitaria e dinamización lectora nun entorno urbano aínda degradado que precisa dunha urxente humanización. Unha biblioteca pública concibida como un espazo que permita a toda a cidadanía (dende as persoas máis novas ás maiores) o acceso gratuíto á información multisoporte (analóxica e dixital, textual e audiovosual, polo tanto con libros, xornais, revistas, películas, discos, xoguetes, vídeoxogos e accesos a internet). Unha biblioteca concibida, ademais, como centro de fomento e animación da lectura, tamén da lectura literaria, onde un equipo de profesionais bibliotecarios organiza actividades específicas dirixidas ás crianzas, á mocidade como ás persoas adultas. En definitiva unha biblioteca pública convertida en lugar de encontro e referente da actividade cultural do barrio, un espazo necesario como o do mercado, as farmacias, os centros educativos ou as instalacións deportivas.

Unha biblioteca pública capaz de coordinadar as súas actividades coas promovidas polas bibliotecas escolares do propio barrio, o que en Teis sería doado, xa que conta con experiencias modélicas de fomento da lectura en boa parte das bibliotecas dos seus centros educativos, como Teis-Frián e o IES da Guía, varias veces recoñecidas. Unha biblioteca que desenvolve iniciativas con outros recursos socioculturais existentes no barrio como as librarías (resistentes), o auditorio municipal de Teis, os locais veciñais e mesmo algún establecemento hosteleiro como o dinámico Café Badía. Sen esquecer, tampouco, que esta nova biblioteca debería formar parte da rede municipal de lectura, un modelo desenvolto con éxito rotundo na Coruña durante as dúas últimas décadas, mais que en Vigo está por constituír de forma efectiva, a pesar das carencias existentes noutros barrios como Bouzas (onde está previsto abrir unha na recuperada Casa do Patín), Navia, Coia, Travesas, Travesía de Vigo ou no propio Vigo Oeste.

A nova biblioteca debería constituír unha peza máis na humanización efectiva de Teis que pasa, sen dúbida, pola transformación en treito urbano da AP-9 dende as Torres de Padín en Chapela e o nó da avenida Buenos Aires até o centro de Vigo, o que obrigaría a liberar tamén a peaxe e permitiría desconxestionar boa parte do tráfico da rúa Sanjurjo Badía. Como tamén o sería o comezo da actuación prevista para o Campus do Mar da Universidade de Vigo nas instalacións da ETEA, chamada a darlle unha nova fasquía ao Teis da vindeira década. Ben sería que esta reivindicación dunha biblioteca pública contribuíse á humanización efectiva dun dos barrios máis emblemáticos da cidade.

Play-Doc premiado en Culturgal

/en , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Festival Play-Doc de Tui, Premio do Público en Culturgal 2017:

Unha das mellores noticias do Culturgal 2017, celebrado en Pontevedra a pasada fin de semana, foi a concesión do Premio do Público a Play-Doc Festival Internacional de Documentais de Tui. Este recoñecemento outorgado por votación dos internautas entre tres propostas da asociación Culturgal, a que resultou gañadora, a do Portal das palabras da Real Academia Galega e da Fundación Barrié e a do Festival Internacional Outono de Teatro de Carballo (FIOT), engadíase aos premios que en edicións anteriores recibiron en Culturgal o Salón do Libro de Pontevedra, o programa Diario Cultural da Radio Galega, o festival Curtocircuito de Santiago e o Festival Agrogay da Ulloa. Iniciativas de promoción e difusión cultural dos eidos do cine, da música, do teatro e da lingua e literatura que expresan a excelencia e o interese dalgúns emprendementos culturais que se desenvolven ao longo de todo o país, a maior parte das veces esquecidos ou non valorados como merecen.

Este é o caso do Play-Doc, o singularísimo festival de cinema de Tui, nacido no mes de marzo de 2005 co propósito de establecer na cidade fronteiriza un punto de encontro e unha plataforma de exhibición para realizadores de cine de non ficción de todo o mundo. Un soño acuñado daquela por Sara García e Ángel Sánchez, directores do certame dende o seu inicio, consolidado hoxe como un festival de cine periférico independente e arriscado, alicerzado sobre un público numeroso e esixente (8.000 espectadores na última edición), capaz de transformar o Teatro Municipal de Tui nun espazo extraordinario para o diálogo e o intercambio. Ás portas da décimo cuarta edición, que se celebrará do 26 de abril ao primeiro de maio de 2018, Play-Doc preséntase como un festival de referencia no ámbito do cine documental, sendo considerado pola asociación Best Film Series de Nova York como “unha das dez citas cinematográficas máis excitantes do mundo”, o que constitúe un fito para o propio festival e para a historia do cine en Galicia.

Nas edicións máis recentes Play-Doc explorou con éxito as últimas tendencias do cine de non ficción en todo o mundo, un xénero emerxente que durante as dúas últimas décadas experimentou un estourido de creatividade. Un festival singular no formato, onde coexiste unha sección oficial de competición internacional, onde se valoran arredor de 700 traballos procedentes de 66 países, con outras seccións dedicadas á exhibición de títulos raros, polémicos ou censurados ou coas retrospectivas dedicadas a cineastas aclamados como os irmáns Maysles, Artavazd Pelechian, Charles Burnett ou o franco-canadense Dominic Gagnon, dando espazo tamén na programación a sesións de música ao vivo (o Play-Doc Live!), en colaboración co Festival Sinsal, e a unha dimensión formativa por medio da organización de obradoiros e clases maxistrais de cineastas. Un festival internacionalizado que conta coa colaboración da sala Metrograph de Nova York e que estende parte da súa programación a diversos centros de arte contemporánea da península, contando mesmo cunha versión televisiva (Play-Doc TV) integrada na plataforma R Televisón, o que facilita o acceso a distancia doutros públicos.

Xaora, outro fito moi relevante de Play-Doc é dende o inicio a súa atención preferente ao cinema galego de non ficción máis actual, tanto pola sección específica a el dedicada, na que se presentaron en 2017 unha ducia de traballos, entre eles algunhas estreas, como pola súa contribución á difusión no estranxeiro, organizando programas no Dokufest de Kosovo, no Citeina Universitaire de Paris ou no Town Hall de Nova York, así como noutras citas cinéfilas en diversas cidades da península. En definitiva, Play-Doc é unha desas alfaias do emprendemento cultural galego, un pequeno gran festival alternativo onde se dan cita cineastas, programadores e críticos de relevancia nacional e internacional, xunto a un público masivo e heteroxéneo, que é, quizais, onde radica a súa forza e a súa exitosa continuidade.

É o máis esperanzador de Play-Doc é que non se trata dun caso único, xa que forma parte dese tecido de certames cinematográficos independentes que cos medios xustiños e co talento e teimosía dos seus organizadores se desenvolven con tanto pulo na provincia de Pontevedra: o Festival de Cans do Porriño, o FIC de Bueu, o Curtas Film Fest de Vilagarcía, o Festival Novos Cinemas de Pontevedra, o Festival Primavera de Cine de Vigo e o Festival de Curtas Armadiña de Poio. Listado ao que cómpre engadir outras citas ineludibles como o Festival Curtocircuito de Compostela ou o S8 Mostra do cinema periférico da Coruña que sitúan a Galicia como espazo de referencia de exhibición do cine de non ficción. Un milagre do noso emprendemento cultural alternativo que merece todos os apoios.

Arquivos da memoria viguesa

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo á situación precaria dos arquivos en Vigo:

A pasada semana un grupo de vinte persoas vinculadas coa actividade cultural asinamos unha declaración pública na que solicitamos ao concello de Vigo unhas instalacións dignas e un funcionamento profesional para o Arquivo Municipal de Vigo, ubicado dende 1978 no segundo soto da propia Casa do concello, a carón do garaxe, en condicións hoxe moi precarias. No texto denunciamos “a falta de persoal e de dirección profesional” dun servizo que é de competencia municipal, así como as deficiencias no acceso e clasificación dos seus fondos. Denunciamos as condicións inaxeitadas para a conservación e custodia dos fondos documentais, a incomodidade do actual espazo de consulta presencial e a ausencia dunha sala de lectura axeitada, como tamén o estado de descoido dunha instalación ruidosa e pouco amable para as numerosas persoas usuarias, tanto cidadás curiosas, como investigadoras ou amadoras da historia local.

Expresamos, en definitiva, a nosa preocupación polo estado precario do que debería ser considerado como auténtico “sagrario da memoria municipal”, xa que alí se custodian milleiros de documentos (o máis antigo de 1455), entre manuscritos, libros, cartafoles, publicacións, documentación histórica e relixiosa, actas, censos, planos e expedientes urbanísticos que conforman unha parte esencial da historia escrita de Vigo. No documento reclamamos a instalación do Arquivo Municipal nunha novas dependencias de propiedade municipal que permitan dar cobertura ás necesidades técnicas de conservación dos fondos e do acceso en mellores condicións para as usuarias, así como a dirección profesional do servizo, o comezo da dixitalización dos seus fondos e a creación dunha web que permita a súa consulta en liña.

Xaora, esta situación do Arquivo Municipal non é a única precariedade que sofre a nosa memoria local. A inexistencia dunha Biblioteca de Estudos Locais, como a aberta polo concello da Coruña na rúa Durán Loriga, retarda o coñecemento e a difusión da historia da cidade entre a cidadanía e, sobre todo, entre a poboación escolar. Unha biblioteca especializada en historia de Vigo, tanto como espazo físico como virtual, que como xa temos proposto noutras ocasións, podería nacer moi doadamente dos magníficos fondos existentes na Biblioteca da Escola de Artes Oficios, na que se custodian algunhas das coleccións hemerográficas máis valiosas das localizadas en Vigo. Como tamén axudaría na creación deste centro activador de memoria a coordinación que puidese manter con algúns outros xa existentes, sobre todo os da Biblioteca da Fundación Penzol da Casa Galega da Cultura, e os do Instituto de Estudios Vigueses, entidade filantrópica especializada na memoria do Vigo metropolitano, merecedora de maior atención por parte das diversas administracións públicas das que até agora recibe. Sen menoscabo da súa posible colaboración co activo Arquivo do Porto de Vigo, en funcionamento dende 1881, esencial para entender cabalmente o ADN portuario e atlántico de Vigo, que conta con máis de 60.000 pezas documentais, algunhas extraordinarias, como as fotografías de Sarabia dos anos vinte.

Outrosí sucede coa posta en valor do patrimonio fotográfico recollido no Arquivo Pacheco, un auténtico tesouro para activar a memoria do Vigo da primeira parte do século XX, que nin de lonxe conta cos recursos necesarios para un funcionamento óptimo e para popularizar o acceso ás súas cento corenta mil pezas. Arquivo fotográfico da cidade, que debería ter o seu celme no até agora fantasmal Centro de Arte Fotográfica de Vigo (CAFVI) da rúa Chao, cuxos fondos de propiedade municipal de Ksado e Vigo visións deberían ser ampliados cos do Arquivo Llanos, hoxe propiedade da Consellaría de Cultura, depositado no Museo Etnolóxico da Ribadavia, ao que se poderían engadir os doutros grandes fotógrafos de “Faro de Vigo”, Magar e Cameselle (claves para entender o período de entre séculos), como os de carácter social da fotógrafa internacional de estudio Mari Quintero ou os artísticos de fotógrafos amadores da relevancia de Ricardo Terré.

A situación dos arquivos vigueses expresa a carencia dunha estratexia municipal de memoria, a pesar de que constitúe un requisito para calquera cidade que pretenda proxectarse no futuro. Vigo non pode continuar sendo unha cidade desmemoriada e curtopracista, allea ao seu pasado. A crise case agónica da actual rede museística (co Marco na UCI), a precariedade dos arquivos e o desinterese endémico para crear a biblioteca do estado e desenvolver unha rede de bibliotecas municipais homologable á da cidade da Coruña sitúan a Cultura en Vigo nunha situación de emerxencia. Insistimos no que constitúe unha evidencia, non hai mellores luces que as da lectura e as da memoria.

Vigo 1972

/en , , , , , /por

Dediquei o artigo desta semana no Faro de Vigo á longametraxe documental Vigo 1972 de Roi Cagiao:

Dende hai catro semanas o público enche cada día unha das salas de Multicines Norte, onde se proxecta “Vigo 1972”, a longametraxe documental, escrita e dirixida por Roi Cagiao e producida por Emilio J. Fernández, que reconstrúe durante máis dunha hora o relato diario de quince xornadas heroicas nas que as mobilizacións obreiras de Vigo e a súa bisbarra puxeron nun brete ao réxime franquista e contribuíron ao seu desgaste pola súa loita a prol das liberdades democráticas e dereitos sociais. Un éxito rotundo ao que non é alleo o feito que, corenta e cinco anos despois, sexan as voces autorizadas dalgúns dos protagonistas daqueles días –líderes sindicais e políticos como Waldino Varela, Juan Bacariza, Elvira Landín, Camilo Nogueira, Carlos Núñez, Juan Benavides, Pilar Pérez, Margarita Rodríguez, Francisco Lores ou Carlos Barros–as que vaian enfiando na pantalla e de forma coral e escasamente nostálxica unha historia emotiva que forma parte do carácter cívico e solidario da nosa cidade obreira e portuaria.

Os que temos máis de cincuenta anos conservamos algún fío da memoria familiar do que sucedeu dende aquel sábado, 9 de setembro, no que a Comisión Obreira de Citroën organizou un paro parcial na quenda de tarde, en demanda dunha semana laboral de 44 horas, o que se chamaba “sábado inglés”, unha reivindicación xa acadada en boa parte das grandes empresas. Esa mesma tarde a dirección da factoría respostou de forma esaxerada e despediu a nove traballadores, entre os que estaban tres cargos sindicais. A escalada do conflito comezou o luns 11, cando nunha asemblea os traballadores de Citroën (daquela arredor de 4.500) decidiron non volver ao traballo mentres os despedidos non fose readmitidos, así como formar os primeiros piquetes para recabar o apopio do resto de factorías viguesas. Así se produciron os primeiros paros, dalgunhas seccións de Santo Domingo, Barreras e Vulcano, aos que nos días seguintes se incorporaron os cadros de persoal doutras empresas, tanto do metal como doutros sectores (Freire, Refrey, Reyman, Ascon, Censa, Álvarez, Artiscar, Yarza…), até que o día 15, venres, na folga participaban 30.000 obreiros de 24 factorías, ás que sumaron en momentos puntuais as empresas do transporte urbano (Vitrasa e os “rusos” de Martínez), o que repercutiría con intensidade en todos os eidos da vida cidadá.

A evolución dos acontecementos desviou a inicial reivindicación laboral do sábado inglés, a faísca do conflito de Citroën, cara a outras de carácter máis socio-político e de inequívoco carácter antifranquista. A denuncia da “carestía da vida”, dos “impostos abusivos” e do “negocio da educación”; a denuncia das actuacións e torturas policiais; a reclamación da readmisión dos despedidos; a esixencia de “Liberdade, “Democracia” e “Unha vida digna e libre” convertéronse nas consignas das octavillas que, elaboradas polo comité de folga da Intercomisión, formada por sindicalistas e membros da oposición, se distribuían diariamente chamando á mobilización da cidadanía. Como non é doado esquecer que as manifestacións obreiras ocupaban a propia Porta do Sol e a rúa García Barbón, fronte ao local de Sindicatos. Como tampouco que os centos de grises, chegados de León e Valladolid, ocupaban eses espazos para impedir a realización de asembleas masivas. Tras a presión da patronal, que a partir do 20 enviou até 6.000 cartas de despido, a folga comezou a remitir o día 25 de setembro, cando os obreiros comezaron a reintegrarse ás factorías de forma escalonada, deixando un balance de máis de 400 despedidos ou detidos, instruíndose 170 sumarios no Tribunal de Orden Público (TOP).

Tras a folga de marzo do 72, en solidariedade cos sucesos de Ferrol, a de setembro do mesmo ano foi en Vigo un acontecemento histórico froito da estratexia de “Folga Nacional Pacífica”, promovida polo PCG cuxas células tiñan daquela peso de seu en numerosos centros de traballo e empresas viguesas. Como non hai dúbida que a organización comunista e a das CC.OO. foron decisivas no inicio do conflito, nas tarefas loxísticas e de propaganda como na difícil decisión de cómo finalizalo con dignidade. Mais tamén semella que esta folga histórica, como o xeito de dirimir as disensións aparecidas dentro dela, contribuí a xermolar o que sería o futuro sindicalismo nacionalista da man do grupo Galicia Socialista e ou doutras expresións políticas como as da Organización Obreira (OO). Aquel Vigo rebelde do 72, recuperado da memoria polo film de Roi Cagiao, demostra que houbo unha xeración que arrriscou por mudar o rumbo da historia. E abofé que o seu esforzo pagou a pena para que outras poidan volver intentalo. Acudan o cinema, “Vigo 1972” é unha película para lembrar, emocionarse e reflexionar, tamén sobre o tempo futuro.

Castañas e magostos

/en , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a castañas e magostos:

As castañeiras viguesas da praza da Farola, da rúa García Barbón, do Calvario, de Teis ou de Travesas moitos cucuruchos de bullós prepararon nas súas locomotorciñas esta fin de semana, na que Vigo celebrou os seus magostos populares. Unha festa estacional campesiña do tempo de Samaín, na que a carón do lume os galegos rendemos culto o froito do castiñeiro, a árbore máis representativa, xunto co carballo, da nosa paisaxe tradicional. Magostos que dende hai catro décadas chantaron raíces nos centros escolares e nos barrios vigueses, dende o xa clásico e concorridísimo dos soportales do Berbés aos das parroquias do periurbano, para celebrar así a chegada dos primeiros fríos do outono e prepararse, ás portas do nadal, para os rigores do inverno.

Dende a chegada dos romanos, somos un pobo de comedores de castañas. Na Idade Media, citada por Afonso X o Sabio nun verso da súa cantiga 386 (“A que avondou do vinno aa dona de Bretanna”: “que sól non lles minguou dele que valvéss’ ũa castanna”), durante o inverno, constituía o alimento principal da poboación, un auténtico pan do pobres, até que co descubrimento de América foi substituída polo millo e, sobre todo, polas patacas, as chamadas castañolas, castañas mariñas ou castañas de terra. Os castiñeiros co seu porte maxestoso e os seus troncos robustos e gretados convertéronse así nas árbores da memoria, algúns monumentos naturais senlleiros da nosa paisaxe, como os do Souto de Rozabales de Manzaneda, onde chantou hai concocentos anos raíces o castiñeiro de Pumbariños, hoxe cun perímetro de case trece metros. E non foi allea, tampouco, para a importancia da castaña a expansión da cultura dos mosteiros, que provocou a limpeza e roturación dos montes e a plantación de viñas e castiñeiros nos seus arredores.

Xaora, chegado o outono, a veciñanza de cada aldea soutaba, recollía as castañas que estaban bulladas e atoleiraban os castiñeiros coas súas baloiras (ou taloiras, noutros lugares) para guindar os ourizos ao chan. Logo de petelalas, ourizalas coa petela, un pau en forma de pinzas, levábanas aos sequeiros, pequenos edificios unidos á casa ou a unha parte dela, e deitábanas sobre un andar coas táboas do piso lixeiramente separadas e cheas de buratos. Alí permanecían, durante dúas semanas, ao coidado dunha persoa que as remexía cun rodo cada dous ou tres días. Cando estaban secas e logo de desbotar os picóns e as carabulecas, as castañas mirradas ou de peor calidade, que se arredaban para cebar aos porcos, pasábanas ao canizo, de onde se ían collendo a medida que se necesitaban.

Os comedores de castañas –balocas, crocas, degaros, destelos, restrelos, que son outros nomes que recibe o froito do castiñeiro– coa excepción das pilongas, as castañas bravas que din agoiran mala sorte e son tremedamente indixestas, sabemos que son exquisitas tanto crúas e asadas como cocidas en auga ou leite. Cando se cocen coa casca en auga e sal mudan de nome e pasan a ser zonchos, marmotas ou zamelos. Se o facemos sen ela, delubadas, son moi sabrosas anisadas, en almibre, con leite, azucre mel e fiuncho. Sen esquecer as posibilidades que temos de cocer as castañas con chourizo ou con fabas; preparalas en crema, en tortas, en pasteis ou en purés, óptimos estes para acompañar as carnes e sobre todo ás pezas de caza.

Pero non esquezamos que a castaña tamén protagoniza o magosto, a festa de orixe pagana, acristianada como tantas outras, que celebramos entre os días de santos e difuntos e o de san Martiño de Tours, o patrón de Moaña e de Ourense. Foi Manuel Murguía, o primeiro en sinalar a importancia dos magostos, considerándoos coma un xeito de banquete funerario no que a castaña, o viño, e o lume simbolizan a presenza da vida e tamén da morte: a castaña medra, incha e estoupa; o viño é o sangue da terra; e o lume, símbolo do deus da vida, é o elemento purificador e unificador de toda a cerimonia. Como outro valor simbólico do ritual do magosto é a súa contribución ao reforzamento dos vencellos dos membros de cada comunidade veciñal, que celebran cos seus aturuxos aos froitos recollidos da terra, xa que cada vez que estoura unha castaña na grella, cómpre dar un aturuxo.

Concibidos hoxe en Vigo como unha merenda popular ao aire libre, o ritual non escrito dos nosos magostos populares aconsella, ademais de papar nas castañas asadas e beber unha fecha de viño ou un quinto de cervexa, exaltar o lume e xogar a tisnarse coa borralla, o que semella axudará a enfrontar con maior fortuna as dificultades do inverno que se achega. E que non falten tampouco nin a gaita nin a pandeireta para cantar as coplas:

Non chas quero, non chas quero

castañas do meu magosto;

non chas quero, non chas quero

que me cheiran ao chamosco.

E unha vez rematado o magosto, cada moucho ao seu souto, que hai moita por facer.

Andoriñas ameazadas

/en , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a situación da ameaza que viven as aves:

Oculta entre a faramallada informativa provocada pola intervención do 155 en Cataluña e polos procesos xudiciais de corrupción en marcha, lin esta fin de semana unha noticia que tamén me pareceu moi preocupante para o futuro: “O 37 por cento das aves que se reproducen en España reduciu a súa poboación de forma lenta e continua”. Este é un dos datos máis significativos presentados pola Sociedade Española de Ornitoloxía (SEO/BirdLife) no Congreso Español de Ornitoloxía dedicado ao futuro das aves comúns que se celebrou a comezos de mes en Badaxoz. Nun informe moi inquedante SEO revela que reducen as súas poboacións tanto especies de aves urbanas tan recoñecibles e familiares como os pardais (nun 15 %), as andoriñas (nun 24 %), os birrios (nun 34 %) ou as lavercas (nun 34 %), como outras silvestres, como o paspallás (nun 66 %) ou a perdiz (34 % na primavera e 47 % no inverno). E o que aínda semella máis inquedante, durante a última década triplicouse o número de especies en estado desfavorable, unhas 115 de 400 sometidas a seguimento, tanto entre as sedentarias como entre as migrantes.

Os responsables de SEO, organización non gobernamental que leva máis de sesenta anos traballando a prol da conservación da natureza e da biodiversidade, alertan sobre os serios perigos que sofre o conxunto da avifauna na península, ao tempo que advirten que a redución do número de especies testemuña a baixa da calidade de vida en España, xa que segundo a Eurostat, a oficina europea de estatística, o seguimento das poboacións de aves comúns está entre os índices máis importantes para medir a sostibilidade e o benestar das comunidades humanas. Unha redución que atribúe ás ameazas provocadas polo cambio climático e a transformación das paisaxes agrarias, xa sexa por abandono ou por intensificación, ademais das provocadas polos impactos da caza ilegal e dos tendidos eléctricos.

Unha situación que, magoadamente, non parece moi distinta en Galicia, onde os membros da Sociedade Galega de Ornitoloxía (SGO) denuncian que a pesar da aprobación da Lei de Conservación da Natureza de 2001 e da existencia dende 2007 dun Catálogo Galego de Especies Ameazadas “a situación das aves ameazadas continúa a súa tendencia negativa”, atribuíndo a situación ao abandono dos usos tradicionais e cambio de usos do solo no rural galego e doutras políticas sobre a paisaxe. Así, particularmente a nosa admirda andoriña sofre os efectos da masificación forestal de piñeiros e eucaliptos, como tamén constitúen ameazas para ela e para outras aves a contaminación por pesticidas e hidrocarburos, ademais dos perigos que para elas supoñen as liñas electricas e os parques eólicos. Sen esquecer, a catástrofe animal producida pola vaga de incendios, que afectou singularmente as aves, como a contaminación ambiental provocada polas súas emisións a atmosfera e as augas, o que provoca tamén perigos para a saúde humana.

Xaora, neste contexto chama a atención que só dúas das trinta e dúas especies incluídas na relación de aves ameazadas en Galicia, a píllara das dunas e a escribenta das canaveiras, un paxariño de zonas húmidas, conten dende 2014 cun plan de recuperación e conservación activo. Sendo das dúas o caso máis significativo, polo momento, o da píllara, unha pequena ave limícola (apenas 15 centímetros), que ten o seu último reduto no norte da península e que aniña e medra en apenas vinte praias galegas, entre elas as de Gaifar e Lourido, a altura da desembocadura do río Muíños. A chamada tamén píllara papuda, unha especie considerada como “vulnerable” no catálogo galego de especies ameazadas –calcúlase que hai apenas un cento de parellas en Galicia– é moi sensible a acción humana e á doutros depredadores (singularmente os cans e os corvos pequenos) o que obriga a acoutar e sinalar zonas de nidificación nas praias, coa intención de conciliar a súa conservación cos usos turísticos e deportivos destes areais tan emblemáticas do concello de Nigrán como doutros como os de Baldaio, Coroso, Aguieira ou Valdoviño.

Sexa o caso das nosas andoriñas e lavercas ameazadas polos incendios e polas mudanzas das paisaxes agrarias, como o dos pardais que van desaparecendo silandeiramente da soleira das nosas fiestras ou as cativas píllaras das nosas dunas, a conservación destas aves ameazadas debería constituír unha das prioridades das políticas medioambientais e de loita contra o cambio climático dos nosos gobernos. E como esixen as sociedades e expertos en defensa da natureza requírense medidas urxentes que con criterios de conservación da biodiversidade atallen con enerxía semellante devalo. Salvar as andoriñas, tradicionalmente as protectoras das nosas casas (“amigo polo seu proveito, andoriñas no teito”), é hoxe tamén salvar o futuro de todos os nosos.

Samaín novo

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo á exaltación do Samaín:

Nestes días de Samaín, dedicados á memoria dos mortos queridos, chamou o meu interese unha crítica publicada no suplemento de libros do “The Guardian” sobre un libro de relatos de medo (Eight Ghosts: The English Heritage Book of New Ghost Stories, 2017) promovido polo English Heritage, a entidade centenaria de voluntariado que se ocupa da conservación e promoción de máis de catro centos monumentos do patrimonio histórico de Inglaterra. O EH convidou a oito narradores e narradoras a que escollesen algúns dos seus espazos para que localizasen alí unha historia de fantasmas, medo ou terror. E a proposta semella que foi ben acollida por voces como Sarah Perry, que escribiu un relato localizado no inquedante palacio Audley End de Essex, Kate Clanchy, que escolleu Housesteads, un dos fortes romanos da Muralla de Hadrián, ou polo famoso Mark Haddon, quen a pesar de confesar non ser un fanático deste xénero, meteuse dentro do York Cold War Bunker, un lugar arrepiante, concibido para a protección dunha posible guerra nuclear.

Unha experiencia que semella emular a tan exitosa estratexia turística para a fin de semana de Halloween dos “cinco castelos de terror irlandeses (McMahon, Ballygally, Kinnity, Leap e Skyrne)”, que contan como un dos seus maiores reclamos con cadanseu conto de fantasmas e aparecidos, de espectros e espíritos, ou mesmo nalgúns dos casos de crimes e arrepiantes asasinatos. Xaora, esta experiencia literaria promovida polo English Heritage foi concibida para contribuír tanto á difusión do patrimonio monumental como á reinvención do xénero de terror, que na literatura en lingua inglesa conta con tradición de seu e con clásicos tan universais como Edgar Allan Poe, Arthur Conan Doyle, Bram Stoker e H.P. Lovecraft (por ventura todos traducidos para o galego). Un xeito, ademais, de ofrecer unha nova lectura para os días de Halloween máis alá da parafernalia ritual de disfraces e outras trapalladas made in China que hoxe mobiliza a mocidade urbana de medio mundo.

Unha experiencia dun Halloween novo que moi ben podería ser emulada en Galicia onde contamos tamén cunha longa lista de espazos onde habitan cocos e monstros, lugares onde saen de paseo os demos ou edificios encantados, como o castelo de Sandiás, a casa da torre de Burela ou a casa do medo de Lariño, onde por dicilo con palabras pequenas pasan cousas raras. Como contamos tamén cunha ampla tradición literaria popular de contos de medo e relacionados coa morte, con especial atención para os protagonizados polos mouros, pola Compaña e pola Sociedade do Óso, que, a pesar da desaparición da cultura agraria tradicional, perviven na memoria dalgunhas das nosas persoas maiores. Como existe unha xeración de autores que nas décadas de entre séculos actualizaron o xénero de terror en galego, singularmente Xosé Miranda, Xabier P. DoCampo e Agustín Fernández Paz, á que nos últimos anos se incorporaron outros máis novos como Ledicia Costas, Antonio Manuel Fraga e Tomás González Ahola, un dos fundadores da editora Contos estraños, a primeira especializada en galego en literatura de terror, fantasía e ficción científica.

Con este acervo literario non é difícil reinventarmos un Samaín novo, unha festa de orixe celta baseada no mito de que na noite de Samaín (que identificamos coa do 31 de outubro) as portas do outro mundo quedaban abertas: os espíritos dos defuntos e das fadas invadían, por unhas horas, o mundo dos humanos; e os vivos podían penetrar no mundo do alén e quedar alí presos por mor dun feitizo ou meigallo. O profesor Rafael López Loureiro, o animador dende hai vinte e cinco anos, da recuperación do Samaín na vila de Cedeira, xa demostrou o carácter inequivocamente galego desta festa que, asociada aos días de santos e defuntos e á celebración do magosto, existía por todo o noso país ata hai menos de corenta anos.

Por ventura, esta recuperación do Samaín galego é un feito consolidado, sobre todo no eido escolar. O tallado de cabazas, os concursos de maquillaxe, a colocación de caveiras en lugares senlleiros, os pasarrúas de fantasmas e ánimas, as merendas e chocolatadas de outono, os magostos populares, a preparación de doces de cabelo de anxo ou chulas e budíns de cabaza, os contacontos de medo, os concertos de música para picariños, as noites de calacús, son algunhas das actividades que nos días de Samaín se realizan pola Galicia enteira. Reinvención á que contribúen libros tan populares entre a nosa rapazada como os da serie “Escarlatina, a cociñeira defunta” de Ledicia Costas ou álbums visuais que modernizan a tradición do xénero como Violeta quere ser vampiro. Un conto de Samaín (Xerais 2017) de Ramón D. Veiga e David Sierra, que se presentou onte no Café Badía de Teis. Viva o Samaín novo!

Anel verde

/en , , , /por

Tras a catástrofe incendiaria, dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a propoñer unha nova ordenación da coroa vexetal viguesa:

Non hai dúbida que a ría de Vigo, protexida pola barreira natural das Illas Cíes, e mais o anel verde que rodea a cidade metropolitana son os dous maiores tesouros naturais cos que contamos. Un anel forestal que protexe e osixena a nosa contorna urbana, espazo das actividades simbióticas das parroquias do periurbano vigués, que ofrece ademais posibilidades para o lecer da veciñanza na ducia dos seus parques forestais e nos seus miradoiros desde os que é posible gozar dunha extraordinaria visión panorámica do anfiteatro da Ría e da paisaxe do Val do Fragoso. Un anel atravesado polos corenta quilómetros da chamada “Senda Panorámica de Vigo” (GR-53), unha rota de senderismo pola que é posible camiñar por terra dende Saiáns até Teis, atravesando o Monte dos Pozos de Valadares e o Campus das Lagoas de Marcosende, visitando os petróglifos de Fragoselo, o castro de Estea no monte das Medoñas de Saiáns, os dólmenes de Candeán, os muíños e o encoro de Zamáns, gozando das vistas do parque da Guieira en Comesaña e as do Alba e do Cepudo en Valadares, ao pé do Galiñeiro, ou sentindo no verán a frescura e o acougo das zonas de xantar e descanso existentes en cada un dos once parques forestais que atravesa. Unha camiñada marabillosa que merecería ser aínda máis coñecida e valorada polos propios vigueses e mellor promocionada entre os que nos visitan.

Unha coroa arborada compacta de máis de 70 hectáreas non exenta de perigos, xa que apenas conta con devasas e está conformada por especies pirófitas, como piñeiros, eucaliptos e acacias. Un anel vexetal único nas cidades da fachada atlántica, que se estende dos montes de Fragoselo aos de Vixiador e a Madroa, sendo na súa maior parte de propiedade e xestión comunal. Unha coroa natural que os voraces incendios na nosa área metropolitana, –tanto nas parroquias do Val Miñor, Chandebrito, Camos e Vincios, como nas viguesas de Coruxo e Valadares– puxeron hai poucos días en moi serio perigo. Unha catástrofe incendiaria declarada no mesmo bordo urbano que se fixo presente no casco vigués, con algúns lumes na cidade nova de Navia e ao pé do Monte do Castro. Un incendio, e isto é o máis doloroso, que truncou na comarca viguesa a vida de tres persoas e a de moitos animais, devastou algunhas casas, avíos e varias hectáreas de arborado. Unha alarma que, ademais do medo, indignación e raiba provocada na veciñanza, activou decontado o ADN galego da xenerosidade e da solidariedade (por ventura tan intenso na nosa mocidade) e abriu, inevitablemente tamén, o debate sobre a xestión, protección e recuperación do monte vigués.

Un incendio que cando as cinzas aínda están quentes obriga ás comunidades de propietarios a repensar, máis aínda no marco dos efectos xa incuestionables do cambio climático, a forma de explotación e conservación deste anel periurbano, tanto na súa delimitación no novo Plan Xeral como na elección de novas especies para a súa recuperación. Algo que semella factible ao fío de experiencias exitosas como as iniciadas por algunha comunidade de montes, como a de Teis, que xa ten en marcha un proxecto de fraga atlántica coa plantación de especies autóctonas como carballos, castiñeiros, cerdeiras, salgueiros, amieiros ou bidueiras, moito máis resistentes ao lume que as habituais. Como tamén parece imprescindible nesta xeira a realización de devasas e a delimitación de zonas sen arboredo, capaces de actuar como curtalumes e evitar a chegada do fogo ás zonas de vivendas, polígonos industriais ou equipamentos tan vitais como o Hospital Álvaro Cunqueiro. Como é necesario intensificar a limpeza do monte e as tarefas de conservación ao longo de todo o ano, sen esquecer conseguir no eido lexislativo a prohibición da plantación de eucaliptos e especies pirófitas na proximidade de zonas urbanas.

Xaora, acometer esta nova reforestación con frondosas do noso anel verde, creando soutos e carballeiras, requerirá un amplo nivel de acordo entre as comunidades de montes e o concello de Vigo, que debería constituírse en promotor e garante desta estratexia. Un proxecto de dimensión metropolitana, no que é imprescindible a coordinación cos concellos da área, cuxo importante financiamento debería correr a cargo da Xunta, a administración con competencias na materia, mais ao que tamén podería contribuír a propia Unión Europea. A iniciativa da Concellaría de Medio Ambiente e Vida Saudable de colaborar cos comuneiros de Valadares e cun grupo de voluntariado nos primeiros traballos contra a erosión das zonas queimadas é un primeiro paso moi alentador nesa liña. A reordenación do monte vigués utilizando criterios de sostibilidade medioambiental constituiría a máis eficaz das políticas contraincendios do noso anel verde, un dos tesouros naturais ao cargo da nosa comunidade.

Arde Galicia

/en , , , , , /por

Onte á tarde, cando comezaba a conformarse a catástrofe incendiaria, enviei este artigo de urxencia que hoxe publica Faro de Vigo:

Na pasada fin de semana os lumes volveron asolagar Galicia. Máis dun cento de incendios forestais nas catro provincias, con especial incidencia nas do sur, na área metropolitana e nas parroquias da propia cidade de Vigo arrasaron bosques, eidos e enseres provocando o pánico, a raiba e a indignación da veciñanza impotente e orfa para poder parar semellante besta de lume. No Courel, no Xurés, nos Ancares, en Chandrexa, en Rebordechau, en Vilariño, en Pantón, en Carballedo, en Melón, en Xinzo, en Pazos de Borbén, en Soutomaior, en Redondela, nas Neves, na Cañiza, en Covelo, en Ponteareas, en Salvaterra, en Baiona, en Morgadáns, en Vincios, no Galiñeiro, en Chandebrito, en Valadares, na Madroa… (a lista é interminable) o lume chegou ás aldeas e ás casas, sobrepasou as estradas principais (incluídas a VG-20, A-52 e AG-57) e as vías do ferrocarril provocando o horror da veciñanza e dos automobilistas e viaxeiros que regresaban da ponte.

Os servizos de emerxencias, tanto o 112 como o 085 colapsaron, incapaces de proporcionar resposta e medios de extinción, mentres que os responsables do dispositivo da Xunta de Galicia atribuían a orixe dos danos aos incendidarios e ás condicións meteorolóxicos deste outono moi caloroso de temperaturas diurnas de arredor de 30 graos. Outra catástrofe ecolóxica (e van non se sabe cantas), que afecta a varios dos parques naturais de Galicia e a zonas protexidas da Rede Natura, que chegou ao entorno dos polígonos industriais metropolitanos, que xa non se oculta na propia cidade de Vigo, tinguida dende o domingo de cinza e cuberta cun inquedante ceo de chumbo. Un inferno que obrigou mesmo a desaloxar a veciñanza de Vincios.

Xaora, desque preside a Xunta de Galicia Alberto Núñez Feijoo os incendios forestais son considerados como se dunha catástrofe natural se tratase, cuxa orixe está irremediablemente vinculada coas condicións meteorolóxicas e coas actuacións de catro pirómanos tolos, aos que sempre resulta moi difícil deter e levar diante da xustiza. Unha interpretación feijoana da catástrofe dos incendios que, cómpre recoñecer, foi calando na poboación como poalla fina e conseguiu apartar practicamente o tema da axenda política galega. Os incendios quedaron reducidos, en todo caso, a outro apartado desa lista de “desgrazas do país” con escaso (ou nulo) remedio, como a desertización do mundo rural, o devalo demográfico, a emigración da mocidade ou a perda de falantes iniciais do galego. Un modelo conformista de enxergar o futuro, porén ben aceptado por unha boa parte da poboación galega, e que até agora, eis os datos, rendeu excelentes resultados electorais ao presidente dos Peares.

Xaora, diante doutra catástrofe incendiaria como a destes días, non é difícil establecer relación entre a coincidencia da falta de medios para combatelos e o despido o pasado 1 de outubro de 430 traballadores temporais do servizo público contraincendios. Despedimentos que se produciron a pesar de que os conceptos de estacionalidade, sobre o que está deseñado este custoso dispositivo de extinción, como denunciaron os sindicatos do sector, está superado, xa que un ano si e o outro tamén o monte arde en Galicia máis alá das datas que o calendario sinala de remate do verán. Como tampouco esta alerta podía coller de novas á Administración Galega cando as predicións meteorolóxicas agoiraban esta fin de semana a posibilidade de fortes ventos coa chegada “salvadora” das choivas e treboadas tropicais do Ofelia. Como tampouco se podería descartar que nalgún momento deste veroutono (outro efecto do cambio climático) co monte abandonado e cos operativos públicos parcialmente desactivados podería chegar unha forte ondada de lumes. E chegou.

Non fai falta ser enxeñeiro forestal para entender que estes incendios, que se producen en Galicia, como tamén en Portugal, non son catástrofes naturais, son froito da intervención consciente e premeditada dos seres humanos, sexa pola súa acción como pola súa omisión. Que estes incendios non son alleos nin as políticas de ordenación, conservación e explotación do monte, onde se potenciou a expansión do eucalipto e outras especies pirófitas, nin a ausencia de políticas agrogandeiras capaces de fixar a poboación no mundo rural nin sequera aos efectos da cada vez máis intensos da privatización da poderosa industria vinculada a extinción dos lumes. Non fai falta ser especialista para entender que os lumes forestais son tamén un asunto político diante do que non poden permanecer conformes nin os responsables do Goberno Galego nin os partidos da oposición nin o conxunto da cidadanía galega. Se non coutamos de raíz estoutra lacra, o país emprenderá un lento como inevitable suicidio. Evitala é corresponsabilidade de todos.

Poemar o mar

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a Antonio García Teijeiro, recente gañador do Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil polo seu libro Poemar o mar.

Coma se fose outro milagre laico ou serindipia inesperada a noticia da concesión do Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil a Poemar o mar (Xerais 2015), o libro escrito polo poeta vigués Antonio García Teijeiro e ilustrado por Xan López Domínguez, produciuse cando o Pergamiño Vindel, que atesoura as sete cantigas de Martín Codax, estaba xa para orgullarnos depositado temporalmente no Museo do Mar de Alcabre.

Dúas obras protagonizadas polo mar que coa diferencia de oito séculos comparten a ría de Vigo como espazo poético. Dúas pezas escritas en galego que arrecenden a marusía, senllas exaltacións da nosa admiración polo mar coma suxeito protagonista e fonte de vida: “Ai, ondas que eu vin mirar!, / se me saberedes contar”; “E bañarnos hemos nas ondas!”, cantou a finais do XIII Martín Codax, o fundador literario da cidade de Vigo. “Quero chegar ao mar para abrazalo”, “Quere o mar o que non ten / os seus soños / non se ven”, “Eu quero en silencio / perderme no mar”, canta Teijeiro, a comezos do XXI.

Outro nacional –o máximo premio que unha obra literaria editada en galego pode recibir–, o vixésimo primeiro que recibe a literatura e edición galegas desde que 1978 comezaron a ser convocados estes premios polo Ministerio de Cultura, o undécimo para unha obra publicada por Edicións Xerais de Galicia, e o terceiro no que se premia un libro de poesía infantil, que recoñece tanto a excelencia dun libro memorable como a traxectoria de máis de tres décadas dun autor que concibiu a creación poética e a formación do lector de poesía como idéntica tarefa.

Xaora, o nacional de Antonio García Teijeiro, o sexto obtido por un libro infantil editado orixinalmente en galego –tras os de Paco Martín (1986), Xabier DoCampo (1995), Fina Casalderrey (1996), Agustín Fernández Paz (2008) e Ledicia Costas (2015)–, constitúe outro éxito colectivo da nosa vizosa e potente literatura infantil e xuvenil, un recoñecemento da excelencia dos seus textos e creacións editoriais, mais tamén nestes tempos difíciles para a nosa lingua un formidable exemplo do valor da diversidade acuñada polas minorías.

Un nacional que lle chega a Antonio García Teijeiro no momento máis acaído, o da súa madurez autoral, coincidindo coa súa xubilación como docente do Colexio Possumus, cando conta con máis de medio cento de libros individuais publicados en galego e mobiliza todo o seu fulgor creativo como activista poético. Un catálogo de autor o seu extraordinario que supera con moito o cento de obras, se incluímos as edicións dos seus poemarios en castelán, as súas obras de narrativa, ensaio, as súas edicións de poetas como Rosalía e Celso Emilio ou a súa participación sempre xenerosa en libros colectivos. Un labor literario comezado en 1980 nas páxinas de “Artes e Letras” do Faro de Vigo, que entón compaxinaba coa súa actividade docente e deportiva (non esquezamos que Teijeiro foi porteiro do Academia Octavio e do Teucro en categoría nacional). Un traballo continuado a partir de 1984 no suplemento “A Pizarra”, tamén de Faro de Vigo, onde se ocupaba da crítica de literatura infantil e onde publicou entrevistas inesquecibles con figuras como Rafael Alberti, con quen tanto amigaría.

Dende 1988 iniciou o seu camiño como autor de tres libros fundacionais para a nosa poesía infantil, publicados na colección “Tartaruga” de Galaxia: Nenos, Coplas e Aloumiños. Textos nos que empregou os recursos da raíz popular e comezou a súa depuración da sonoridade como ferramenta necesaria para contaxiar a emoción da palabra poética. Son algúns dos seus moitos libros imprescindibles: Cacarabín, cacarabón (Edelvives 1991), Na fogueira dos versos (Xerais 1996), premio Merlín, premio Pier Paolo Vergerio e Lista de Honra do IBBY; Paseniño, paseniño (2003); Chove nos versos (Xerais 2004) e Un rato díxolle a lúa (Xerais 2013), antoloxía da súa obra, que inclúe un disco no que canta tres poemas, entre eles o xa mítico “Que ocorre na terra?”, aos que lles puxo música o seu amigo Paco Ibáñez.

“Poemar o mar”, o libro co que Antonio obtivo o nacional, forma parte da súa Triloxía do Mar, formado tamén por En la cuna del mar (Creotz 2015) e Palabras do mar (Embora 2015), un proxecto poético no que demostra que o emocional é compatible cun discurso crítico que afonda na complexidade da innovación estética. “En cada libro que escribiu, –sinala o seu antólogo o poeta Fran Alonso– o seu verso foi medrando, como un mar de escuma, como un mar de prata, como un mar de bruma”. Aí atopamos o ADN da obra deste poeta vigués do mar, pacifista comprometido, amante da música, seguidor de Bod Dylan e Luis Eduardo Aute, que entende a poesía como unha chave expresiva capaz de transformar as persoas. Parabéns, Antonio. Que continúen chovendo versos e palabras azul celeste!