Listado de la etiqueta: xabier_docampo

Onte 2074: «O pintor cego», o colofón marabilloso de Xabier e Cobas

Pasei o día de Agustín remoendo nas páxinas d’ O pintor cego (Kalandraka 2020), o álbum co que Xabier P. DoCampo e Xosé Cobas pecharon a súa colaboración creativa. Un diálogo que deu algúns dos mellores froitos da edición ilustrada galega con títulos memorables como A casa da luz (Xerais, 2002), Bolboretas (Everest 2005), O libro das viaxes imaxinarias (Xerais 2008), O misterio das badaladas (Xerais 2011), A illa de todas as illas (2013), até esta obra póstuma do noso Xabier, falecido hai dous anos. Unha creación compartida de compañeiros do corazón na procura da beleza até a gorida onde se atopase, mais tamén de artistas esixentes na creación de mundos aos que contribuían coa potencia e sutileza da voz e do trazo.

O pintor cego foi o derradeiro proxecto que compartiron, ao que convidaron a Arnold Böcklin, o pintor suízo creador das versións d’ A illa dos mortos, o cadro no que aparece unha barquiña emproando cara a illa rochosa, guiada polo remador e orientada por unha enigmática figura branca. O diálogo sobre a peza de Böcklin xermolou no relato do pintor cego que retrata coa música do aire a súa amada. Un texto no que identificamos a voz potente do Xabier contador na súa expresión máis xenuína de narrador da memoria da estirpe explorando o territorio da illa,  o do amor gozado nos días felices.

Un relato sinestésico que, como obras anteriores de DoCampo e Cobas, aborda a súa obsesión por indagar na cerna da creación artística e responder a cuestións cuxa resposta só pode ser un acto creativo: pode representarse visualmente todos os matices emocionais dunha voz?; pode identificarse sonoramente unha ollada limpa como o abrente de abril? Como xa sucedera n´A casa da luz, novela na que identificamos gromos deste relato, n’ O pintor cego o lectorado gozará dunha exaltación da luz e do son, as materias primas coas que o artista dá co retrato maís cabal da súa amada. Exploración sinestésica dunha pintura sonora e dunha música visual coas que Xabier e Cobas consiguen unha das súas creacións máis aqueladas, na que harmonizan de forma tan sutil como exacta a voz potente e apaixonada dos amantes creados por Xabier co detallismo das paisaxes arquitectónicas, o inacabado dos personaxes ou cos claroescuros tenebres de Cobas que homanexea nestas pezas de forma explícita aos seus admirados Veermer ou Francisco de Goya.

A edición coidadísima de Kalandraka, impecable na escolla tipográfica e dos materiais de impresión, realza un libro chamado a estar nas librarías dos máis importantes museos do mundo,  xa que este é un álbum sobre o valor da pintura e en xeral do valor das artes para a plenitude do ser humano. Unha ollada de longo alcance, unha estensa metáfora visual e literaria sobre o valor da creación coa que Xabier e Cobas poñen un colofón marabilloso o seu intenso e venturoso proxecto colaborativo de máis de dúas décadas. Outro dos seus títulos a engadir á longa lista de imprescindibles.

Do hectógrafo ao encerado dixital

Na RGE 75 de Nova Escola Galega (moitos parabéns por estas tres décadas longas da publicación educativa máis veterana en lingua galega) publico un artigo sobre a mudanza dos materiais escolares utilizados nas últimas catro décadas. Un exercicio de memoria da renovación pedagógica en Galicia e tamén unha reflexión prospectiva que agardo contribúa a un debate que vaia máis alá do eido da innovación didáctica hoxe en voga.

Os mestres e mestras activistas da renovación pedagóxica da miña xeración identificabámonos polo emprego do hectógrafo, a imprenta dixital de xelatina[1], un recurso que utilizabamos para editar os materiais didácticos que preparabamos para as nosas aulas. Unha práctica laboriosa, tirada das técnicas Freinet da Escola Moderna, que nas escolas unitarias era aínda máis frecuente ca nos grupos escolares, xa que alí contaban co adianto que supoñían aquelas multicopistas, as famosas «Gestenert», capaces de imprimir centos de copias a partir dun clixé mecanografado ou picado cun punzón. Anos despois chegaron aos centros de EXB as primeiras fotocopiadoras, o que supuxo outra revolución na confección de soportes didácticos, e xa ao inicio da década dos noventa as primeiras computadoras e a posibilidade que algún profesorado pioneiro ensaiou de conectarse á primeira internet (1996).

A utilización do hectógrafo, asociada decote a outras técnicas do ensino cooperativo (texto libre, imprenta escolar de tipos móbiles…), supoñía un modelo didáctico no que se substituía o libro de texto como material escolar único (ou principal) polas actividades, boa parte delas de carácter cooperativo, que a mestra preparaba para o seu alumnado, o que por si mesmo supoñía un esforzo de achegamento das aprendizaxes ás súas necesidades e intereses. Un modelo «heroico» de elaboración de materiais propios que caracterizou o traballo dos mestres e mestras que a comezos da década de 1980 formaban parte do Movemento Cooperativo da Escola Popular Galega (MCEPG) ou do colectivo Avantar de Ferrolterra, fundadores con outros colectivos pedagóxicos de Nova Escola Galega (1983), que comezaron tamén a participar na elaboración dos primeiros libros de texto en galego, cun enfoque alternativo aos ofrecidos até entón, coa intención de contribuír a unha mudanza metodolóxica e a unha efectiva galeguización educativa.

Así naceron as primeiras coleccións de libros de texto de lingua e literatura galega para EXB de Xerais, «O Noso Galego» (1981-1984) e «Canles» (1986-1988) da autoría dos membros do Grupo Avantar de Nova Escola Galega, o método globalizado «Nobelos de Papel» (1986) para 1º e 2º de EXB ou a serie «Ámote Mundo» (1985-1987) de 3º a 5º de EXB, a primeira en galego para a área de Coñecemento do Medio. Outro tanto sucedeu con algúns títulos publicados no mesmo período por Vía Láctea edicións, en colaboración tamén con Nova Escola Galega, concibidos para ser utilizadas como lecturas escolares en galego: O misterio das badaladas (1986) de Xabier DoCampo ou Proxecto pomba dourada (1988) de Miguel Vázquez Freire, por citar dous casos. Series e títulos concibidos dende modelos didácticos novidosos, como o enfoque comunicativo no ensino da lingua ou a globalización nas aprendizaxes primeiras baseadas na experiencia e no ensino cooperativo, ao tempo que abertos a utilización na aula doutros recursos didácticos, con atención preferente á creación da biblioteca de aula, ao emprego diario da prensa e dos medios audiovisuais.

A creación dos centros comarcais de recursos (1987-1988) levou por vez primeira e de forma sistemática o vídeo aos centros de EXB, sobre todo o cine, o que supuxo outra volta de porca na diversificación dos recursos didácticos. Como tamén para ser utilizada na educación xeral básica apareceu a serie «Galicia en imaxes» (1980) do grupo Escola Aberta, milleiros de diapositivas con apoio informativo que constituíron a primeira enciclopedia en imaxes sobre contidos de xeografía, historia, etnografía, arte e natureza do país. Idéntica intención tiveron os audiovisuais didácticos, formados por carpetas de diapositivas, cinta e folleto impreso, publicadas polo colectivo pontevedrés Ollo de Sapo (1984-1990) sobre o ciclo de festas anuais (Magosto e Entroido) ou figuras galegas como Castelao ou Rosalía de Castro. Un recurso, o diaporama, a proxección de diapositivas acompañada de narración sonora, que non tardou en transformarse noutra xanela da aula cara o que sucedía tras os muros da escola. Un modelo diversificado que se foi complementando coas primeiras edicións de recursos musicais –velaí as cintas das diversas edicións do certame Cantareliña (1983-1991), organizado polo grupo Saraibas– ou de experiencias pioneiras de utilización da radio con intencionalidade educativa, como as promovidas por Xesús R. Jares en Vigo con motivo do Día escolar da non violencia e pola paz (1984) ou polo colectivo de profesorado de Ponte nas Ondas (1995), experiencia afortunada de colaboración educativa transfronteiriza, que por ventura continúa na actualidade.

Con todo, foi o libro de texto impreso o recurso didáctico que monopolizou e, aínda, lidera a mediación didáctica na aula tanto en Primaria como en Secundaria, sobre todo en Bacharelato, identificado como manual. Un recurso didáctico, editado pola forte industria editorial española, formada por dous grupos non confesionais (Anaya e Santillana) e varios selos católicos (SM, Edebé, Edelvives), que veu supoñendo un terzo da facturación do conxunto do sector do libro en España (2.139 millóns de euros en 2017), capaz de adaptarse con enorme facilidade ao disposto sobre metodoloxías didácticas e utilización dos recursos didácticos nas diversas reformas curriculares, que se viñeron sucedendo dende a LXE (1970), cando naceu como tal o sector editorial, ao fío do desenvolvemento dos «Programas renovados de EXB» (1971), pasando pola LOECE (1980), a LOXSE (1990), a LOCE (2002), que non chegou a aplicarse, a LOE (2006), até a máis recente a LOMCE (2013). Reformas educativas de signo «progresista» ou contrarreformas «conservadoras», que dunha ou doutra maneira mencionaron sempre nos seus documentos curriculares a necesidade de utilizar nos procesos de ensino, aprendizaxe e avaliación recursos didácticos diversos, o que nunca supuxo que o libro de texto, baixo diversos formatos e presentacións, fose relegado da súa hexemonía nas aulas.

Un fenómeno que tamén se produciu en Galicia onde a oferta do libro de texto, a partir de comezos de século, foise ampliando cara a formatos de libros de aula proxectables, aos que se engadía materiais técnicos de programación e avaliación como a recursos orientados ao tratamento da diversidade e reforzo das aprendizaxes. Unha oferta privada que, así o debemos recoñecer, axudou a ampliar nalgúns momentos a utilización do galego como lingua vehicular na Educación Infantil ou en áreas como Matemáticas, Tecnoloxía, Física e Química, fenómeno ao que non foron alleas as axudas públicas que as editoras recibiron da Secretaria Xeral de Política Lingüística, que sería reducidas de raíz a partir de 2009 e da aprobación do vixente Decreto para o Plurilingüismo.

O pulo do libro de texto nas dúas décadas de entre séculos contribuíu a difundir entre o profesorado o contido das reformas curriculares e os modelos de ensino aprendizaxe e avaliación prescritos polas autoridades educativas, ao tempo que homoxeneizou os contidos curriculares, as prácticas de aula e, en xeral, o que entendemos como cultura escolar. Éxito do sector editorial educativo que comezou a minguar en Galicia cando comezaron a ensaiarse diversos modelos de préstamo nas etapas do ensino obrigatorio (2005-2006), así como cando a Consellaría de Educación ampliou de catro a seis anos a utilización dos libros (Orde de 29 de maio de 2013) e cando se iniciou a experimentación de modelos de educación dixital, nos que se minguaba ou suprimía o emprego dos recursos didácticos impresos.

Na actualidade, inmersos de cheo na revolución dixital e robótica, vivimos unha situación de profunda mudanza no emprego dos soportes didácticos, xa que é irreversible que o libro de texto impreso vaia perdendo en reformas curriculares futuras a súa hexemonía sendo substituído por un modelo hibridado, no que coexisten recursos impresos e electrónicos, presidido, xa na maioría das aulas, dende Infantil a Bacharelato, pola pizarra dixital interactiva, ese grande ollo de acceso a internet e de interacción dixital dentro da propia aula. Un modelo de hibridación disrutiva, na medida que precisa do desenvolvemento de competencias específicas para o alumnado e para o propio profesorado, chamado a modificar os contidos da cultura escolar e o carácter e o acceso aos diversos recursos dixitais (libros dixitais, wiquis, actividades interactivas, xogos dixitais…). Un modelo no que se comparten recursos dixitais en liña, que xa non se presentan nin distribúen como secuencias curriculares completas de materia e curso, o que constitúe unha mudanza de enorme transcendencia. Velaí as experiencias institucionais como as do Espazo Abalar ou Edixgal ou as privadas dalgúns editores privados galegos como Xerais, que poñen a disposición do profesorado unha miscelánea de recursos dixitais, que poden ser identificados por temática ou tipoloxía, que permiten modelos de aprendizaxe máis individualizados e flexibles cos ofrecidos polos libros de texto impresos, o que obriga a un novo papel do docente.

Esta hibridación dos soportes de mediación didáctica xustifícase tanto pola pola disrupción que supón a necesidade de alfabetización de todo o alumnado e dende idades temperás na lectura e escritura de hipertextos e utilidades multimodais (texto, son, imaxes e hipermedia) como pola modificación da aula como espazo físico de aprendizaxe, xa que aparecen como alternativos os Entornos Virtuais de Aprendizaxe (EVA) e a propia Biblioteca escolar, dende agora a aula principal de cada escola, concibida como centro creativo de aprendizaxes, un auténtico laboratorio interactivo de acceso á información en diversos soportes (libros impresos, e-books, blog, web, apps, cinema, música, videoxogos…), mais tamén como albeiro da lectura e escritura literarias e da alfabetización informacional (ALFIN) da comunidade educativa.

Un proceso de hibridación dixital educativa que obriga a reinventar o resto das mediacións didácticas actuais, sobre todo as referidas aos soportes impresos e a escritura caligráfica, xa que é previsible que no futuro o desenvolvemento da intelixencia artificial leve a que a robotización teña un peso de seu na escola ordinaria. A esa incrible chegada a escola dos robots que ensinan, haberá que engadir a oferta de novos EVA que poida ofrecer unha industria editorial educativa que, se non quere desaparecer de rutina, debe asumir o carácter disruptivo desta mudanza imparable.

Con todo, non vaiamos caer na inxenuidade de pensar que esta disrupción dixital, identificada como «innovación educativa histórica», asegura por si mesma unha mellora nas aprendizaxes para todo o alumnado, unha maior equidade nos centros ou unha mellora nas competencias de comunicación lingüística nun entorno educativo plurilingüe, onde o galego teña un emprego referencial. Como tampouco, ao fío do actual proceso de experimentación con materiais exclusivamente dixitais, debemos identificala cunha maior adaptación aos ritmos de aprendizaxe do alumnado nin sequera cunha participación máis activa pola súa parte. Máis alá da utilización dunha mediación impresa ou hibridada, como sucedía hai catro décadas cando os mestres nos enzoufabamos co hectógrafo ou hai tres cando empregabamos a maxia visual do diaporama na aula de usos múltiples, hoxe nas aulas dixitalizadas haberá que continuar atendendo a construción de aprendizaxes básicas sólidas e relevantes nun entorno colaborativo, onde cada alumno ou alumna traballa en grupo, interactuando, axudándose e favorecendo a comunicación. Tanto cando utilizabamos o hectógrafo como agora cando nos apoiamos na potencia das utilidades didácticas da pantalla dixital continúa sendo imprescindible que o fagamos cunha intencionalidade educativa orientada a construción de aprendizaxes significativas por parte dun alumnado crítico e competente. En fixar ese xesto educativo inclusivo está boa parte do éxito do profesorado na utilización dos recursos didácticos hibridados.


Nota ao pé:

[1] Se non lembro mal, a xelatina para imprimir preparábase con auga, azucre, glicerina e cola de peixe. Quentábase a auga e botábase o azucre remexendo para que se disolvese. Logo mesturábase coa glicerina e coa cola de peixe, volvendo a remexer para que non quedasen grumos ningúns. Logo, aquela pasta vertíase devagariño nunha bandexa e deixábase arrefriar. Para utilizar o hectógrafo, que así denominaba Celestin Freinet está técnica de impresión escolar de até cen copias, preparábase cada páxina cun clixé hectográfico, colocado entre dous folios, debuxando ou escribindo sobre o superior o contido que se pretendía imprimir. Logo asentábase o clixé sobre a pasta, para min a operación máis difícil, para que alí quedase gravado o escrito ou debuxado. Daquela xa se podía ir imprimindo, colocando cada folio sobre a prancha e retirando cada un con moito coidadiño. Para reproducir outra páxina distinta, a pasta lavábase con auga e se pasaba despois un pano agardando que secase. Un procedemento complexo que precisa algunha destreza e moita paciencia.

 

Onte 2041: «Penumbra» de Daniel Landesa

Agardaba dende hai tempo a publicación de Penumbra (Xerais 2019), o libro co que Daniel Landesa debuta na colección xuvenil Fóra de Xogo. Unha novela de xénero fantástico coa que o responsable da revista Criaturas explora os cinco territorios da Terra do Sol e o escuro reino da Penumbra, separados por un muro vixiado por rapaces e rapazas moi novos. A desaparición dunha destas sentinelas motiva que se organice unha expedición ao muro, a través das terras de Desértica, na que catro destas vixías se enfrontarán a perigos e experiencias marcantes. Landesa constrúe así un territorio propio de ficción moi potente e de grande orixinalidade, na procura dos territorios da materia escura, con forte presenza do compoñente épico, no que identificamos unha homenaxe a outras novelas clásicas, como O país adormentado de Xabier P. DoCampo, e unha intención de abordar os conflitos iniciáticos propios do xénero: o amor e o odio, a superación dos medos, a lealtade e a amizade, a unión…

A axilidade dunha trama complexa, a ambientación tecnolóxica suxestiva e detallada de vehículos e artefactos, a construción atractiva dunha polifonía de personaxes, dende os vellos e vellas que gobernan os cinco orbes de Terra do Sol, pasando polos acompañantes e monstros inesperados na viaxe, até ás dúas mociñas e dous mozos protagonistas, así como unha escrita de inequívoco arrecendo poético, fan moi atractiva a lectura desta Penumbra, que semella podería ter continuidade. Novela recomendable para todas as idades. Parabéns Dani!

 

Onte 2029: As badaladas de Xabier

O feito de que a chegada ás librarías da 12ª edición d’ O misterio das badaladas, novela xuvenil publicada na colección Merlín en 2011, coincidise co primeiro cabodano do pasamento do seu autor, Xabier DoCampo, constitúe unha serindipia afortunada ou agasallo da providencia laica, para lembrar a quen tanto queremos e admiramos. E abofé que Xabier merece todas as homenaxes, dende o número monográfico de CLIJ até os actos que lle dedicaron AELG na Coruña, Galix en Compostela, e o Maratón de los Cuentos de Guadalaxara , cando se volveu escoitar a súa voz firme e agarimosa.

E o feito de que este cabodano coincida con outra edición d’ O misterio das badaladas expresa o carácter clásico deste libro, auténtico long seller da edición galega moderna (con moitos, moitos, milleiros de exemplares vendidos) tras case trinta e tres anos da súa primeira edición por Vía Láctea, abrindo a colección de textos escolares da editora de Toño Conde, na que colaboraba  Nova Escola Galega por medio do xa desaparecido Benedicto García Villar. Unha edición príncipe que contaba cun prólogo de Agustín Fernández Paz, cando aínda non iniciara a súa traxectoria literaria, e unha carta ao lectorado do propio autor, iniciando así o que sería unha tradición cando entendía necesario dar conta da súa posición.

Un prólogo no que Agustín xa utiliza o que sería sempre unha das suas citas preferidas de Farenheith 451, cando a dona de Montag, o encargado de queimar os libros subversivos lle pregunta ao seu home que atopaba neles para resultarles tan apaixonantes e el responde: «porque sinto que detrás de cada libro hai unha persoa que me fala». Un prólogo no que Fernández Paz relacionaba esta primeira novela de Docampo coa estratexia de Gianni Rodari, a quen tanto admiraban os dous, de ofrecer textos que divertisen e emocionasen, mais tamén motivadores para que o lectorado participase activamente na historia.

A edición d’ O misterio das badaladas, ilustrada por Fausto Isorna,  deuse nun contexto fundacional do xénero infantil e xuvenil en galego, ao que pretendiamos contribuír os membros de Nova Escola Galega, que entón xa colaboraba con Xerais na edición dos libros de texto de lingu ae literatura galega de EXB, previo a aparición, dous anos despois, dos primeiros títulos das coleccións Árbore de Galaxia e Merlín de Xerais. Desa angueira participaron outros textos de Vía Láctea como as Mutacións xenéticas de Fina Casalderrey, Proxecto pomba dourada de Miguel Vazquez Freire, que como a noveliña de Xabier, anos máis tarde incorporamos ao catálogo de Xerais. Relación á que cómpre engadir A Rota dos adeuses (1989), a estrea narrativa de Luís Rei Núñez, O libro das viaxes e dos soños (1986), o único libro de narrativa do poeta Eusebio Lorenzo Baleirón (que merecería ser recuperado), O pergameo de Elir (1987) de David Perez Iglesias, así como outras dúas entregas de Docampo, Cun ollo aberto e outro sen cerrar (1986) e A chave das noces (1988), recuperado o ano 2018 para a colección Fora de Xogo.

Esta primeira publicación de Xabier forma parte do proxecto literario que compartían os membros do que logo bautizamos como Xeración Lamote, os tres chairegos, Agustín, Xabier e Paco Martín, o de ofrecer textos para a formación de lectores en lingua galega. Unha intencionalidade expresada por Docampo na carta ao lector que aparece na edición de Vía Láctea d’ O misterio das badaladas: «Quero que saibas que debes tomar esta noveliña como o que debera ser sempre a lectura: unha aventura na que te mergullar sen medo, en moitas cousas eivadas e incompleta, como son todos e todas as nosas obras. Pero tamén sei que podes completala coa túa imaxinación, e daquela será obra dos dous: túa e miña. Un libro é algo vivo que, nas túas mans e baixo os teus ollos, manifestará vida e moverase».

Todo un programa sobre a lectura e a creación literaria para a mocidade, que mobilizou a vida literaria de Xabier Docampo durante tres décadas. Velaí a importancia das badaladas de Xabier, a quen lembramos sempre con saudades e profunda admiración.

Onte 2024: Xabier, activista do esencial


Tarde moi emocionante a de onte na Coruña na que AELG e Asociación Cultural Alexandre Bóveda homenaxearon ao escritor Xabier DoCampo, primeiro ao pé da súa casa, onde se descubriu unha placa, e máis tarde cunha velada literaria no Teatro Rosalía de Castro. Un serán emocionante no  que puidemos escoitar a voz do mestre chairego, a lectura dalgúns dos seus textos, un conto ao xeito de Xabier da gran Paula Carballeira, tres cancións de Miro Casabella e diversas intervencións das amizades arredor das súas dimensións como profesor, activista e escritor. En palabras do seu amigo Martin Pawley «unha celebración xusta para un home xeneroso, inesquecible». Unha tarde na que se lembrou  tamén a Agustín Fernández Paz, no día do 72 aniversario do seu nacemento, exaltando a súa amizade e os días felices que ambos os dous compartiron cos membros da Xeración Lamote.

Na miña intervención lin unha parte do artigo, «Xabier, activista do esencial», incluído nas páxinas preciosas que o número 289 da revista CLIJ lle dedica, coordinadas con agarimo por María Xesús Fernández. Reproduzo a tradución galega do texto:

É difícil para min saber que non vou escoitar nunca máis a voz de Xabier ao teléfono ou gozar do seu abrazo cando viaxo a Coruña, el que foi sempre un activista da amizade, capaz de conxugar cunha xenerosidade desbordada o verbo compartir. Soubo cultivar a amizade e alentala nos xantares sorpresa que organizaba aos amigos cando necesitaban máis cariño ou asumindo o papel de editor creativo e executivo de libriños colectivos de benvida aos fillos das amigas, unha tradición laica que acuñou. Como sabiamos da importancia que lle concedía á creación das súas nadaliñas, as tarxetas que enviaba cada fin de ano, espazos para a beleza e os afectos, ou a publicación das súas cartas, xénero epistolar que utilizaba de forma maxistral para expresar as súas conviccións e a súa indignación necesaria. Coñecía o valor incalculable da amizade cando traballaba co ilustrador Xosé Cobas, con quen formou unha extraordinaria parella creativa, cando falaba todas as noites con Agustín Fernández Paz, a quen coñeceu como o seu titor de prácticas de Maxisterio, ou cando conversaba sen reloxo co seu veciño Óscar «Martin  Pawley», con quen compartía a súa devoción polo cine, a narración e o valor incuestionable da razón da ciencia.

Sabía do imán da amizade cando plantamos con Agustín un carballo na finca da súa casa de Vilarón, que medra e medrará indómito na memoria dos nosos afectos. Como era consciente de que formaba parte dunha xeración de mestres galeguistas, xunto a Agustín, Paco [Martín], Fina [Casalderrey], Xabier [Senín], Chus [Fernández], entre outros, á que nalgún momento bautizamos como «Xeración Lamote», activistas todos da «escola das pombas e as mazás», metáfora precisa para definir o modelo de escola pública galega polo que traballaron durante décadas. Foi tamén Xabier «activista do esencial» en todas as súas manifestacións, como a el lle gustaba xustificar o seu compromiso como primeiro promotor de Prolingua, plataforma apartidaria de defensa e promoción da lingua galega, ou coa renovación pedagóxica como fundador de Preescolar na Casa, Nova Escola Galega e a Revista Galega de Educación. Activista da literatura infantil como fundador de Galix e membro da OEPLI, como creador de fantasías marabillosas como Bloc, a revista de arte e literatura infantil, ou como conferenciante e contador incansable, sen esquecer que o compromiso de levar a radio, o cine e o teatro á infancia ocupou moito tempo das súas arelas.

Xabier foi un activista dos libros, que concibía como un lugar de encontro, aos que amaba como obxectos preciosos, consciente de que eran o mellor espazo para compartir coas persoas amadas. Foi activista da lectura e das bibliotecas e das escolas nas que se lía e se escribía como dúas iniciativas individuais que axudan a coñecernos e a recoñecernos, ao mesmo tempo que facilitan que todos poidamos converternos en narradores capaces de facer coma el, viaxeiro insubornable, da nosa vida relato. Non esquecerei aquel 13 de decembro de 2017, cando presentamos na librería Trama de Lugo A nena do abrigo de astracán, a novela longa para persoas adultas que miniou durante a última década; tarde na que defendeu ante un centenar de persoas emocionadas coa súa despedida que a literatura esfiañaba a vida. Comparto agora o que escribiu a súa nai en Catro cartas (2000), o seu libro máis testemuñal:

«Pensei moitas veces que o que ti facías era a máis precisa metáfora da lectura. Na costura pártese dun anaco de tea que hai que cortar e coser. Ler un libro tamén é construír unha historia a partir dun patrón. É o lector o que haberá de cortar e coser aquelas palabras para armar a historia. A lectura é un traxe que senta ben a alma e a embelece, como o vestido ao corpo».

Onte 2017: Gala do libro galego 2019

Onte na Gala do Libro Galego recibín por estas Bretemas o premio ao Proxecto literario na rede. Recoñecíase así a traxectoria de escritura do blog nacido o 3 de xaneiro de 2005 coa intención de ensaiar a escritura hipertextual e facer crónica do meu traballo de edición. Un premio que agradecín o mellor que souben ao xurado e ás tres entidades do sector do libro convocantes (AEL, AGE e FLG) polo aliciente que esta altura supón apostar polos blogs como portos seguros e continuar así co ritmo desta escritura hipertextual, cando se impuxo a banalidade e  cotilleo nalgunhas redes sociais como Facebook. Un premio que confeso recollín tamén con moito pudor, sobre todo pola decepción que podía supoñer paras as outras candidaturas finalistas (Biosbardia, Galicia Encantada, Kalandraka TV e ogalego.eu), ás que admiro e considero merecedoras tamén do recoñecemento, como polo feito de que sei que todos os éxitos son sempre froito dun esforzo colectivo e os fracasos, as perdas ou os erros responsabilidade de quen os comete.

Esa é a razón pola que quixen lembrar nas miñas palabras de gratitude ás iniciativas pioneiras dos blogs en Galicia, aquelas nacidas entre os anos 2003 e 2004, anteriores ao fenómeno bautizado como blogomillo. Co risco de esquecer algunha, polo que expreso desculpas, citei, en primeiro lugar, a Pedro Silva Goretoxo, creador De mares, portos e portas, o primeiro blog da plataforma Blogaliza que desenvolveu con tanta xenerosidade, para despois facelo co Capítulo 0 de Manuel Gago, Dias estranhos de Martín Pawley (Óscar Sánchez), Todo Nada de María Yáñez, Cabrafanada de Fran Alonso, e rematar con As túas balas, o blog de Cesare (Xabier Cid), que coñecín no transcurso dunhas xornadas de literatura galega na Universidade de Cáceres en novembro de 2004, que me levaron a ensaiar pouco despois a escritura blog.

Rematei a miña intervención lembrando a afouteza do mestre Xabier P. DoCampo que na pasada edición da Gala do Libro Galego, na que foi a súa derradeira intervención, tras recoller o premio ao mellor libro de narrativa por A nena do abrigo de astracán, reclamou con todo a enerxía que xa lle faltaba a dignidade que merece o sector editorial en lingua galega. Unha petición que fixen miña 365 días despois para expresar logo o meu desexo de poder anunciar algún día en Brétemas que por fin Alberto Núñez Feijoo, presidente da Xunta de Galicia, recibira no seu despacho ás presidencias das entidades convocantes desta gala, como unha mostra de afecto e recoñecemento do sector do libro, o que non fixo ao longa da década do seu goberno, a pesar das solicitudes dos sectores profesionais do libro e da tradición trazada por todas as presidencias anteriores.

A gala conducida co bo tino pola nosa admirada Iria Pinheiro e acompañada musicalmente polo ritmo feminista de Habelas Hainas, amosou a situación de certo conformismo do sector ao tempo que a maior diversidade dos axentes editoriais. Polo que a min me tocou máis de preto aledáronme os dous premios recibidos por obras publicadas por Xerais, Común temos a patria. Biografía dos irmáns Villar Ponte de Emilio Xosé Insua e Xurxo Martínez na categoría de Ensaio e Investigación e O puño e a letra de Yolanda Castaño no de Libro de banda deseñada. Como tamén moito celebrei o que recibiu a revista Luzes pola súa traxectoria de Xornalismo cultural. As intervencións de dúas responsables do proxecto Luzes, Valeria Pereira e Ana Luisa Bouzas, reclamando o cumprimento do estatuto de da CRTVG e apoiando ao colectivo Defende a Galega foron os mellores minutos da velada. Como tamén me emocionaron as palabras do meu mestre Antón Costa Rico, o director da Biblioteca de Pedagoxía de Kalandraka editora, premiada como a mellor Iniciativa bibliográfica, con quen regresamos a Vigo satisfeitos e compartindo as experiencias dun tempo renovado de escola.

Xaora, pareceume unha oportunidade perdida para a xenerosidade a intervención de José Manuel Pinal Rodríguez, director xeral de centros e recursos humanos da Consellaría de Educación que recolleu en solitario o premio á traxectoria de Iniciativa cultural e fomento da lectura outorgado con todo merecemento á Asesoría de Bibliotecas Escolares. Botamos en falta no seu discurso algunha referencia ás profesionais, que veñen traballando na asesoría dende 2003, como tamén aos milleiros de profesoras, mestras, alumnos e alumnas protagonistas desta experiencia excepcional de innovación que se desenvolve xa en máis de 655 centros públicos e 22 concertados do ensino universitario do país.

Rematada  cerimonia, gustei do rebumbio que o ditame suscitou en Twitter, a rede na que máis participo, sobre todo pola magnífica e aguda crónica que foi facendo Jaureguizar, a quen lembrei que comezou o seu Facendo amigos o mesmo día que o facía Brétemas, como polos chíos de amizades moi entusiastas. En todo caso, beizón para todas aquelas persoas que nestas horas me fixeron chegar os seus parabéns e afectos polas diversas canles do caso. Brétemas intentará continuar con azos renovados despois de tan excelente e agarimoso serán.

Onte 2001: «A chave das noces» de Xabier P. DoCampo

Despois de trinta anos onte relín A chave das noces, a novela negra de Xabier P. DoCampo, felizmente recuperada hai unhas semanas por Xerais para a  colección Fóra de Xogo. E abofé que a novela negra do mestre Xabier non perdeu nin unha miga da súa frescura nin sequera a actualidade dunha trama oitenteira localizada nunha cidade portuaria (non é difícil imaxinar que se trata da Coruña), na que os contrabandistas de medio pelo comezaban a mudar o tabaco de batea pola heroína e a trata de mulleres estranxeiras  nos clubes de alterne dos arrabaldes constituía unha forma de escravitude. Actualizado apenas á normativa ortográfica vixente (en decembro de 1987 fora editado por Vía Láctea na de «mínimos»), o trepidante relato protagonizado por Mauro, o mociño motorista que traballa para a axencia de detectives «Nacho», mesmo a pesar da súa esaxerada facilidade para resolver as diferenzas a labazadas, flúe nas mans do lector coma a auga para beber, anunciando na súa traballada facilidade o que sería unha das marcas do narrador chairego.

Sei da querenza que Xabier conservaba por esta novela valente, que acordaramos recuperar hai varios anos, na que afondaba nas convencións do xénero negro, desde a aparición dun cádaver no porto, que interrompe as investigacións rotineiras dun detective privado canalla, pasando pola súa disposición a repartir e recibir, se fose inevitable, uns cantos lapotes de máis, até a súa intención de denunciar a dor das vítimas de tantos abusos machistas e violencias varias. Unha novela pioneira na narrativa galega dos oitenta, cando esta intentaba ampliar os seus públicos frecuentando os xéneros da literatura popular e de intriga. Un proxecto de novela negra en galego iniciado por Xosé Fernández Ferreiro con Corrupción e morte de Brigitte Bardot (Xerais, 1981) e por  Carlos G. Reigosa con Crime en Compostela (1983), que DoCampo moderniza de forma moi consciente con A chave das noces, tentando abrir unha xanela no interese do público mozo, como pouco máis tarde farían tamén Ramiro Fonte, Manuel Forcadela, Román Raña, Bieito Iglesias ou Aníbal Malvar, autores destacados da novela negra galega de fin de século. Recomendo moi vivamente A chave das noces, novela que sei moito vai sorprender ás novas xeracións de lectores e lectoras do noso xénero policial pola súa axilidade e pola contundencia da súa denuncia social. Parabéns a Xerais por esta edición, que abre unha nova etapa na veteran colección Fóra de Xogo, que renova de forma mi atractiva deseño de cuberta e interiores.

Onte 1997: Lembranza de Xabier DoCampo en Lume

Viaxamos onte á Coruña para participar na homenaxe a Xabier DoCampo organizada pola Libraría Lume. Durante case dúas horas, ao mediodía, á mesma hora na que se celebraba a tertulia á que acudiu Xabier durante dúas décadas, máis de medio cento de amigos e amigas recordamos unha figura humana irrepetible, que non pode ser esquecida, e unha obra literaria que con certeza merece ser recuperada na súa totalidade para o lectorado do futuro e máis estudada polas nosas institucións académicas.

As marabillosas e emotivas intervencións da tradutora e crítica María Xesús Fernández e do ilustrador Xosé Cobas, irmaos e cómplices profesionais e creativos, trazaron a figura humana dun comunicador oral extraordinario, que posuía un sentido do humor capaz que quitarlle dramatismo ás situacións máis problemáticas. Como tamén foron emocionantes as lectura que fixemos de textos do Xabier como a do fragmento testamentario que nos deixou «E serei unha cerdeira (panfleto)», con motivo do Premios Xerais de 2013, ou do divertido «Numerosísimos», o relato que dedicara a Pancho Fontela, na voz de Fina Mosquera, a terceira integrante daquel grupo Negamates dos anos oitenta. Grande Xabier!

Paga a pena como documento este vídeo que publicou Manuel Rodríguez en Twitter.

Onte 1994: Premios da Crítica de Galicia 2018

Entregamos onte os Premios da Crítica de Galicia 2018. Pareceume unha excelente colleita, probablemente expresión da grande diversidade actual da nosa creación cultural como dos  esforzos de incorporación á tradición destes premios da cultura vinculada coas ciencias e coa tecnoloxía. Aí temos o premio de Investigación outorgado a José Luis Mascareñas, un científico internacional no ámbito da Qúica e Biomedicina, que formou arredor do Ciqus da USC un importante grupo de traballo. Eis o de Cultura Gastronómica outorgado á Federación de Razas Autóctonas de Galicia Boaga, un proxecto transversal para o noso medio rural onde cristalizan aspectos veterinarios, medioambientais e culinarios nunha simbiose esperanzadora.

Como tamén amosou esta edición o recoñecemento de xustiza para dúas mulleres extraordinarias, Ana Romaní e Mercedes Peón, como para as organizadoras da Mostra Internacional do Teatro Cómico e Festivo de Cangas, cuxas traxectorias por comprometidas coa cultura feminista e por rigorosas no seu desenvolvemento exemplar no ámbito do xornalismo cultural, da anovación da música de raíz e da promoción do teatro, respectivamente, merecen todas as beizóns.

Como tamén as merece o labor dunha década do arquitecto Javier Alonso de la Peña dirixindo o Plan Director da Catedral de Santiago, un dos proxectos máis relevantes para o patrimonio galego. Como entendo que merecen ser recoñecida A nena do abrigo de astracán, a gran novela da memoria do noso mestre Xabier P. DoCampo e Matria a película do cineasta vigués Álvaro Gago.

E parabéns a Bieito Ledo e Antón Pulido, xenerosos que levan teimando desta angueira dende hai corenta e un anos coa intención de construír o país dende os diversos ámbitos da creación e das industrias culturais. Beizóns.

Ledicia Costas: «O que precisa a rapazada son lentes violeta»

Recollo para arquivo o texto da conversa que mantiven con Ledicia Costas, publicada na revista Luzes 60.

Foto: @Felipe Carnotto

Conversamos coa escritora Ledicia Costas na praia de Alcabre , no que foron as instalacións do antigo matadoiro transformado no actual Museo do Mar de Galicia, que garda o artefacto submariño co que Antonio Sanjurjo Badía «Habilidades» navegou a ría de Vigo. Con Agustín Fernñandez Paz, o anime, o universo vitoriano e gótico ou o feminismo como referentes, a ex-avogada que pasou a ser galegofalante xa no instituto tese convertido nunha das autoras máis prolíficas e premiadas da literatura galega actual.

Moi satisfeita pola tradución ao italiano que Mondadori publicou de Jules Verne e a vida secreta das mulleres planta, un fito para a internacionalización do seu catálogo e para a súa profesionalización como escritora, confesa que leva traballando todo o verán nun thriller psicolóxico para persoas adultas, unha novela que concibe como un reto literario e estilístico.

No pregón da feira do libro de Vigo de 2017 lembraches que tiveras a fortuna de nacer nunha familia na que conviviches co real e co imaxinario dende cativa. En que medida esas circunstancias familiares influíron na túa actual condición de escritora? Influíron absolutamente. Estou convencida de que son escritora por dúas razóns. Unha, pola miña devoción polas palabras e por toda esa literatura que consumín sendo unha nena e unha preadolescente, cando era unha auténtica devoradora de libros. Outra, polo lugar onde me criei e polo tipo de persoas que me rodeaban, que se ben non semellaban ter un interese cultural específico, si eran moi singulares e provocaban que o propio lugar, a Brea Muiñeira, que xa ten un nome especial, no Vigo popular do extrarradio ofrecese moitos alicientes literarios. Cando dixen que o meu avó, o pai da miña nai, era inventor non esaxerei, aínda que facía inventos que non servían para nada, pero el consideraba que era un auténtico xenio. Inventou unha cousa terrible, unha trampa para fritir gatos, coa intención de que os felinos non lle pisasen o coche. Inventou unha especie de vídeocamara, que non funcionaba, pero como el era un técnico de radio e televisión, como así figuraba nunha tarxeta, tiña no seu cuarto dous televisores, un enriba doutro e vía xa daquela as dúas canles simultaneamente. Crieime rodeada de artefactos.

Que lembranza tes da túa avoa, a quen dedicaches Xardín de inverno (2012), o teu libro de poemas? A miña avoa era tamén unha muller bastante especial. Nada que ver co avó inventor, xa que esta era a nai do meu pai. Estaba moi vencellada co mundo do mar, como toda a familia paterna. O seu home, o meu outro avó, foi o primeiro patrón de vela e motor que houbo en Galicia. Era unha tipa moi especial. A única muller que coñecín cos ollos grises, tiña unha galaxia dentro dos ollos. Os meus avós foron xente que me influíu profundamente.

Eos teus pais como influíron na túa formación como lectora? No meu caso o virus da lectura naceu na propia casa. Eu son a primeira persoa da miña familia que foi á universidade. Mais na miña casa sempre houbo libros. Dende moi pequena lembro ao meu pai lendo as noveliñas do oeste. E logo a miña nai que me levou da man á literatura. Mercábame libros e formamos unha biblioteca modesta, pero con títulos moi interesantes. O meu modelo foi ela. Seguín os seus pasos.

Por medio da lectura deches o salto ao emprego do galego? Cales foron as túas lecturas galegas primeiras? Recordo o primeiro título da colección Fóra de Xogo, A sombra cazadora de Suso de Toro e Cartas de inverno de Agustín Fernández Paz, que para min supuxo un antes e un despois. Até ese momento non recibira recomendacións de lecturas en galego, na biblioteca só escollía libros en castelán. No instituto de Beade foi onde coñecín a literatura galega, unha descuberta que contribuíu a que me convertese en galegofalante e que alí escribise en galego a miña primeira novela.

Como foi esa escrita? Fixera tres ensaios con anterioridade. O primeiro, de oitavo a primeiro de BUB escribira unha primeira novela, despois un segundo e con quince anos un terceiro que presentei ao Premio Merlín e co quedei finalista, o que recordo con moito entusiasmo. Logo xa cando cursaba segundo ou terceiro de BUP escribín Unha estrela no vento, que sería publicado por Xerais, anos máis tarde (2000), estando xa en segundo de carreira. Escribir libros provocábame entón sensacións que non me provocaba ningunha outra actividade.

Na túa biografía literaria, despois desta epifanía, hai unha longa década de formación, que coincide coa túa carreira universitaria e co teu inicio de traballo como avogada. Agardaches até 2012 para volver a publicar. Foi unha década un pouco frustrante porque estaba estudando unha carreira que non me gustaba, Dereito Económico e Empresarial. Ademais traballaba dixitalizando o arquivo Pacheco, unha faceta oculta a de escanista que configurou tamén a miña maneira de ver o mundo. Daquela non me sentía con forzas de escribir, pero lía de maneira compulsiva, quizais para paliar esa carencia, o que me daba a carreira non era o que eu necesitaba a nivel intelectual.

Coa publicación d’ O corazón de Xúpiter (2012) abriches un período de cinco anos esplendorosos no que publicaches unha ducia de libros, a maior parte deles de literatura infantil e xuvenil. Entón presentábaste como «avogada a tempo parcial, poeta a tempo completo». Foi unha metáfora que non se entendeu. Dedicaba todo o meu tempo a ser avogada, pola mañá no xulgado e pola tarde no despacho. Interiormente considerábame poeta a tempo completo.

E agora? Agora son escritora a tempo completo. Estou dedicada en corpo e alma á narrativa. Recoñezo que me custou moito traballo asumir que eu era escritora. Publicado O corazón de Xúpiter dicía para min «teño un par de libriños, pero escritora aínda non son».

Cando te recoñeciches como tal? Cando decidín dedicar toda a miña vida á literatura, cando dixen «vou deixar o despacho, vou dedicarme por enteiro á literatura, iso é o que quero facer».

Seguiches sendo unha traballadora autónoma…, pero mudei de epígrafe na Facenda. Dende entón non teño dúbida de que son escritora.

E escritora en lingua galega, outra decisión arriscada? Fun consciente de que este é un risco que dá gusto asumir. É unha cuestión ideolóxica, non me sentiría cómoda escribindo en español. Defendo que dende o galego se pode chegar plenamente a calquera sistema literario do mundo.

Esa decisión adscríbete a un grupo xeracional co que compartes afectos e referentes literarios. Hai un grupo de autores e autoras de lix que compartimos referentes. Series como Dragon Ball ou todo o anime xaponés que nos inflúe a autores como Jacobo Fernández Serrano, Antonio Manuel Fraga ou a min mesma. Compartimos fielmente o imaxinario do cine de Hayao Miyazaki e o de moitas lecturas como as de Astrid Lindgren ou Christine Nöstingler.

E, probablemente, compartides tamén esa vocación agustinista de que a lectura é capaz de transformar ás persoas. Si. Pode parecer unha idea romántica, pero si que confío nesa idea de que a literatura pode mudar ás persoas e en consecuencia contribuír a mudar o mundo. É un dos meus motores principais para abordar o traballo como escritora. Todos limos a Agustín Fernández Paz e o temos de forma inconsciente como referente moral, ideolóxico. O lado humano de Agustín marcoume profundamente. E non só a min. Iso é algo que falamos moitas veces en privado. Afortunadamente iso se reflicte nas nosas obras. Creo que para desempeñar calquera profesión no mundo, para ser un bo profesional, primeiro tes que ser unha boa persoa. Se non é así, algo hai no medio que fai augas. Por fortuna hai moitas persoas que nos une esta idea.

Compartides tamén unha idea da literatura infantil e xuvenil como un xénero non subordinado, un xénero autónomo e con valor de seu. Para min iso está fora de toda dúbida. Sei que hai resistencias. Hai persoas dentro da crítica galega que a min non me consideran, nunca fixeron crítica de ningún dos meus libros. Danse situacións tan curiosas como unha reportaxe que saíu nun xornal galego sobre literatura e gastronomía onde non se mencionaba Escarlatina. Sen ánimo de pecar de egocéntrica, estou practicamente segura  de que é algo feito de forma consciente, que reflicte a non consideración da literatura infantil e xuvenil como unha literatura de categoría.

Iso sucede só no sistema literario galego? Sucede tamén no sistema literario español. De feito nos últimos anos conseguín amizar con varias persoas que escriben literatura infantil e xuvenil en español e teñan a mesma percepción, considérannos autores e autoras de segunda categoría.

O empoderamento das mulleres é un dos eixos da túa obra, presente nas mulleres rebeldes das túas novelas, desde aquela Reina d’ Unha estrela vento (2010), pasando por Isla d’ O corazón de Xúpiter (2012), Escarlatina (2014), Nube de Recinto gris (2014), Extravaganzza Pérez (2016), as mulleres planta (2016), a señorita Bubble (2017),  até Ágata Mcleod, protagonista d’ A balada dos unicornios (2018). Obedece a un proxecto intencionado, creo que hai que reivindicar o papel e a presenza das mulleres no cine, na literatura, nos museos e en todos os eidos da vida social. Como necesitamos tamén máis protagonistas femininas na literatura. Isto obedece tamén a un proxecto persoal no que o empoderamento das mulleres na miña obra discorre de xeito paralelo a miña propia vivencia como muller. Quixen que as miñas protagonistas foran mulleres rebeldes, afoutas, autónomas, libres, con capacidade para rebelarse no mundo no que viven, que non están conformes, que non teñen maior dificultade en dicir «isto non me gusta», «quero ir por estoutro lado». Sobre todo cuestionarse o mundo, que é algo fundamental para nós, cuestionarse a sociedade onde vivimos. Por iso as miñas protagonistas tamén o fan.

Personaxes teus como Escarlatina ou Extravaganzza son moi marcantes para as túas lectoras. Cales foron para ti mulleres importantes como escritora? Non teño dúbida que foron Marga Rodríguez Marcuño, Manuela Pena e por suposto María Xosé Queizán e todo o entorno da revista Festa da palabra da silenciada. Persoas que foron e seguen sendo a día de hoxe fundamentais na esfera do feminismo. E moito lles teño que agradecer.

Tres mulleres que aínda non recibiron todo o recoñecemento por parte da sociedade galega que merecen. Por suposto. Manuela Pena é unha crítica literaria extraordinaria, magnífica, unha muller moi discreta. Marga Marcuño é a tradutora galega d’ O segundo sexo e da obra de Agota Kristoff. Como é significativa a  homenaxe feminista a María Xosé Queizán, que lle fixemos unha chea de mulleres. Outra vez a sororidade como elemento fundamental que fixo posible que chegase unha homenaxe tan necesaria como esa.

Un proceso de empoderamento que se está convertendo nun proceso de cambio real? O oito de marzo foi visible. Comparto a opinión unánime de que aquilo non foi froito da casualidade, senón consecuencia do traballo das mulleres que durante tantos anos abandeiran o feminismo. Foi un punto de inflexión co lazo da sororidade que nos une a todas nós, estou convencida de que á volta de vinte ou vinte e cinco anos a sociedade na que imos vivir non vai ser a mesma, por fortuna, na que vivimos a día de hoxe.

Na literatura galega, até agora, foi eminentemente masculina, cando non abertamente misóxina? Foi así, pero iso está cambiando. Con todo, sei que hai persoas, mesmo do eido da crítica ás que lles custa aceptar que as mulleres teñen un papel decisivo na literatura galega actual. Non se entendería sen o que representamos as mulleres escritoras, sería unha visión parcial do sistema literario. Moitas persoas da crítica en Galicia deberían facer algo de autocrítica neste sentido e darlle unha volta aos seus prexuízos.

Iniciativas  recentes como a revista Criaturas ou a plataforma crítica A Sega están ofrecendo unha ollada feminista e ispen eses prexuízos. É necesario poñer esta perspectiva machista en cuestión porque fai moito dano, un dano brutal tanto para as mulleres escritoras como para o conxunto do sistema literario, xa que están dando unha visión deturpada do seu funcionamento e do papel das mulleres na literatura e na sociedade.

Outro dos teus temas que frecuentas é o da morte, o que pode parecer aínda máis relevante en obras dirixidas ao público infantil onde ate agora foi un tema tabú. Con respecto ao tema de romper tabús para min foi algo importante. Ninguén nos prepara para a dor que provocan as rupturas sentimentais, a dor do desamor, nin para a dor que produce a morte. A dor da perda en ambos os dous casos. Esa cuestión é importante tratala na literatura. Iso era o que tiña na cabeza cando escribín Escarlatina, dende a irreverencia, dende o humor macabro que xa traballara Castelao de maneira brillante, un autor que descubrín cando estaba no instituto e me marcou. Como doutros autores que traballan o mundo do macabro como Bram Stoker, Drácula sempre foi un dos meus libros de cabeceira, que lin xa non lembro cantas veces.

No humor asumes modulacións, xa que tamén empregas esoutro máis refinado, irónico presente n’ A señorita Bubble ou n’ As peripecias de Extravaganzza, tan ao xeito de Roald Dahl. Dahl é outro dos meus autores e síntome super cómoda nese rexistro. Creo que a rapazada o percibe e aí é onde mellor consigo conectar con ela, a través do humor. É o rexistro que nos une, a Ledicia autora co lectorado. A través do humor podo falar de calquera cousa, até da morte. O humor é un vehículo creativo que me pode levar a abordar calquera tipo de tema.

O traballo cos ilustradores, como Víctor Rivas, Andrés Meixide ou Óscar Vilán sempre foi moi valioso para ti? Valiosísimo. Foi coma se eles me activasen algo na cabeza. Polo feito de ver apenas un bosquexo xa me abre ese lado creativo, dispárame a imaxinación. O traballo con eles, uns tipos hipercreativos, facilita multiplicar o valor dos textos.

 Outra liña temática que ves intensificando nas obras máis recentes está vinculada á cultura steampunk coa reivindicación da cultura tecnolóxica, do valor da ciencia, sobre todo para as mulleres, mesmo chegando a mesturar ciencia e fantasía como no teu libro máis recente A balada dos unicornios (2018). Esa mestura é moi atractiva, explosiva para min, unha bomba a nivel creativo. Ese enfrontamento entre corvos e unicornios é ao final unha metáfora dunha loita encarnizada entre o ben e o mal. Neste libro a fantasía está moi presente no deseño das máquinas. A pesar de non ter formación científica, a min encántame os coches, encántame conducir, como me gustan todo tipo de vehículos, o que me levou neste caso a crear un aeronáutico. Atráeme moito o steampunk, a combinación das máquinas coa estética vitoriana, nun escenario como o Londres de Jack o Destripador.

Que é o gótico? Un universo escuro, un universo macabro, un universo vitoriano, pero que ten un punto fascinante. Ese punto que fai que nos atraia tanto o descoñecido, esa barreira que te poñen diante e non podes resistir tentar superala. O gótico é do que non se pode falar, o prohibido que atrae. O gótico e o macabro teñen ese punto prohibido que resulta tan atractivo para o ser humano.

A cultura do steampunk tamén facilita a recuperación da memoria como fixeches en Jules Verne e a vida secreta das mulleres planta (2017), a túa particular homenaxe a cidade de Vigo. Síntome moi cómoda cando aproveito os datos históricos da documentación, ese espazos, esas gretas, esas fisuras que deixa a historia, para comezar a coser a ficción literaria. Gústame moitísimo facelo e gocei moito escribindo as mulleres planta con ese Vigo de finais do dezanove e comezos do vinte. Tamén sucedeu cando escribín Un animal chamado Néboa, coa reconstrución na ficción literaria dalgúns episodios da segunda guerra mundial.

Tamén reivindicas a natureza como unha forma alternativa fronte ao mundo tecnolóxico. É fundamental que eu me criase no extrarradio de Vigo, sempre vivín rodeada do monte. Por iso doulle tanta importancia ás raíces, á terra, ao medio ambiente. N’ As peripecias de Extravaganzza Pérez (2018) fíxeno de forma deliberada xa que este é un libro de defensa da ecoloxía, dos animais e do medio ambiente. Creo que na infancia se desenvolven un xeito de ver a vida e de entender o mundo, no meu caso dende a natureza.

No caso de Extravaganzza, un libro con vontade de clásico infantil, deseñaches unha protagonista que nace cunhas lentes postas. Que lentes precisan os nenos e as nenas para descubrir e entender o  mundo actual? Lentes violetas, claramente violetas, son eles e elas o futuro, as que determinarán o que será o mundo. Como non entendo outra forma de entender o mundo que non sexa dende a perspectiva da igualdade e do feminismo, o que precisan son lentes violetas, son fundamentais.

Outro dos motivos recorrente da túa obra é a aceptación da diversidade que enfías co da igualdade e do empoderamento. Es tamén optimista sobre este proceso de recoñecemento das persoas diferentes? Son dous procesos que están indo da man, creo que se están dando pasos para lograr unha sociedade diversa. Podemos falar do recoñecemento do espectro autista, da síndrome de Asperger ou das persoas trans e da diversidade sexual. É o único xeito de que cheguemos a unha sociedade máis xusta, igualitaria e que atende á diversidade. En Recinto gris (2014) tiña todo iso na cabeza, pero recoñezo que é unha obra moi experimental na que tratei de empatar a cuestión da diversidade cunha metáfora do holocausto nazi nun contexto fantástico.

A literatura como unha motivación para a acción, para facer cousas? A min gústame pensar que si, que a literatura pode mudar algo no interior das persoas e por extensión esas persoas poden mudar o mundo. A literatura pode contribuír a mudar o mundo no que vivimos. Con esa idea escribo.

Iso é compartido polo lectorado? Absolutamente. Seino polo contacto que teño nos clubes de lectura, onde se crean uns climas que facilitan as confidencias, que non se provocarían noutros contextos. Establécese un proceso de comunicación moi íntima na que entendes que a literatura fala dos seres humanos e por iso cada persoa que le pode entender a historia dunha maneira e inserila na súa propia vivencia. Iso é algo marabilloso.

 Agustín Fernandez Paz repetiu moitas veces que «a literatura facíase cos fíos da vida» e Xabier DoCampo emendouno na presentación d’ A nena do abrigo de astracán (2017) nunha intervención testamentaria inesquecible dicindo que «a literatura é capaz de esfiañar a vida». Ti onde te colocas entre as afirmacións dos dous grandes mestres nosos? Creo que os dous levan razón. Se me poño no punto de vista de creadora, claro que escribo cos fíos da vida, moitísimas das miñas experiencias persoais, das miñas vivencias están nos meus libros, non sei escribir sen facelo dende min mesma ou das persoas que me rodean, das que son observadora. Mais como tamén son lectora sei que a literatura esfiaña a vida, claro que si, axuda a entendela. Sei que a construción social que impera na realidade manca. Sei que algúns libros como Recinto gris ou O corazón de Xúpiter, a pesar de que teñen puntos de luz, mancan, teñen que mancar porque a vida é esgazadora. A literatura ten que esgazar para que algo quede na persoa que está lendo. A literatura por riba de todo ten que espertar emocións, boas e outras que non o son tanto, que representan a totalidade do ser humano. A literatura ten que remoer cousas, ten que provocar emocións de todo tipo. Cada libro pide un final, eu non escribo finais á carta, nese sentido son bastante instintiva. Fago o que me demanda a historia nese momento.

Nos últimos cursos tiveses unha experiencia moi intensa de contacto cos lectores e lectoras nos centros escolares. É certo que nas aulas se está producindo unha revolución lectora silenciosa? Así é, grazas ao traballo teimoso das bibliotecas escolares e das mestras implicadas na lectura en galego. Cousa diferente é o dominio da competencia lingüística en galego por parte dos nenos e das nenas. A Administración debe ter conciencia que na última década se produciu un dramático retroceso no emprego da lingua galega por parte dos escolares. Percibo que hai veces que en centros de Vigo ou da Coruña a rapazada cústalle moitísimo construír unha frase en galego de forma correcta. Iso é algo dramático. Algo estamos facendo mal. A Administración educativa é unha das grandes responsables. Mais tamén o son as familias, se non lle transmitimos a lingua aos nosos fillos e as nosas fillas, a lingua pérdese. Así como percibo un gran entusiasmo con todo o relacionado coa lectura, que os rapaces e rapazas conectan perfectamente coa ficción literaria escrita en galego, pero logo falan e escriben deses libros en castelán. Len en galego pero teñen unha enorme dificultade para falar e escribir nunha lingua que para eles é estranxeira.

Ti es xogadora de petanca. Que beneficios ofrece este deporte tan francés? É un xogo de estratexia moi familiar. No meu caso xogamos toda a familia, é un momento de lecer que gozamos todos xuntos. Temos un equipo, o Club de Petanca Cabral do que son delegada feminina. Eu son unha persoa moi competitiva, compito, sobre todo, comigo mesma. Na petanca podo facelo con outras persoas,  cando estou competindo é dos poucos momentos no que podo desconectar do universo literario.

Ese carácter competitivo lévache a asumir cada libro como un novo reto literario? A min o tema do reto é algo que me activa moito. Hai que experimentar, o cerebro necesita buscar novas fórmulas, e non sei se iso ten que ver coa petanca ou non, que é un xogo moi divertido, que engancha coma a literatura, algo que teñen en común ambas as dúas disciplinas.

Tras obter o Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil por Escarlatina, a cociñeira defunta (2014) participaches en moitos encontros fóra de Galicia, como ven a nosa literatura dende alí? O que vou dicir é durísimo. Practicamente non nos coñecen. Continuamos sendo invisibles. Coñecen a Agustín Fernández Paz, a Xabier DoCampo, a Manuel Rivas, a Suso de Toro e para de contar.

E cal cres que é a razón? O problema é que se non somos traducidos ao español, que é a lingua que impera, somos absolutos descoñecidos. Ser traducido ao español é requisito para ser recoñecido. Con todo ultimamente hai algunha iniciativa interesante, como por exemplo a de El templo de las mil puertas, unha revista dixital especializada en crítica de literatura infantil e xuvenil, que outorga os «Templis», un premios bastante valorados, que acaba de sacar unha sección para os libros non traducidos ao español.

Boa parte das túas obras están traducidas ás linguas oficiais españolas, algunha ao coreano e inglés e acabas de recibir a versión italiana, publicada por Mondadori, de Jules Verne e a vida secreta das mulleres planta. Como encaras este proceso de tradución do teu catálogo? Estou moi interesada no proceso de internacionalización e de chegar dende o galego a outras linguas. Sei que hai aínda algún obstáculo que superar, como atopar persoas que traduzan directamente dende o galego, sen pasar pola ponte do español, como fixo Jonathan Dunne con Un animal chamado Néboa, que traduciu para o inglés.

E o papel da intermediación das axencias para conseguir as traducións? É practicamente a única vía para a acceder ao mundo das traducións, o que implica renuncias económicas. As axencias están xogando un papel decisivo, pero as máis importantes non len en galego. Iso ten que ver co empoderamento que precisa a literatura galega e coa profesionalización da nosa literatura.

É posible esa profesionalización dende a lingua galega? É moi complicada pero para min é unha realidade, vai xa para cinco anos que levo vivindo en exclusiva da literatura. Creo no modelo da profesionalización. A día de hoxe non sabería entender o meu oficio doutro xeito. Non sería capaz de simultanear a escrita con outra profesión, iso mermaría as miñas capacidades a todos os niveis. Creo que si é posible, estoumo demostrando a min mesma.

En que traballas este verán, se podes confesalo? Algo podo confesar. Estou traballando de forma simultánea en dous proxectos. Unha novela para persoa adultas, un thriller psicolóxico ambientado nun lugar que é Vigo, aínda que non se diga explicitamente no texto, unha novela que está sendo un reto a nivel estilístico e tamén a nivel literario. E logo practicamente xa rematei unha novela infantil onde o macabro ten un peso decisivo. Despois do verán continuarei coa novela de adultos que compartirei coa escrita da segunda parte d’ A señorita Bubble.