Onte 1474: Rabudo

/en , , , , , , /por

A noticia do pasamento do xornalista vigués Nacho Mirás Fole é desas que deixa a un magoado. Durante varios anos loitou coma un campión contra o cancro dando unha lección excepcional de afouteza e talento literario en cada unha das anotacións do seu blog e do seu perfil de Twitter nas que relatou a súa dura experiencia. Admireino pola súa «La Cara B», a magnífica sección de entrevistas que publicou na última de La Voz de Galicia. Lembrareino, tamén, como un dos blogueiros galegos pioneiros da colleita de 2005, cando comezamos a explorar as posibilidades da escrita deste soporte dixital, Daquela no blog expresaba a súa predilección polo mundo da Vespa e das caravanas, relataba a súa experiencia xornalística ou gaiteira e mesmo chegou a montar aquel concurso «Hai roupa tendida», unha das primeiras iniciativas de interacción coa comunidade de lectores e lectoras. Xaora, deste fillo do Vigo popular quedará a marabilla da súa escrita última, textos nos que a pesar da presenza da dor agromaba a retranca e as metáforas coa precisión da alquitara que rezuma o bagazo. Rabudo será recordado co respecto que merecen os grandes.

Mañá cando me maten

/en , , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar aos cinco fusilamento sod 27 de setembro de 1975 e a exixir a reparación que merecen as vítimas e as súas familias.

27septiembre1975Non pasaron desapercibidas para os lectores de “Faro de Vigo” as esquelas publicadas a pasada fin de semana e contratadas por subscrición popular con motivo do corenta cabodano do fusilamento en Hoyo de Manzanares dos mozos galegos Xosé Humberto Baena Alonso e Xosé Luis Sánchez-Bravo Solla, xunto ao catalán Ramón García Sanz, e aos vascos Jon Paredes Manot Txiki e Ángel Otaegui Etxeberria, membros do FRAP e ETA. Como tampouco pasaron desapercibidos os valados que reclaman “verdade, xustiza e reparación” como vítimas que foron da Ditadura, ao tempo que denuncian estas derradeiras execucións do franquismo, tras catro procesos militares sumarísimos, realizados sen garantías xurídicas, que concluíron coa petición de once penas de morte, apenas dous meses antes do pasamento de Franco, mesmo a pesar da mobilización da sociedade internacional, incluído o intento de mediación in extremis do papa Pablo VI. Esquelas, valados e un acto de homenaxe en Pereiró que neste corenta aniversario exixen a anulación daqueles xuízos e o remate da impunidade para os seus responsables.

A recente publicación do libro de Carlos Fonseca “Mañana cuando me maten” (La Esfera de los libros, 2015), presentado en Vigo hai unhas semanas, foi esencial para a reconstrución fidedigna dos acontecementos e do contexto político e social que levaron a aquel fatídico 27 de setembro de 1975. O autor das “Trece rosas rojas” (2004) utilizou os procedementos do xornalismo narrativo, alicerzado sobre unha rigorosa investigación documental, até onde o acceso aos arquivos militares lle foi permitido, xa que aínda non se pode dispór nin dos textos íntegros das causas nin das sentenzas, clasificadas como “secretas”. Mais tamén, recabou información en longas conversas cos procesados que salvaron a vida, cos familiares, amigos e letrados defensores das vítimas, e cos xornalistas asistentes aos xuízos e ás execucións. Materiais cos que construíu un relato co que intenta achegarse á verdade do sucedido naqueles derradeiros meses do tardofranquismo. Afonda así con delicadeza nunha dolorosa ferida que, como outras relacionadas coa Ditadura e coa Reforma Política, sabemos aínda non foi curada. Xaora, o libro de Fonseca amosa que cometeran ou non os delitos polos que foron condenados, non hai dúbida que os cinco fusilados foron vítimas dun simulacro de xustiza militar que os sentenzou antes de xulgalos. Como tamén o é que as probas que os incriminaron nuns casos se obtiveron por torturas noxentas e noutros foron manipuladas, privándoos, como se comproba nos relatos dos xuízos, das mínimas garantías de defensa.

É inevitable que na reconstrución daqueles feitos nos produza particular interese as historias dos galegos Baena e Sánchez-Bravo, dous rapaces que estudaran no Instituto Santa Irene e viviron o fulgor daquel Vigo revolcado de comezo dos anos setenta como membros do Partido Comunista Marxista Leninista e máis tarde en Madrid dos grupos do FRAP.

No de Xosé Humberto Baena foron decisivas as testemuñas da súa irmá Flor, que ao longo destas catro décadas defendeu a súa inocencia e nunca perdeu a esperanza de acadar a reparación para el, até chegar a acudir ao Tribunal de Dereitos Humanos da ONU. Mais tamén foron decisivos o diario do seu pai Fernando, que recolle con moito detalle aquelas xornadas terribles, e os textos escritos por Baena en Carabanchel días antes da súa execución, como lle suxerira a súa tía Carlota, nos que expresa a súa desesperanza. É estarrecedor o titulado “El reloj”, no que expresa a súa loita contra o tempo e a súa convicción de que o ían matar. Como conmovedoras son a narración das torturas ás que foi sometido, as referencias as lecturas dalgunhas novelas, as súas lembranzas dos días nos que traballou na fábrica de Fumensa e, sobre todo, a carta de despedida aos seus pais, escrita o día anterior a ser fusilado, na que lles achega azos e solicita que fagan todo o posible para levalo a Vigo. O que resultou moi difícil para a súa familia, á que unha vez chegado o féretro a Pereiró, se lle impediu sequera poder velalo.

O relato de Xosé Sánchez-Bravo, veciño de Vincios e estudante de Químicas no CUVI, queda vencellado ao de Silvia Carretero, a moza que coñeceu cando fuxiu a Madrid e coa que casou en maio daquel ano 75. É tristísima a narración que fai a súa irmá Victoria da noite anterior á execución, na que foi visitado por ela e pola súa nai e na que por fin puido ver durante unhas horas a súa dona embarazada, daquela presa en Yeserías.

Como sinala o propio Carlos Fonseca, tras catro décadas, non abonda só con evocar o ocorrido aqueles días de setembro de 1975. É imprescindible, tamén, abrir as cancelas xurídicas e revisar aqueles catro procesos. Juan Gelman ben o dicía: “o contrario do esquecemento non é a memoria, senón a verdade”.

Onte 1448: O galego Gómez Noya

/en , , , , /por

gomez_noyaJavier Gómez Noya proclamouse onte en Chicago campión do mundo de triatlón, converténdose cos seus cinco campionatos no mellor deportista de todos os tempos nesta durísima disciplina. Como era previsible, a maioría das informacións publicadas en medios madrileños, dende ABC ao Público, baseadas na nota de EFE, salientaron o carácter «español» do deportista, substituíndo a súa condición de «galego» pola de ter «nacido hace 32 años en Basilea (Suíza), pero instalado desde bebé en Ferrol (Coruña)». Un revirado eufemismo que non pode ocultar que Xavier é fillo de emigrantes galegos na Suíza.

Por ventura, La Voz de Galicia non agocha a condición de galego do noso heroe, mentres que Faro de Vigo salienta o seu carácter de «ferrolano, pero pontevedrés de adopción», xa que na cidade do Lérez é onde adestra. En todo caso, estas referencias dalgúns medios foráneos, coa excepción decorosa do diario Marca, expresan os estereotipos prexuizosos existentes sobre a condición de «galego«, asociada decote a noticias negativas, mais que sen embargo é agochada cando a nosa xente protagoniza éxitos deportivos ou culturais. Todo un paradoxo que merecería un estudo detallado. No entanto, ningunha das informacións cuestiona a proeza do pentacampión, un dos mellores deportistas da historia, tan orgulloso do seu país e da súa lingua. Parabéns, moitos, Xabi!!!

O Vigo de Julio Camba

/en , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á figura do xornalista Julio Camba, a raíz da publicación do libro Galicia (Fórcola 2015), no que Francisco Fuster recompilou medio cento dos seus artigos de temática galega.

9788416247417-217x345A publicación dunha antoloxía de artigos de Julio Camba de temática galega co título Galicia (Fórcola 2015), preparada por Francisco Fuster, permite coñecer a polémica ollada do xornalista de Vilanova da Arousa sobre a realidade do noso país hai un século. Estes artigos, publicados en cabeceiras da prensa madrileña como “El Sol” e “El Mundo”, durante o período máis rebelde de Camba, mesmo afín a ideas anarquistas, expresan, en palabras de Ramón Villares, prologuista do libro, “a súa identificación co humorismo galaico, construído a partes iguais de retranca e descrenza relixiosa”, mais tamén toda a súa animadversión ao pensamento galeguista e á política autonomista e os seus prexuízos máis vulgares sobre a lingua galega, que el falaba e consideraba “limitada” e “familiar”, útil só para que os galegos puidesen comunicarse “cos paxaros e coas árbores, co mar e co vento”. Xaora, isto non impide que nestes artigos, escritos con pluma aceirada, emerxa o seu celtismo visceral, a súa defensa da modernización, a súa crítica á emigración, ao caciquismo político e ao pintoresquismo co que se pintaba a Galicia en Madrid.

Escritos coa determinación e o humor, característicos da súa prosa xornalística, neste medio cento de artigos Camba toma o pulso a un país “de campesiños resignados e melancólicos”, onde escoita tanto “o alalá nostálxico como o aturuxo guerreiro”, reclamando nun inequívoco aceno rexeracionista “acender un gran lume de Ideal para que esas pupilas dormidas na fantasía, espertaran á vida” (“El País” 1905). Noutras pezas, como “El arte pirotécnico” (“El Sol” 1924), ensaia co celme costumista, recreando esta práctica das nosas festas populares e cualificándoa como “unha das principais manifestacións da lírica galaico-portuguesa, e quizais a máis pura de todas”. Outro tanto sucede con “Mares bravíos e mares sumisos” (“El Sol” 1924), no que explica os traballos do marisqueo na súa Arousa natal, onde “o mar é algo así como unha finca de propiedade colectiva”; ou na súa apoloxía da vieira (“El Sol” 1929), para el o marisco máis ilustre, “case sagrado”. Como considera aos promotores do Balneario da Toxa como modelo de emprendedores capaces de aproveitar os recursos do mar da Arousa e as súas posibilidades turísticas.

Julio Camba fala de Vigo en varios destes artigos, case sempre ao fío da súa rivalidade con Pontevedra, a capital da provincia. Ten moita retranca o titulado “El señor García no ha muerto” (“El Sol” 1919) no que relata a visita que George H. Borrow fixo en 1835 ao notario de Pontevedra señor García, que resultou ser un patriota pontevedrés de moitos estralos, capaz de cualificar aos vigueses de bandidos e dubidar que a ría de Vigo fose a mellor do mundo. Anécdota con tintes literarios e algún exceso que lle sirve a Camba para propoñer a Vigo como o centro de comunicacións máis importante entre Europa e América, ao tempo que aconsellar aos vigueses que considerasen a Pontevedra como un barrio do Vigo futuro. Acreditaba nas prestixiosas páxinas de “El Sol” na idea do Vigo cosmopolita, unha cidade portuaria que comezaba a medrar a velocidade de vertixe. Idea que xa adiantara en 1908 nun artigo publicado en “El Mundo”, no que ao fío da polémica de Vigo con Pontevedra, a comparaba coa existente entre Barcelona e Madrid. Para Camba daquela en Pontevedra predominaba o elemento oficial, o que levaba a que vida alí fose “pequena, pintoresca e branda”, o que a imitaba moito a de Madrid. Mentres a vida en Vigo era febril, grazas a que o seu porto era un dos mellores de Europa, “os vigueses souberon explotalo e foron construíndo diante unha cidade magnífica”. E aí Julio Camba non agocha o seu entusiasmo por Vigo: “o primeiro foi o porto e o segundo, a cidade que é como debe ser: facer as cidades para os portos que as merecen, e non os portos para as cidades, que non as merecen nunca”. Adiantaba así o xornalista do Palace o mito de Vigo como Barcelona atlántica, que se sería utilizado máis tarde polos galeguistas como Castelao e Otero Pedrayo ou polo arquitecto Palacios no seu plan urbanístico durante a Segunda República.

A pesar da súa admiración por Vigo, Camba agoiraba os perigos dunha gran cidade enriquecida de súbito, sobre todo aqueles referidos ao seu desenvolvemento urbanístico, nos que identificaba “edificios modernos tan caros coma os mellores edificios modernos de Madrid”, cheos de alardes e fantasía arquitectónica. Xaora, o arousán remataba cunha frase retranqueira que despois dun século continúa tendo utilidade: “Eu imploro dos vigueses un pouco de indulxencia por terlle aplicado a un pobo de negocios un criterio artístico tan exixente. Con este criterio, en vez de ir a Vigo, debería marcharme a Atenas, aínda que non fixen estafa ningunha que xustificase a miña viaxe, á vez que a pagase”.

Seoane no Marco

/en , , , , , , , , , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo lembro a importancia da figura de Luís Seoane, ao fío da exposición da súa obra grñáfica no Marco.

13_SeoaneTras a magnífica mostra de Francisco Mantecón, o Marco ofrece na súa planta baixa outra marabilla, “Luís Seoane. Retrato de esguello”, unha retrospectiva esencial sobre a obra visual do noso maior xenio do exilio, comisariada con grande rigor por David Barro, froito dunha colaboración modélica entre a Fundación Luís Seoane da Coruña e o Marco de Vigo. Trescentas pezas de diversos soportes e linguaxes utilizadas por Seoane ao longo de cincuenta anos de traxectoria creativa, a maior parte delas realizadas na Arxentina –dende portadas de libros das editoriais Botella al Mar, Citania, Poseidón ou Edicións Galicia; revistas como Galicia emigrante, Resol, Correo literario ou Cuco-Rei; carteis como as litografías publicitarias Cinzano ou o do polbo reclamando o apoio ao Estatuto do 36; centos de debuxos, gravados, pinturas, xilografías, serigrafías, álbums, tapices, deseños cerámicos para Sargadelos, retratos, paisaxes, bodegóns, até fotografías dos seus murais da Galería Larreta de Buenos Aires– ofrecen un abraiante relato visual polo conxunto da obra dun dos artistas galegos do século XX máis polifacéticos, tamén, probablemente, o auténtico Leonardo da nosa cultura.

Coa excepción do seu amigo Isaac Díaz Pardo, non houbo até agora na cultura galega, personalidade tan multifacética como Luís Seoane, que ademais de pintor, debuxante, caricaturista, deseñador, muralista, ceramista, portadista, diagramador editorial, fose tamén editor, xornalista, poeta, ensaísta e autor teatral. Un prodixio creador, ou como dixo Eduardo Blanco Amor, “un renacentista do noso século”; “un home que [en palabras de Xosé Neira Vilas] entregou toda a súa enerxía creadora a Galicia”. Como sinalou Xesús Alonso Montero, autor de “As palabras no exilio. Biografía intelectual de Luís Seoane” (Xerais, 1994), Seoane foi “un activista da causa galega onde fose necesario”, “a primeira figura da cultura galega que se propón conxugar socialismo e galeguismo”, un home comprometido co seu país, que sempre acreditou no seu horizonte de futuro: “Ollade a Galiza, érguese paseniñamente de todos os supricios”. De espírito cosmopolita, participante activo no debate internacional sobre o papel das artes e da cultura, Luís Seoane foi o primeiro que acreditou na necesidade de que Galicia contase cunha industria cultural propia, apostando pola súa presenza divulgadora e intencionalidade didáctica nos novos medios, no seu caso nas emisións de radio de “Galicia emigrante” e na revista homónima na que publicaría centos de artigos.

A mostra do Marco, a pesar de centrarse na súa obra visual, non agocha ese retrato renacentista e multifacético do autor de poemarios como Na brétema Santiago e Fardel do eisiliado, salientando o seu papel como editor fundamental do libro galego no exilio, que soubo suplir dende Buenos Aires o baleiro dos anos corenta e cincuenta nos que en Galicia non podía editarse en galego. Xunto a Arturo Cuadrado e Luis Baudizzone promoveu en 1940 as coleccións Hórreo e Dorna de Emecé editores, das que hai algunha peza na mostra do Marco. En 1948, tamén con Cuadrado, fundou Botella al Mar (1951-1967), destinada a publicar a autores novos, un catálogo que acadou os 150 títulos e onde comezou a impoñer un estilo gráfico propio, mesmo concibindo o libro como unha peza arquitectónica, que caracterizaría os seus proxectos editoriais posteriores e que influiría no conxunto da súa obra pictórica. En 1950 preparou o número extraordinario que A Nosa Terra dedicou á morte de Castelao. En 1959 publicou na editorial Citania a primeira edición de A esmorga e ilustrou a primeira edición de Memorias dun neno labrego (1962) na editorial Follas Novas de Montevideo. Sen esquecer que promoveu con Isaac Díaz Castro o selo de Ediciós do Castro e o proxecto industrial e cultural do Laboratorio de Formas que daría pé ao novo Sargadelos.

Xaora, na magnífica mostra do Marco, salienta o Seoane pintor e gravador, eidos onde expresa con maior liberdade o seu espírito de narrador visual e sintetiza a súa a procura do esencial, do elemental, sexa coa liña ou coas masas de cor planas. Eis a evolución das súas paisaxes, onde identificamos a dobre nostalxia, que lle atribuía Lorenzo Varela, a de pintor dunha Galicia celta e dunha Arxentina crioula. Como tamén nos seus bodegóns, tan influídos pola súa obra editorial, e retratos que transitan da figuración expresionista da “Campesiña pensativa” (1956) até a abstración do inquedante “Retrato dunha moza” (1966).

Paga moito a pena demorarse no Marco nesta exposición modélica na súa concepción didáctica na que podemos descubrir e valorar como se merece a un dos maiores xenios galegos da historia. Beizóns ao comisario e responsables do museo de Príncipe.

Onte 1363: «Ciclo dos elementos» de María Reimóndez

/en , , , , , , /por

XG00215701Pasei a fin de semana lendo A música dos seres vivos, a novela máis recente de María Reimóndez a terceira do seu «Ciclo dos elementos». Quedei prendido de MK, a cantante escocesa nacida en Támil Nadu, protagonista dunha historia musical presentada en dez pistas que indagan sobre a identidade e a memoria dunha rapaza emigrante, dende a súa infancia no Támil Nadu rural até a súa vida como estrela do rock actual. Coma noutras novelas do ciclo, xa publicadas, tanto En vías de extinción, protagonizada por a tradutora Gaia (que reaparece nestas páxinas con MK), coma en Dende o conflito, a da xornalista Saínza Combarro, a coidadísima estrutura d’ A música dos seres vivos constitúe un compoñente esencial da narración. Entre os sons escachados e pezas que quedaron rotas para sempre, a vontade de MK permitiralle conducir os seus pasos ao lugar «onde o grallar do corvo se transforma na música dos seres vivos» e contar así con forza para enfrontar a súa vida.

XG00189901María Reimondez continúa así o seu proxecto narrativo,
concibido para sete novelas independentes e interdependentes, que precisan as unhas das outras para crear un espazo de complicidade coas lectoras. Como comprobamos con esta terceira, cada unha delas pode lerse de forma autónoma e en calquera orde, xa que non se trata dunha serie nin dunha saga, mais se a lectora atende aos detalles das tramas poderá ir ganduxando unhas historias coas outras, xa que cada novela dá voz e espazo a protagonistas que logo asumen papeis secundarios noutras entregas. Reimóndez vai ofrecendo así unha gran narración onde historias e personaxes dunhas novelas van desenvolvéndose noutras, creando así un tapiz no que a terra, o lume, a auga e o aire crean un espazo literario de visións cruzadas e compartidas dos feitos e das persoas que as protagonizan. Recomendo mergullarse neste engaiolante universo narrativo de Reimóndez, un dos proxectos máis orixinais e innovadoras da literatura galega actual.

Onte 1325: Baixa de «El País»

/en , , , , /por

Ultima_de_manuel_rivasDémonos de baixa como suscritores de El País. Tras o peche das dúas páxinas de Galicia e o cese das «Últimas» dos sábados de Manuel Rivas xa non hai razón ningunha para continuar apoiando o xornal de Cebrián. Unha decepción! Durante décadas nas páxinas de El País seguimos o fío do tempo contemporáneo e de moitos dos seus debates políticos, sociais e culturais. Os oito anos da edición de Galicia, dirixida por Xosé Hermida, foron un exercicio de xornalismo honesto, liberdade de expresión e información veraz. As páxinas dos venres de «Luzes» foron un fito da nosa información cultural. Como algunhas informacións políticas e económicas funcionaron coma esa pedriña tan molesta na zoca do poder. A de El País de Galicia foi outra ilusión malograda, outra batalla perdida pola cidadanía galega, á que libraron con afouteza os profesionais que reinventaron a fantasía do xornal independente cada día. O noso recoñecemento e solidariedade para eles.

Onte 1320: Máis alá da resistencia

/en , , , , , /por

Preemiados_aelg_2015

Gustoume moito que a entrega no Círculo das Artes de Lugo dos premios da AELG 2015 constituíse un alegato esperanzoso máis alá da resistencia, como sinalou sabiamente a xornalista Tarexia Navaza, xa que «resistir non é perder nunca a esperanza». Unha actitude que destilaron as palabras que lin de Agustín Fernández Paz, no momento de agradecer o premio que recibiu A viaxe de Gagarín como «mellor libro de Narrativa», lembrando que a loita polas liberdades «hoxe segue sendo necesaria». Espírito que reivindicou Ramón Nicolás, un ano máis premiado como «mellor blog literario», cando dixo que «en Caderno da crítica escribo dende unha actitude de construción colectiva, compartindo e colaborando na difusión da literatura galega.» Esperanza presente nas plabras sabias e afoutas de Montse Dopico, cando agradeceu o premio á «mellor traxectoria de xornalismo cultural» reclamando corresponsabilidade na defensa da nosa cultura e propoñendo que «non temos medo e imos máis alá da resistencia.» Actitude que compartiu Carlos Negro, premio «ao mellor libro infantil e xuvenil», convidando a que «non vos pinten costuras nos labios» e os xornalistas Xosé María Palmeiro, Margarita Ledo e Manuel Lombao e Tareixa Navaza, premiados como Bos e xenerosos, denunciando «a invernía do uso do galego nos medios» e afirmando que o xornalismo é unha profesión onde «non se pode ter medo.» Como gustei moito das palabras cheas de matices de esperanza de Cesáreo Sánchez Iglesias nas que proclamou «a literatura como territorio de soberanía do idioma« e reclamou un plan estratexico para o sector do libro e da lectura. Unha esperanzadora noite da letras, conducido con gran elegancia por María Solar. Regresamos felices, a pesar da picada dunha roda.

Onte 1314: «Quita ese micrófono de aí!»

/en , , , , , , /por

No día mundial da liberdade de prensa, don Juan Carlos volveu demostrar o que entende por ese dereito da cidadanía e dos profesionais da comunicación. Cando na previa da carreira de MotoGP de Xérez o rei emérito falaba no paddock con Ángel Nieto, o xornalista Nico Abad decidiu meter o seu micro, o que levou a Juan Carlos a darlle unha gadoupada ao aparello e dicirlle de forma autoritariaria ao informador: «Quita ese micrófono de aí!» Apenas outra borbonada de quen xa xubilado non abandonou as formas doutrora nin renunciou aos privilexios que o obrigaron a renunciar á coroa. Xaora, non hai que acudir ao comportamento de Juan Carlos, para denunciar ataques frecuentes á liberdade de información que no marco da crise das empresas xornalísticas vive na inevitable autocensura dos profesionais instalados na maior precariedade e do conformismo resignado das súas direccións cos intereses dos poderosos. Como sinala tan atinadamente o excelente manifesto de Fernando Varela o que hoxe está ameazada na comunicación «é a posibilidade de construír sociedades mais libres e máis xustas nas que cidadáns formados poidan elixir, poidan tomar decisións debidamente informados.»

Onte 1295: «Citizenfour»

/en , , , , , , , /por

Citizenfour-824927245-largeGustoume Citizenfour, o documental de Laura Poitras sobre as revelacións de Edward Snowden e a súa publicación en 2013 por parte de The Guardian, O Globo e The New York Times. Durante case dúas horas pareceume asistir a un episodio gravado da historia máis recente, mesmo duns acontecementos que sabemos en curso, amosando así o papel tan poderoso do cinema documental para ser o soporte privilexiado do xornalismo da sociedade dixital. Xaora, quedei fascinado coa narrativa escollida por Poitras, montando o relato coas técnicas do thriller sobre unha atmosfera moi fría de non lugares (cuartos de hoteis, salas de prensa, redaccións de xornal…) e un acabado visual semellante ao das series de HBO, unha das coprodutoras da peza. Recursos axeitados para presentar un mundo dixital onde todos, sen excepción, somos vixilados e onde apenas quedan fendas para a liberdade informativa e o pensamento crítico de profesionais e cidadáns.

Con todo, o final aberto do documental, os casos de Snowden e Assenge non están resoltos, enxerga un chisco de esperanza. Accións afoutas como as do analista estadounidense son propias dun heroe contemporáneo, un novo cabaleiro do Grial na súa loita pola conservación dos valores de privacidade e liberdade que pretenden ser erradicados de forma desapiada polo Gran Irmán sempre á esperita. Citizenfour é unha película recomendable para todas aquelas persoas que non queren deixarse acubillar no colo do conformismo.