A retirada dos símbolos franquistas

No artigo da semana analizo o proceso de retirada de símbolos franquistas na cidade de Vigo, dende as mudanzas no rueiro de comezo dos anos oitenta até a recentísima aplicación da Lei da Memoria Histórica; propoñendo, finalmente, a retirada da «Cruz do Castro», símbolo da sublevación militar.

«Inmunda escoria» e a memoria histórica antifranquista

Este serán presentaremos no Salón Nobre de Fonseca Inmunda escoria, a formidable obra de Ricardo Gurriarán sobre as mobilizacións estudantís na Universidade de Santiago durante o franquismo. Para o evento contamos coa participación de Vicente Álvarez Areces, o presidente do Principado de Asturias e destacado protagonista dos acontecementos do estoupido do 68 que pechan este estenso relato de máis de cincocentas páxinas e tres horas de gravacións no dvd que acompaña a cada exemplar. Confeso a miña fe neste libro que constitúe un auténtico océano para a nosa memoria antifranquista, unha arca de vidas e algúns segredos agora desvelados, o relato [realizado coa voz dun centenar de protagonistas] dun tempo no que se sementaron os valores da convivencia democrática actual (tan renqueante, mágoa!). Ademais de promover a recuperación da memoria republicana de Galicia, cómpre impulsar máis decididamente a construción do relato colectivo do franquismo e do antifranquismo, un tempo contraditorio e decisivo non só para os que nos imos facendo xa un pouco maiores, tamén para as xeracións mozas, ás que non lle podemos agachar que a democracia actual foi unha moi díficil conquista, chea de pasos adiante e atrás. O libro de Gurriarán é unha trabe primeira para termar dese proceso. Recoméndoo moi vivamente.

Reconquista popular

No artigo da semana rememoro o carácter popular da festa da Reconquista, que hoxe celebramos en Vigo, ao abeiro das achegas bibliográficas recentes de Eduardo Rolland e Xosé Ramón Barreiro Fernández. A pesar do moito que se ten avanzado no coñecemento e interpretación destes feitos,  continúan existindo zonas de sombra para os historiadores, como é o caso da existencia ou non de Carolo –«ese ancián mariñeiro do Berbés que caeu morto no seu empeño de deitar a machadazos á porta de Gamboa», segundo relata Xosé María Álvarez Blázquez– do que, porén, os investigadores non atopan rastro ningún na documentación. Sexa ou non un mito, na figura dese Carolo ou desoutra Aurora (a heroína que conseguía mobilizar ás mulleres), dous dos protagonistas da escenificación popular da Festa Reconquista realizada onte no Casco Vello, atopamos a estirpe popular do fenómeno fundacional da nosa cidade. Conservar o carácter popular e participativo da Reconquista debería ser o obxectivo primeiro da festa que hoxe celebramos.

Xeitosa reportaxe fotográfica de Sonia Daponte en Xornal de Galicia.

Cidade bicentenaria

No artigo da semana en Faro de Vigo [hoxe non aparece na web], ao fío da celebración o vindeiro primeiro de marzo do bicentenario da declaración de Vigo como cidade, reflexiono sobre o que entendo foron os tres motores vigueses durante estes dous séculos: o seu carácter metropolitano, portuario e cívico (liberal e progresista).

A aparición frecuente de restos arqueolóxicos pon en cuestión esa falsa idea dun «Vigo sen raíces na historia». Os xacementos catalogados, desde o Paleolítico ata a Idade Media, proban a antigüidade dos asentamentos humanos sobre os brazos estendidos da ría e do Val do Fragoso. Porén, é innegable que a cidade como tal é moito máis nova xa que a vila amurada que loitou contra os franceses non recibiu os privilexios do seu nomeamento como cidade até 1810. Vigo é, pois, a partir deste ano, unha cidade bicentenaria que conta cunha historia milenaria.

Efectivamente, a concesión a Vigo do título de cidade foi a máis importante honra que nos deixou a Reconquista. Por decreto de 1 de marzo, expedido en Cádiz o 10 de abril de 1810, o Consello de Rexencia de España e Indias concedeu a até entón vila de Vigo «o privilexio e título de ‘Cidade Fiel, Leal e Valorosa’ en atención aos sinalados servizos, heroica lealdade e esforzado denodo que manifestaron os veciños dela en defensa da xusta causa da independencia nacional, relevándoa do pago de todo servizo e xénero por esta graza». Velaí o texto dun decreto (que non sería publicado até o 27 de outubro do mesmo ano) que sinala a epifanía da nosa cidade e que facía xustiza ao esforzo da súa veciñanza para lograr a súa liberación e a de toda Galicia, xa que tras a vitoria popular de Vigo, se organizaron as forzas que venceron na batalla de Pontesampaio.

Será Gabriel Méndez de Quirós, o primeiro alcalde constitucional dunha cidade que tiña en 1813 unha poboación de 888 veciños (estimamos que arredor de catro mil persoas), mentres que os seus concellos veciños de Bouzas e Fragoso contaban con 664 e 2.127 veciños respectivamente. Datos polos que aventuramos que a poboación asentada hai douscentos anos nos actuais límites do concello de Vigo era superior aos quince mil habitantes. Un terzo desa poboación arremuiñábase arredor de dúas vilas mariñeiras, de Vigo e Bouzas, mentres que o resto o constituía o campesiñado estendido polas parroquias agrarias do vizoso Val do Fragoso (dezasete entidades, aínda todas hoxe con vida de seu) onde, como recorda Álvaro Cunqueiro, cada ano pintaban as uvas, secaba a colleita anual de ouriceiros e o arrecendo das mazás e marmelos perfumaba o aire das hortas dos pazos.

Non deixa de ser curioso que o celme do Vigo actual xa estivese naquel vilar mariñeiro e campesiño de hai dous séculos, no que era doado diferenciar unha cidade chantada coma un anfiteatro diante da súa ría e unha sociedade aldeana moi estendida sobre un val farturento no que as tradicionais actividade agrarias foron substituídas, dende hai apenas cincuenta anos, polo pulo da industria do automóbil que todo o mudou. A fasquía do Vigo contemporáneo, a primeira cidade de Galicia, é froito do traballo acompasado de tres motores: o metropolitano, o portuario e o cidadán. O metropolitano teceu unha cidade policéntrica, esa «cidade en bisbarra» para Otero Pedraio, que foi integrando amorosamente aos concellos do Fragoso e de Bouzas e soubo anticiparse á historia e contar, a comezos do século XX, cunha rede de transporte público metropolitano (o tranvía chegaba a Porriño, Gondomar e Baiona), desmontada pola cegueira do «desarrollismo» franquista dos anos sesenta. O portuario impulsou, dende 1821, cando recibiu o pulo que lle supuxo a declaración como «porto depósito de primeira clase» (o que supuxo tanto o establecemento dun consulado de comercio marítimo terrestre como a construción do primeiro peirao), unha cidade en debate permanente (e nunca resolto) coa ubicación e ampliación das dimensións do seu porto. Velaí esa cidade atlántica, «abella da ribeira» para Manuel Lueiro Rei, sempre afanada no traballo cara o mar. Por último, o cidadán forneceu ese sentimento liberal e progresista que, a pesar das circunstancias máis adversas, nunca desfaleceu totalmente e permitiu que Vigo, dende o seu alborexar como cidade, liderase os proxectos da Galicia do futuro, fosen os industrais (aquí se montaron as primeiras factorías navais e conserveiras) os culturais (o noso primeiro teatro, o da praza da Alfóndiga, é de 1833 e o noso xornal decano, Faro de Vigo, de 1853), os financieiros (o Banco Siméon naceu en 1857 e a Caixa de Aforros de Vigo en 1880), ou os urbanos (a luz de gas viguesa, no alumeado público, inaugurouse en 1884). Eis atopamos a orixe da nosa actual cidade revolcada, ese «volcán de dinamismos» do que falaba Méndez Ferrín.

As celebracións que se realicen ao longo deste ano do Bicentenario da cidade deberan ter en conta estes tres motores, que perviven, tamén, nos tres debates primeiros sobre o futuro da cidade no século XXI: o da creación de vez da área metropolitana, o do reordenamento da actividade portuaria e o do futuro do sector financeiro e industrial propio.

Bos Aires, xaneiro 1950

Castelao viaxou a París en 1946, enviado polo Consello de Galiza, para participar como ministro galeguista no Goberno republicano que presidía Giral. De volta a Buenos Aires, en agosto de 1947, padecendo xa os primeiros síntomas da doenza que o levaría á morte, púxose a traballar no segundo volume de Sempre en Galiza, no que pretendía facer reconto da súa experiencia naquel malogrado goberno republicano no exilio. Coa saúde estragada, aproveitando a tregua que lle proporcionaban os calmantes, teceu o que sería un dos seus máis lúcidos discursos, Alba de Gloria, unha oración afervoada da «Santa Compaña de inmortais galegos»: Prisciliano, Xelmírez, Andrade, Airas Nunes ou Sarmiento de Gamboa. Este discurso, pronunciado no Teatro Arxentino con motivo do Día de Galiza de 1948 foi a súa derradeira intervención pública.

Dende marzo de 1949 viviu nove meses de drama, atrapado polas trincadoras poutas da dor. O 2 de xaneiro de 1950 foi internado no sanatorio do Centro Galego para realizarlle unha intervención cirúrxica que aliviase aquelas dores, que el chamaba de lobo. Dous días despois sería operado pero Castelao non superaría aquel trance. Cando o reloxo marcaba as 23,50 horas do 7 de xaneiro, a enfermeira de quenda comprobou que o seu corazón deixara de later.

A noticia correu coma un rego de pólvora pola cidade porteña. Manuel Meilán buscou  ansiosamente a Blanco Amor en Montevideo para levalo a Buenos Aires. As sociedades galegas quixeron que fose o escritor ourensán quen pronunciase as derradeiras palabras de despedida ao xenial rianxeiro. O corpo de Castelao foi embalsamado e o escultor Domingo Maza obtivo por baleirado en xeso a mascariña da face e da man dereita do artista. A capela ardente instalouse no salón de columnas do Centro Galego. Presidindo o velorio estaba a bandeira de seda, co escudo de Galicia bordada en ouro, insignia oficial do Consello de Galiza. No cadaleito, con renda de Camariñas garnido, antes de ser pechado, foi deitada unha bulsa de terra que catro días antes do falacemento chegara do outro lado do Atlántico nas mans de Perfecto López; terra apañada na beira do Miño, enviada para o caso coa aperta dos galeguistas do interior. O enterro realizouse o luns día 9, no cimeterio de Chacarita. As palabras alí pronunciadas por Eduardo Blanco Amor foron acuñadas, dende entón, como sinais de identidade do galeguismo: «Cando no porvir se diga Castelao, estarase comulgando con o propio nome de Galicia».

Na Galicia interior, o Partido Galeguista funcionaba na clandestinidade e o seu secretario político, Ramón Piñeiro, acababa de saír da cadea, despois de tres anos de reclusión. A nova do loito, aínda circulada con timidez e cortedade, causou un forte impacto.  Valentín Paz Andrade –amigo de Castelao dende 1916 e director do periódico Galicia. Diario de Vigo, onde publicaba na súa primeira páxina as viñetas de Cousas da vida – escribiu unha necrolóxica para o suplemento sabatino de artes e letras do santiagués diario La Noche, que coordinaban Francisco Fernández del Riego e Xaime Illa Couto. O artigo, titulado «Castelao, el hombre y el artista», foi publicado o día 14 de xaneiro, e a censura respectouno case na súa integridade. Ilustrado coa caricatura que Bagaría fixera de Castelao, o artigo de Paz Andrade foi o primeiro de fondo ideolóxico que en Galicia se publicaba dende 1936. «Sin que doblaran a muerto todas las campanas de Galicia, en la noche séptima del año naciente, más allá del Atlántico, entre el hervor espeso de Buenos Aires, se ha plegado, gallegos, nuestra mayor bandera», remataba Paz Andrade un artigo, que escribiu a peito descuberto. O suplemento literario de La Noche desaparecería dúas semanas despois por determinación da censura oficial.

A punto de celebrar o sesenta aniversario do seu pasamento, Castelao continúa sendo a figura que acrisola, mellor que ningunha outra, a tradición pacífica, liberal, universalista, democrática que impregna o galeguismo do entusiasmo até o lirismo. Castelao é o símbolo da esperanza de Galicia.

«Setembro do 75»

[kml_flashembed movie="http://www.youtube.com/v/FR4JxQ4WiuA" width="425" height="350" wmode="transparent" /]

[kml_flashembed movie="http://www.youtube.com/v/llDtvwRv8gE" width="425" height="350" wmode="transparent" /]

A Asemblea Repúblicana de Vigo organizou mañá martes, 3 de novembro, ás 20:00 horas, no Auditorio do Centro Social Caixanova de Vigo a proxección da película Septiembre del 75 do realizador Adolfo Dufor. O filme, que ven de obter o Segundo Premio  na sección «Tiempo de Historia» do Festival de Cine de Valladolid , está dedicado á figura de Xosé Humberto Baena Alonso, vigués e militante do FRAP, asasinado polo franquismo en Hoyo de Manzanares logo dun xuízo sumarisimo que provocou a indignación de Europa enteira. No acto intervirán Flor Baena, irmá de Xosé Humberto, Adolfo Dufour, director e guionista do documental, e Alberto Estévez, voceiro de Amnistía Internacional en Galicia. Agradecemos difundades esta convocatoria entre as vosas amizades.

A nosa historia facémola nós

Arquivamos estes documentos dunha xornada histórica. Hoxe milleiros e milleiros de persoas (moitas) construímos un dique cívico para amparar a lingua de todos e todas. Como salientou Xurxo Souto na súa intervención «a nosa historia facémola nós». Manter o actual estatuto xurídico para a nosa lingua e promover a restauración da súa cadea no eido familiar son dous exercicios de corresponsabilidade ao que estamos sen excepción todos e todas convocados. O futuro da lingua depende de nós.

Noticia emitida pola TVG ao mediodía.

[kml_flashembed movie="http://www.youtube.com/v/lVaE7Q40IJk" width="425" height="350" wmode="transparent" /]

Camiñar por Compostela da man de «Festina lente»

As xornadas que o Club de Lectura de Gálix Tendendo Redes dedicada a Festina lente, a grande novela de Marcos Calveiro, parécenme unha marabilla. Esta iniciativa amosan as enormes posibilidades dinamizadoras que atesouran os Clubes de Lectura (un concepto que debemos ampliar ao de «Voluntariado da lectura») e a potencia sedutora da novela de Calveiro, que un ano despois da súa aparición, segue conquistando nunha boca orella continuo a novos lectores e lectoras. Festina lente é desas novelas que amplía o público para o libro galego, sen menoscabo ningún da súa excelencia literaria.

Chaman a atención algunhas das actividades previstas deste orixinal programa (pode baixarse en pdf), preparado por Tendendo Redes, co apoio de Amigos del Románico: a lectura pública da novela coa que se inicia (algo novidoso en Galicia); as conferencias previstas sobre iconografía medieval e alquimia, así como as dúas visitas guiadas do sábado día 4, pola mañá «á Compostela do XVI», pola tarde á propia catedral. Se a iso engadimos a intriga que introduce a actividade do Bookcrossing e a emoción do «Canteiro en Compostela» (un recital poético cun cadro de poetas moi bo), concluiremos que non podemos faltar nesa xornada do sábado 4 de xullo. Os meus parabéns a Marcos e a xente de Gálix por ter artellado tan interesante programa. Este pode ser un modelo moi interesante a emular noutras cidades.