Onte 2040: «Coñecendo a Astrid»

/en , , , , , , , /por

Interesoume moito Unga Astrid (2018) [Conociendo a Astrid], o biopic sobre a escritora sueca Astrid Lindgren. Pernille Fischer Christensen ofrece un retrato dos anos de mocidade, anteriores ao comezo da súa escrita, salientando o carácter feminista, rebelde e independente da autora de Pippi medias longas (excelente a versión galega de Kalandraka). Mágoa que a directora danesa non arriscase máis na narración da historia desta nai adolescente obrigada a parir soa fóra do seu país e, anos despois, a intentar conquistar os afectos do seu picariño. Xaora, a excelente interpretación de Alba August, capaz de modular as expresións de entusiasmo coas da dor, decepción e desamparo, salvan a credibilidade deste retrato conmovedor da escritora que nos anos da súa despedida, cando recibe todos os afectos e agarimos dos seus lectores e lectoras escolares, lembra os anos difíciles. Moi recomendable para as mediadoras e persoas amantes da literatura infantil e xuvenil.

Olimpia Valencia, pioneira

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal de Faro de Vigo á figura da médica viguesa Olimpia Valencia:

A publicación da magnífica biografía «Olimpia Valencia. Ocho décadas de historia desde los ojos de unha pionera» (Instituto de Estudios Vigueses, 2019), preparada pola xornalista viguesa Ana Fuentes, salienta a relevancia da traxectoria humana e profesional de quen foi a primeira doutora galega, a primeira muller galega en licenciarse en Medicina na Facultade de Santiago de Compostela (1925) e facelo cun expediente extraordinario, cheo de sobresalientes e matrículas. Unha proeza da médica e xinecóloga que o 23 de febreiro de 1927 abriu consulta propia no primeiro andar de Príncipe 17, como lembra unha placa colocada no edificio polo concello de Vigo en 2003. A doutora Valencia iniciaba alí unha actividade profesional que desenvolvería sempre en Vigo, a partir de 1960 e durante dúas décadas como xinecóloga no Seguro de Enfermidade, asistindo até a súa xubilación a moitos partos a domicilio, algúns en condicións precarias, e que prolongaría máis alá dos oitenta anos na súa consulta da rúa Uruguai, fronte ao cine Fraga, pouco tempo antes do seu pasamento o 10 de xullo de 1987.

Incluída no volume «Pioneiras» (Xerais 2018) da escritora e editora Anaír Rodríguez, a vida de Olimpia Valencia é un dos mellores exemplos dos numerosos obstáculos que ao longo do último século as mulleres tiveron que superar nunha profesión como a médica reservada para os varóns. Unha traxectoria que a doutora Valencia na conferencia que ditou con motivo do cincuentenario da súa licenciatura en Medicina, coincidindo co Ano Internacional da Muller, recoñeceu a convertera nunha «das primeiras peregrinas do longo camiño» da igualdade na profesión médica, na que dende 2018 en España xa exercen máis mulleres ca homes. Pioneira tamén como investigadora, xa que foi en 1930 a primeira galega en presentar unha tese de doutoramento, «La colesterinemia en la sangre en relación con la anestesia quirúrgica», na Facultade de Medicina da Universidade Central de Madrid, tras un período formativo no se especializou en Obstetricia co doutor Sebastián Recaséns, no que exerceu como médica do Instituto Escuela e no que se aloxou na Residencia de Señoritas, dirixida por María de Maeztu, a primeira institución oficial establecida en España para mulleres graduadas.

Ademais da transcrición do texto da conferencia pronunciada no Real Club Náutico de Vigo en maio de 1975, titulada «Autobiografía de una universitaria gallega de los años 20», a documentadísima biografía de Ana Fuentes, achega ou amplía datos apenas apuntados en retratos anteriores, singularmente os referidos aos anos da formación de Olimpia en Vigo. Nacida na parroquia de Garabelos, no concello ourensán de Baltar, o 14 de decembro de 1898, chegou a Vigo cando tiña doce anos, onde o seu pai montou o Hotel Roma, sobre o Arco de Quirós, entre a rúa de Joaquín Yáñez e a praza da Princesa. Foi alumna da famosa Academia Minerva, fundada por Perfecto Mediero, onde preparou o acceso a Maxisterio, carreira que cursou con éxito en Pontevedra, antes de que comezase alí o Bacharelato e o preparatorio de Medicina, ao carecer Vigo, entón, de instituto e de centros docentes oficiais.

Instalada en Vigo, tras unha viaxe de ampliación de estudos en Francia e Suíza (1929), participou en 1930 na creación da Academia Médico Cirúrxica de Vigo, da que chegou a ser vicepresidenta (1935). Durante os  anos de entusiasmo da República, a doutora Valencia trasladou o seu consultorio á rúa Velázquez Moreno e no verán de 1931, cando as mulleres non podían votar, encabezou coa súa sinatura o manifesto de mulleres universitarias que apoiaban a candidatura galeguista de Castelao, Valentín Paz-Andrade e Ramón Cabanillas. Compromiso galeguista de convicción rosaliana no que recuncaría no verán de 1936 cando reclamou nas paxinas de «El Pueblo Gallego» unha homenaxe a Antón Villar Ponte e encabezou outro manifesto animando ás mulleres a votar o Estatuto de Autonomía de Galicia. Compromiso cívico de espírito galeguista utilizado para ser denunciada por «roja» e detida en febreiro de 1937 durante catro días no cuartel da Garda Civil da rúa María Berdiales. Unha detención que marcaría a súa vida posterior, quedando sumida nun triste exilio interior, centrada na súa consulta e na actividade da Alianza Francesa, coa que viaxou a Francia.

A doutora Olimpia Valencia foi unha das viguesas máis destacadas do século XX. Pioneira como estudante, investigadora e facultativa, defendeu a independencia das mulleres para guiar a súa vida, xa que para ela «en toda muller late o afán de ter algo propio». Unha pioneira feminista viguesa que abriu os camiños e que xa na súa conferencia do 75 aventurou que serían as novas xeracións de médicas as que «rematarían a súa andadura con ecos de gloria». Brava, Olimpia Valencia!

Onte 2019: Un decálogo para «Infamia» de Ledicia Costas

/en , , , , , , , , , /por

Moito agradecín que Ledicia Costas e Fran Alonso me convidasen a acompañalos na presentación de Infamia no Instituto Camoens. Un acto no que tiven a oportunidade de expresar a miña admiración por unha autora excepcional e compartir a lectura dunha novela que aventuro marcará unha xeración de lectoras do noso tempo. Atrevinme a preparar un décalogo, que a seguir resumo, coa intención de sen desvelar a trama contribuír a compartir unha obra tan valiosa e tan salientable, sen dúbida, un texto 100% Ledicia Costas.

  1. Infamia é unha novela con estrutura narrativa de perfecto origami, planificada e escrita como un thriller psicolóxico sen cortes ningúns, construída sobre dobras e dobreces, o que provocaunha lectura adictiva e amosa unha habilidade excepcional da autora para dosificar a intriga e a tensión narrativa. Origami que fai referencia, ademais, á lectura como unha actividade que libera tensión e producecalma, ao tempo que remite ás mil grullas (ave que en Xapón expresa a felicidade) de papel que forman parte do Parque Memorial de Hiroshima.
  2. Infamia é unha novela de arrabalde, localizada en Merlo, un espazo enchoupado pola choiva («Chovía en alta definición» é a primeira frase da novela, outra máis para as setenta do noso admirado James Rhodes), onde se produciu unha traxedia cuxas consecuencias se alongan durante décadas e onde se impuxo o silencio machista, tan mesto como a néboa que a todos cega. Merlo é un espazo de dor e de indagación onde a beleza e o terror chegan a identificarse.
  3. Infamia é unha novela sobre o peso da infancia e da memoria familiar, de experiencias marcantes que poden chegar a ser determinantes para as vidas das crianzas.
  4. Infamia é unha novela coral onde case unha ducia de protagonistas interactúan ao fío dos seus actos, do peso das súas conciencias; personaxes cheos de matices e contradicións.
  5. Infamia é unha novela política, unha representación das violencias do mundo actual, na que se abordan temas como a violación da manada, a pedofilia dos depredadores eclesiásticos ou a regulación dos delitos sobre a liberdade sexual.
  6. Infamia é unha novela poética tanto pola súa escrita soberbia (hai páxinas de beleza desbordada) como polo protagonismo do poeta canario Félix Francisco Casanova, o Rimbaud español, falecido con apenas 19 anos. Os seus textos funcionan como trabes da propia trama de intriga psicolóxica.
  7. Infamia é unha novela onde a dor a todos iguala, unha novela sobre a perda, a loita de toda unha vida contra o monstro da culpa (metáfora da balea), o insoportable peso da conciencia e o dereito das vítimas á reparación.
  8. Infamia é unha novela feminista, tanto pola temática como polo punto de vista dunha narración onde son maioría os protagonistas masculinos.
  9. Infamia é unha novela cinematográfica e musical, que reivindica as narracións de intriga de filmes de Hitchcook e David Lynch, a atmosfera opresiva de Blade Runner ou a violencia dalgunhas pezas de Tarantino, acompañada dunha banda sonora protagonizada por The Smiths, Joy Division, Patti Smith, Nick Cave ou Massive Attack.
  10. Infamia é unha novela arca, chea de sorpresas e detalles fermosos, sexan intertextualidades e homenaxes literarias, como informacións sobre acontecementos arrepiantes.

Onte 2015: Biblioteca Pública Municipal Xela Arias de Chapela

/en , , , , , , , , , /por

Tiven a honra de participar onte no acto no que se lle asignou a Xela Arias o nome da Biblioteca Pública Municipal de Chapela. Unha excelente iniciativa da comunidade educativa do IES de Chapela, onde ela traballou de profesora no curso 1999-2000, que se une a outras homenaxes anteriores, como a rúa Xela Arias do concello de Culleredo, que recoñecen a figura da poeta, tradutora, editora e profesora. Como tamén o son as diversas iniciativas do colectivo de crítica A Sega reclamando para ela o Día das Letras Galegas, celebrando a homenaxe «As obras e os días» e dedicándolle o Día das Galegas nas Letras deste ano 2019.

Sen dúbida que a publicación da extraordinaria edición da súa Poesía reunida (1982-2004), preparada pola profesora Chus Nogueira, é un fito na recuperación da súa obra cando se cumpren quince anos do seu prematuro pasamento. Outra edición magnífica de Xerais Clásicos que centrará a xornada do Club de Lectura feminista A Lila + A Sega do sábado 4 de maio.

Estas foron as palabras que lin onte na súa lembranza.

Fridays for future

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a #FridaysForFuture, a iniciativa da activista sueca Greta Thunberg, promotora da Folga escolar polo clima:

Greta Thunberg, unha rapaza sueca de dezaseis anos, é hoxe a líder icónica da primeira folga escolar mundial polo clima que o pasado venres se celebrou en máis de cen países e 1.600 cidades. Unha mobilización planetaria con escasos precedentes iniciada por esta estudante de noveno curso (equivalente a 4º de ESO) o pasado 20 de agosto cando tras a vaga de calor e incendios en Suecia decidiu non ir á escola e chantarse diante do Riksdag, o parlamento situado no centro de Estocolmo, durante o horario escolar cun cartel no que aparecía a frase «Folga escolar polo clima».

Logo de celebradas as eleccións xerais dos seus país, o 9 de setembro, nas que foi elixido primeiro ministro o socialdemócrata Stefan Löfven, Greta decidiu continuar a súa folga só os venres, xornada nas que durante sete horas permanece co seu cartel, soportando temperaturas baixo cero, reclamando que se adopten medidas para limitar o aumento da temperatura global do planeta a 1,5 graos. Iniciativa, acuñada na rede coa etiqueta #FridaysForFuture, que comezou a ser seguida por milleiros de estudantes doutros países que reclaman diante dos seus parlamentos e edificios gobernamentais a redución das emisións de carbono establecidas no Acordo de París, dentro da Convención Marco das Nacións Unidas sobre Cambio Climático, en vigor dende 2016, do que Donald Trump anunciou a retirada dos Estados Unidos en 2017.

Diagnosticada de Síndrome de Asperger, trastorno do desenvolvemento incluído no espectro autista, que afecta a interacción social recíproca, e tras padecer unha depresión paralizante aos once anos, Greta Thunberg confesou que adoptara o seu modelo de desobediencia civil inspirándose na protesta de Rosa Parks, unha muller tímida e introvertida coma ela, que en 1955 foi capaz de non ceder o seu asento do autobús a un home branco de Montgomery, Alabama, acción que supuxo un punto de non retorno na loita a prol dos dereitos civís nos Estados Unidos.

Coma sucedera coa activista estadounidense, a acción de Greta comezou a chamar a atención dos medios de comunicación de todo o mundo constituíndo a inspiración para o emerxente movemento internacional de «Folgas Escolares polo Clima», como a que o venres mobilizou a varios centos de estudantes vigueses de secundaria diante do concello de Vigo reclamando atención para as políticas sobre o cambio climático e denunciando a falta de compromiso dos políticos cunha situación que rouba o futuro das novas xeracións. Protestas estudantís que dende o pasado mes de novembro foron estendéndose dende Australia e que continuaron ao longo do inverno no Canadá, Alemaña, Bélxica, Países Baixos, Xapón, Suíza, Reino Unido ou nos propios Estados Unidos.

Facendo fincapé sobre todo na importancia da investigación sobre o cambio climático, como xeito de facerlle fronte ás posicións negacionistas de Trump e a industria petroleira, o novidoso do movemento promovido por Greta, que xa falou diante dos líderes mundiais no Foro de Davos do xaneiro pasado ou na conferencia climática da ONU en Katowice, reside na capacidade de mobilizar a mozos e mozas de todo o planeta que reclaman, cando xa apenas hai marxe de acción, unha maior ambición e contundencia dos políticos para derrotar o cambio climático. Un cambio que se ten que producir agora, desbotando así a retórica dos que interpretan no seu beneficio acordos como os de París ou entrando en aberto litixio co trumpismo que ameaza con levar ao planeta ao abismo neste mesmo século.

O feito de que activistas como Greta asuman nas súas formas de vida comportamentos e hábitos que contribúen a limitar o aumento da temperatura global do planeta –a súa familia non viaxa en avión nin consume carne nin utiliza plásticos– amosa que esta causa obriga a unha mudanza das nosas formas de vida, anticipando uns hábitos alternativos na alimentación, na mobilidade e no consumo enerxético moi distintos dos que utilizamos. Mudanzas nestes hábitos de mobilidade, que afectan dende a redución do tráfico aéreo planetario á utilización de vehículos con motores de combustión, que se deben producir canto antes, o que modifica case de raíz a actual axenda política e económica do noso tempo. Un movemento mundial de adolescentes mobilizados por Internet a prol dun desenvolvemento sustentable que obriga ao ecoloxismo, nacido hai catro décadas ao fío do movemento antinuclear e organizado en plataformas e partidos diversos, a actualizar agora e de raíz o seu programa e as súas formas de actuación.

En todo caso, beizón a Greta Thunberg, unha líder tan atípica como carismática, capaz de tirar do fío da esperanza cando semella non haber futuro. Como beizón para eses centos de estudantes vigueses de secundaria mobilizados nestes Venres polo Futuro, xa que como eles din «non temos un planeta B».

Urania Mella e outras viguesas pioneiras

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a Urania Mella e a

É probable que unha parte das cen mil persoas que nos manifestamos en Vigo o pasado 8 de marzo, nunha das comitivas cívicas máis emocionantes das nosas vidas, descoñecese o nome da viguesa Urania Mella Serrano (1900-1945), unha das pioneiras do movemento feminista galego. Profesora de piano e alfabetizadora, presidenta da Agrupación de Mulleres contra a Guerra e o Fascismo, que contaba en 1936 en toda España con 50.000 afiliadas, Urania era filla da madrileña Esperanza Serrano e do anarquista vigués Ricardo Mella. Comprometida cos valores da educación laica, que inculcou nos seus fillos Humberto e Raúl e nas súas fillas Alicia e Conchita, Urania foi condenada a morte xunto ao seu home, Humberto Solleiro Rivera, «O Chapapote», sindicalista ferroviario da UGT e traballador tranviario, que combinou a súa militancia coa promoción do deporte e da cultura en Lavadores, que sería fusilado con 40 anos o 30 de outubro de 1936.

Conmutada a súa pena de morte por 30 anos de cárcere, en 1938 Urania foi trasladada dende Vigo ao cárcere de mulleres de Santurrarán, instalado nun antigo convento de monxas de Mutriku en Guipúscoa, onde amigou con María Gómez González, alcaldesa da Cañiza (tamén a primeira alcaldesa do noso país), e viviu consumida durante sete anos xunto a outras cincuenta presas galegas, entre as que estaba Josefa García Segret, a mestra de Tui salvada de ser fusilada polo doutor Darío Álvarez Blázquez. Anos de sufrimentos terribles de 1.700 mulleres e centos de crianzas, rescatadas do esquecemento no documental Prohibido recordar (2010) de Txaber Lareategi e Josu Martínez. Consumida e cun tumor cerebral xestado no cárcere, Urania regresou a Vigo en 1945 para recuperar os afectos, pero atopándose nun ambiente hostil, trasladouse a Lugo co seu fillo Raúl e coa familia de María Gómez, onde faleceu cando apenas pasara un mes da súa liberación. Sendo o seu un dos relatos máis conmovedores da nosa memoria, por ventura comezou a ser reparada en 2008 cando o concello de Vigo dedicoulle o seu nome a unha rúa de Lavadores e o Ministerio de Fomento deulle o seu nome a un buque anticontaminación, sendo aprobado en 2010 polo Goberno o seu expediente de declaración de reparación e recoñecemento persoal.

O caso de Urania Mella, pioneira feminista que merecería o recoñecemento nos centros educativos vigueses, non é o único na nosa cidade esquecedeira, que conta con outras pioneiras case ocultas. Este é o caso de Ernestina Otero Sotelo (1898-1956), mestra de Redondela, presidenta do Consello Provincial de Primeiro Ensino, unha das figuras máis brillantes da escola republicana. Como tamén o de Olimpia Valencia (1898-1987), a primeira muller galega en obter a licenciatura de medicina (1925), comprometida co pensamento galeguista, que mantivo aberta durante décadas a súa consulta de xinecoloxía na rúa do Príncipe. Como cómpre recuperar o nome de Placeres Castellanos (1896-1971), compañeira do mestre Víctor Fraiz, fusilado en 1937, cuxo activismo feminista a levou a traballar como xornalista no Congreso Internacional de Mulleres de París (1945).

Viguesas pioneiras do deporte como Antonina Sanjurjo Aranaz (1910-1939), neta de Antonio Sanjurjo Badía, profesora mercantil, galeguista e impulsora dende 1931 do hóckey sobre herba, o que permitiu que en Galicia as mulleres se adiantasen aos homes na práctica desta disciplina. Actividade na que foi axudada por Annita Baker, filla do director do Cable Alemán, xunto a outras xogadoras como Luz Vizcaíno Coloma e Carmela Sanjurjo. Pioneiras como Cándida Otero (1846-1915), a primeira muller fotógrafa de Galicia, casada con Felipe Prósperi, cuxo estudio cederían en 1915 a Jaime Pacheco. Como tamén cómpre recuperar do olvido ás primeiras concelleiras da corporación viguesa (1927), Margarita Losada Pardo, poeta, e Agustina Álvarez de Rovina, tamén a primeira redactora de Faro de Vigo. Unha relación que poderíamos alongar de forma considerable noutros eidos da artes e das letras que contan con mulleres viguesas que abriron espazos para a igualdade.

Todas elas contribuíron a que a partir dos anos setenta comezase a conformarse o actual movemento feminista, personalizado hoxe na figura da escritora María Xosé Queizán que acaba de recibir o sétimo premio Ernestina Otero de Igualdade concedido polo Consello Municipal da Muller do Concello de Vigo. Sen a recuperación de todas esas mans e os azos destas mulleres non sería posible que o pasado 8 de marzo se enchesen as rúas viguesas reclamando dignidade, igualdade e soberanía para a vida de todas as mulleres. Un río de empoderamento que non parou de fluír en Vigo de Urania Mella á Begoña Caamaño (1964-2014), a xornalista e escritora do Calvario á que quero lembrar encarnando a memoria de todos esas mans.

Poñer o mundo ao revés

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo do Faro de Vigo da semana á folga feminista do 8 de marzo:

Manuel Rivas escribiu nun dos seus artigos luminosos d’ As voces baixas (Xerais, 2012) que no martes de Entroido sempre había quen trancaba os regatos para que secasen e así as lavandeiras de Castro de Elviña non puidesen traballar e poder acudir a un daqueles partidos pioneiros do fútbol feminino que se celebraban no Camiño da Cavaxe. Cumpríase, entón, o mandato do Entroido: poñer o mundo ao revés. Xaora, continuaba Rivas, ao longo do ano sucedía todo o contrario, as lavandeiras levaban enriba da cabeza as bañeiras cheas de roupa que lavaban para as familias de posibles ou para as clínicas, fondas e restaurantes. Lavandeiras que termaban de enormes lotes de roupa pousados apenas nas coroas ou mulidos, heroínas que traían todo un mundo na cabeza.

Mulleres coruñesas humildes como esoutras pescantinas da Ribeira viguesa que vexo nunha foto inesquecible cruzando a rúa Elduayen, á altura da praza de Argüelles, coas patelas cheíñas de frescura na cabeza camiño do mercado do Progreso. Mulleres que levaban moito peso na cabeza como as leiteiras que traían o leite dende Zamáns. Mariscadoras co argazo na cabeza, labregas ou criadas que transportaban sellas da fonte, monllos de leña, de herba ou cestas acuguladas de animais, carteiras portadoras de esperanzas fotografadas todas por Ruth Matilda Anderson hai case un século. Costureiras que levaban a singer na cabeza, homenaxeadas por Isaac Díaz Pardo en dous cadros memorables protagonizados por senllas rapazas que «levan na cabeza un mundo de cousas que poden precisar na vida». Mulleres cuxas columnas acababan destrozadas e o seus corpos vencidos cuxos retratos constitúen hoxe a memoria máis veraz das traballadoras galegas máis humildes do século pasado.

Mulleres ocultadas como as que recupera do esquecemento Anaír Rodríguez nos seus libros imprescindibles para as crianzas –Pioneiras (Xerais 2018), ilustrado por Nuria Díaz, e Pioneiras 2 (Xerais 2019), ilustrado por Abi Castillo– capaces de desviarse do vieiro que a sociedade lle reservaba e conquistar dereitos hoxe irrenunciables. Pioneiras como Antonia Ferrín, a primeira astrónoma galega; Antonina Sanjurjo, pioneira do deporte e do feminismo; Elisa Patiño, a primeira aeronauta nosa; Rita F. Queimadelos, a primeira arquitecta; as mestras María Barbeito e Ángela Ruiz; María Cardarelly, fotógrafa de Rosalía de Castro ou Joaquina García, a inventora dos traxes de auga… Pioneiras todas elas que levaban tamén todo un mundo na cabeza e contribuíron decisivamente a poñelo ao revés.

Un mundo que mudou, grazas os seus azos, as vidas de todas elas, como as angueiras de millóns de mulleres de todo o planeta comprometidas dende hai cento cincuenta anos na reivindicación dos feminismos. Un mundo que mudou, aínda que non o suficiente para que triunfe a revolución máis decisiva para a humanidade: a que procura o empoderamento das mulleres en todos os eidos da vida social e económico e a igualdade real e efectiva en todos os espazos do privado. Unha revolución feminista que cada 8 de marzo recibe apoios máis unánimes na denuncia da brecha salarial e da maior precarización das condicións de traballo que sofren as mulleres como da reclamación de medidas efectivas de conciliación da vida laboral e familiar en todos os sectores económicos, o que continúan sendo máis un desexo ca unha realidade. Unha revolución feminista tan masiva como silenciosa dirixida a erradicar o machismo que ampara o acoso sexual e a violencia contra as mulleres; unha ideoloxía responsable dun feminicidio insoportable e incesante, cuxas cifras de vítimas arrepían e que algúns políticos como Pablo Casado, candidato do PP, para vergonza de todo o electorado, pretenden agora minimizar de forma tan irresponsable como ridícula.

Para poñer o mundo ao revés é imprescindible substituír esa ideoloxía machista e patriarcal, aínda hexemónica, polos valores alternativos de igualdade e liberdade defendidos polo movemento feminista. E para iso, ademais da mobilización, como a folga de mulleres prevista para o vindeiro venres 8 de marzo, é imprescindible que a educación en igualdade sexa o eixo vertebrador de escolas e institutos. Fomentar relacións de equidade e espírito crítico diante da desigualdade das mulleres, visibilizar as achegas das mulleres na sociedade, desvelar os estereotipos machistas, sensibilizar ao alumnado sobre como loitar contras as violencias machistas e os micromachismos presentes nos diversos ámbitos ou potenciar o empoderamento das alumnas no marco dunha atmosfera colaborativa e unha educación onde os coidados son responsabilidade de homes e mulleres son tarefas a desenvolver nos centros ao longo de todo o ano. Poñer o mundo ao revés, en igualdade, é posible.

 

Territorios de intimidade

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal en Faro de Vigo á exposición «Territorios de intimidade. Artistas galegas baixo o franquismo 1940-1975» comisariada por Rosario Sarmiento e instalada no Auditorio de Galicia:

Aproveitei un día de lecer para viaxar a Compostela e visitar media ducia de exposicións, o que en Vigo xa non é posible. E das excelentes mostras, algunhas memorables como «Alba de Gloria. Unha experiencia» e «Castelao maxistral», foi a instalada no Auditorio de Galicia «Territorios de Intimidade. Artistas galegas baixo o franquismo 1940-1975» a que máis me sorprendeu e emocionou. Comisariada por Rosario Sarmiento, esta exposición escolma setenta obras de pintura, debuxo e escultura (procedentes a maior parte delas de coleccións privadas) de trece mulleres que contra vento e marea loitaron en Galicia por ser artistas durante aquelas décadas de represión e barbarie.

Unha mostra que completa o proxecto de Rosario Sarmiento de facer ese mapa (imprescindible) da creatividade das mulleres en Galicia durante o século XX, iniciado con «A arte inexistente», unha das primeiras exposicións de artes plásticas do Auditorio de Galicia (1995), e continuado máis recentemente coa tan exitosa e popular «Mulleres do silencio» no Marco de Vigo, en 2016, no que dúas décadas despois facía unha relectura da anterior, volvendo escolmar obras de artistas mulleres en Galicia no século XX, dende Maruja Mallo a Menchu Lamas, Berta Álvarez Cáccamo ou Ángela de la Cruz.

Para Sarmiento esta nova mostra trata non só de rescatar do esquecemento e en moitos casos do anonimato as creadoras plásticas galegas que traballaron durante as décadas do franquismo (Julia Minguillón, Lolita Díaz Baliño, Elena Colmeiro, Carmen Corredoyra, María Antonia Dans, Mercedes Ruibal, Elena Fernández Gago, María Victoria de la Fuente, Gloria de Llano, Rosina Llamas Fole, Fina Mantiñán, Beatriz Rey e Concha Vázquez), «senón tamén de achegar novas perspectivas temáticas desde as que analizar [investigar e poñer en valor] as súas obras». Todas viviron e traballaron nunha periferia, que non foi só xeográfica, tentando rachar coas súas formas de vida os estereotipos asociados neses anos á muller, relegada da esfera pública e sometida aos prexuízos machistas de raíña do privado, esposa e nai, a cargo dos labores domésticos e do coidado dos fillos. Desenvolveron carreiras artísticas profesionais ou actividades docentes nas que deberon superar todo tipo de dificultades e incomprensións, para Sarmiento «auténticas entelequias», que obrigaron a algunhas a marchar do país e ás outras a quedar mediatizadas polos prexuízos dunha sociedade conservadora e patriarcal que «antepoñía a súa condición de mulleres ás achegas e interese da súa obra».

Mais todas elas, como salienta a comisaria, «innovaron e penetraron en temáticas como a fantasía, o compromiso social ou o relato da súa contorna próxima». Coa intención de afondar nesa innovación temática, a exposición está artellada en cinco capítulos que se abren e pechan coa abordaxe do territorio asfixiante do privado. No adral da mostra unha cita da pintora viguesa María Victoria de la Fuente sintetiza o espírito do que se presenta á visitante: «Interésame a pintura que profundiza no circundante. […] Síntome incapaz de abordar en pintura o descoñecido. O descoñecido carece de significado para min». E diso trata este relato plástico, amosar o descoñecido para que deixe de selo, rescatar a obra de trece artistas mulleres (invisibles ou case invisibles) seguindo diversos fíos temáticos.

O primeiro, «A esfera privada: a familia e o fogar», onde se expón «Mi familia», un óleo de grandes dimensións no que Julia Minguillón representa a muller como esposa e nai, peza que constitúe a icona da exposición. O segundo, «A fabulación. O mundo onírico», onde sorprenden os debuxos de Lolita Díaz Baliño, mestra de María Antonia Dans, Gloria de Llano ou Rosina Llamas, autora dun desnudo de muller, que nos anos 70 ía moi contra corrente. O terceiro, «A realidade transformada», no que Fina Mantiñán e Beatriz Rey indagan na abstracción xeométrica e Elena Colmeiro innova coa construción de materiais cerámicos. O cuarto, «A arte como compromiso», onde impactan as pezas dramáticas de Mercedes Ruibal, «Chile en el corazón» e «La muerte de Allende». O quinto, «A muller e o traballo», onde destacan as labregas e mariñeiras de Concha Vázquez. Péchase a mostra con «Territorios de intimidade», capítulo que dá tamén nome á exposición, protagonizado por tres pintoras que traballaron con gran talento e tristeza o silencio dos espazos do íntimo creando paisaxes interiores, dende os conventos de Carmen Corredoyra aos fogares de Elena Fernández Gago e de María Victoria de la Fuente, que abordou tamén prospeccións na abstración.

«Territorios de intimidade» é unha exposición esencial na recuperación dun relato alternativo que sitúe ás nosas artistas no lugar da historia que merecen. Beizóns á Rosario Sarmiento por continuar afondado nesta tarefa.

Hipertextos 007/2019: Cousas que levan as mulleres na cabeza

/en , , , , , , /por

Celia Torres publicaba onte no seu perfil de Twitter unha foto preciosa de Pacheco do «Mercado de roscóns» da Praza da Constitución do ano 1925. Unha fotografía que máis alá de ilustrar con elegancia a efeméride de Reis cun valioso cartaz da memoria recupera o protagonismo das mulleres que levan cousas na cabeza, un dos retratos máis veraces das mulleres humildes galegas: leiteiras, pescantinas, lavandeiras, mariscadoras, labregas, criadas, carteiras… Mulleres retratadas por Ruth Matilda Anderson nas súas viaxes a Galicia nos anos vinte; mulleres ás que Isaac Díaz Pardo dedicou pezas inesquecibles como as dúas «rapazas que levan na cabeza o mundo de cousas que poden precisar na vida»; retrato de mulleres actualizado en 2005 por Manuel Vilariño, que a revista Luzes utilizou en 2013 no seu número cero. Mulleres con enormes lotes de esperanza pousados na coroa, mulleres que levan o mundo na cabeza ás que homenaxeou Manuel Rivas n’ As voces baixas.

Onte 1991: «Mamá, quero ser Ziggy Stardust» de Iria Misa

/en , , , , , , , , , /por

Viaxamos onte a Baiona para acompañar a Iria Misa na presentación da súa terceira novela, Mamá, quero ser Ziggy Stardust, xunto a Alba Barreiro, ilustradora do libro. O pub Bidendum quedou pequeno para acoller a máis dun cento de persoas que seguiron a conversa da autora e da ilustradora con Cristina Palacios, presidenta da Arelas (Asociación de familias de menores Trans*), sobre o que é a primeira novela infantil en galego que aborda esta realidade, narrada por Thomas, o inseparable amigo imaxinario de Aine. Un serán no que estivo presente a figura e a música de David Bowie na antoloxía de temas interpretados polo dúo formado por Starman e China Girl. Unha tarde na que moito se gabou a rebeldía da figura de Bowie, e os seus diversos heterónimos artísticos, unha figura icónica que quixo mudar o mundo por medio da música, mais sen esquecer a todas aquelas persoas que, a pesar das dificultades e das violencias explícitas ou agochadas, son como eles queren ser.