Efectos secundarios da pandemia

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo aos efectos da pandemia sobre alumnado non universitario:

Nas últimas semanas escoitei nas salas de profesorado dos colexios nos que traballo a moitas mestras expresar a súa satisfacción por rematar «un curso tan difícil» que, a pesar do impacto de dúas ondas da pandemia e dos seus confinamentos obrigados, ansiedades de cribados e probas PCR, superou as mellores expectativas de manter os centros abertos co facho do entusiasmo sempre prendido. Unha proeza colectiva alicerzada sobre a afouteza dos centros, das súas direccións e equipos Covid e do seu profesorado, comprometidos en facer respectar un protocolo Covid-19 que obrigou a modificar moitas rutinas, espazos e tarefas escolares. Xaora, un éxito atribuíble sobre todo a responsabilidade do alumnado, dende as crianzas de Infantil e Primaria á mocidade de Bacharelato e FP, capaces de asumir día a día un comportamento individual que permitiu frear o temible bicho nas aulas e noutros espazos escolares.

Unha causa na que se investiron milleiros de horas do profesorado en vixilancias de portas, patios, corredores e comedores, milleiros de litros de xel, desinfectantes e rolos de papel utilizados na limpeza obsesiva de mesas, cadeiras e outros efectos escolares, baseada na ventilación permanente das aulas (no inverno e na primavera), na utilización da máscara en todos os espazos, coa flexibilidade responsable na hora das merendas, no mantemento dunha prudente distancia social e no respecto (escasamente educativo) ás burbullas de niveis, trabes sobre as que de forxou o éxito desta urda sanitaria. Unha loita continuada de dez meses, despois doutros catro de confinamento domiciliario e voluntariosa ensinanza virtual do curso anterior, que provocou a inevitable fatiga do alumnado e dos docentes e tamén no caso das persoas máis vulnerables nunha considerable alteración emocional adicional expresada como estrés traumático, depresión ou ansiedade.

Desa cara oculta dos efectos da pandemia sobre a poboación escolar (de 3 a 18 anos) ocúpanse diversas investigacións recentes coincidentes en salientar que ao longo do período de corentena a maior parte sufriu algún tipo de mudanza a nivel comportamental e emocional, sendo os síntomas máis frecuentes a dificultade para concentrarse, o aburrimento, irritabilidade e nerviosismo. Máis en concreto, un estudo de Jon Berasategui, profesor da Universidade do País Vasco e especialista en Educación Emocional, salienta que tras os meses de confinamento do pasado ano, nunha mostra de máis de mil familias con crianzas entre 2 e 14 anos, as tres cuartas partes anoxábase máis do que era habitual nela, a metade choraba máis, o 70 % recoñecía estar máis nerviosa e o 35 % durmía peor ou sufría pesadelos. Como nunha enquisa entre psiquiatras e psicólogos clínicos españois coincidían que no último ano a ansiedade predominaba sobre calquera outra das alteracións psicolóxicas que atendían na poboación infantil.

Estudos coincidentes en salientar que a pandemia, tanto durante o período de confinamento (2020) como no actual, e quizais máis complexo e incerto, da «nova normalidade» (2021), deixou unha pegada de malestar emocional sobre as xeracións máis novas e unha carencia de socialización e contacto imposible de recuperar nun momento das súas vidas onde isto é referencial para elas. Unha precariedade que o profesorado dos centros de Secundaria comprende como ninguén na súa proximidade con adolescentes e xoves, que viven desconcertados e inanes a situación actual, mesmo ás portas de que antes do comezo do vindeiro curso poida comezar a súa vacinación, a única medida que combate de forma eficaz o «corona». Contexto que pode axudar a entender, que non a xustificar, as lamentables viaxes de botellón e bebedeira a Mallorca dalgúns destes mozos e mozas, das que os seus centros foron alleos, como das súas reaccións irresponsables diante das medidas de confinamento obrigadas polas autoridades sanitarias, cando aínda nin sequera se celebraron as segundas probas da ABAU, que dilapidan nunha semana o traballo educativo concienciudo contra a pandemia de dez meses nos seus institutos.

Sen intención de demonizar a esta minoría de bachareis viaxeiros, por desgraza unha parte deles xa casos Covid activos, ou aos milleiros de mozos, entre eles moitos menores, que se concentran de madrugada nos botellóns da Estrela e de Teófilo Llorente, non está de máis salientar que as familias duns e doutros son tamén corresponsables das consecuencias dos seus comportamentos. A situación da pandemia amosa que abordar para o vindeiro curso un programa de benestar emocional nos centros educativos non abonda sen contar co compromiso e a responsabilidade de apoialo de cada unha das familias do seu alumnado. Este curso pasado demostrou que a escola non o pode todo contra o Covid-19.

Xela Arias docente

/en , , , , , , /por

Na Revista Galega de Educación nº 80 publico unha breve semblanza da Xela Arias docente:

Na primeira entrevista que fixo Xela Arias en Faro de Vigo, cando sendo alumna de 5º de EXB acababa de gañar o VIº premio do concurso de contos infantís O Facho, confesoulle á xornalista Julia Hortigüela que ademais de escribir contos en galego dende moi cativa «sempre [tivera] a ilusión de ser mestra de párvulos», engadindo a seguinte aclaración: «gústanme moito os nenos pequenos, ensinarlles a xogar e esas cousas; non letras nin números, que iso xa o aprenderán cando pasen a primeiro». Unha atinada reflexión pedagóxica, sorprendente para unha rapaza de once anos, á que non debeu ser allea que nacese na casa escola da Granxa Barreiros de Ortoá, onde seu pai fora alumno e despois mestre, nin que comezase a súa escolarización no Colexio Fingoi de Lugo, onde fixo dous cursos de Parvulario (1966-1968) e o primeiro da antiga Primaria (1968-69).

Foron a Escola Agrícola da Granxa Barreiros de Sarria  (1948) e o Colexio Fingoi de Lugo (1950) dúas institucións educativas privadas adiantadas ao seu tempo promovidas polo empresario Antonio Fernández López que puxo en mans de profesores comprometidos coa causa galeguista e republicana, a primeira nas de Avelino Pousa Antelo e a segunda de Ricardo Carvalho Calero. A granxa-escola de Barreiros, deseñada polo arquitecto Manuel Gómez Román e concibida metodoloxicamente por don Avelino coa intención de formar mestres de orientación agraria e acuñar un novo modelo de escola rural galega, sería unha das poucas experiencias pedagóxicas singulares acontecidas en Galicia durante o franquismo. O Colexio Fingoi como un centro reformista que ao fío da escasa marxe da Lei de Ensinanza Primaria de 1945 pretendía poñer en marcha un ensino globalizado, experimental e experiencial.

Nesa estimulante atmosfera educativa lucense desenvolvéronse os primeiros cursos escolares de Xela Arias, período no que sabemos (cóntao seu pai Valentín no texto «Xeliña fala galego», publicado no libro das festas do San Xoán de Sarria de 1968) aprendeu precozmente a ler, aos catro anos, e a escribir textos en castelán e galego aos seis. Escolarización que continuou en Vigo na Escola Graduada de Moledo, onde fora destinado o seu pai, centro no que cursaría até o 8º na segunda das xeracións da EXB, período no que se incorporarán ás aulas algunhas ideas de innovación representadas por novos materiais didácticos, como aqueles famosos consultores e as súas correspondentes fichas de aprendizaxe individualizada.

Xela Arias quixo cursar o novo bacharelato no Instituto Mixto do Calvario (hoxe IES Castelao de Vigo), onde fixo os tres cursos de BUP (1976-1979) e renunciou a examinarse de COU (1979-80). Sistema educativo que abandonou durante unha década, período no que traballou como editora en Edicións Xerais de Galicia. En 1990-1991 matriculouse en COU a distancia no INGABAD, o que lle permitiría en setembro de 1991, cando tiña case 30 anos, iniciar os estudos de Filoloxía Hispánica na Universidade de Vigo, onde se licenciaría en 1996. Unha formación universitaria que completaría en marzo de 1997 cando obtén o Certificado de Aptitude Pedagóxica (CAP) que a habilita para dar clases de ensino secundario e en xuño do mesmo ano o de Aptitude no Ciclo Superior de Idioma Galego na EOI de Vigo, todo un paradoxo para quen de forma autodidacta como tradutora, editora de mesa, preparadora de estilo e correctora ortotipográfica adquirira un coñecemento moi especializado da lingua galega.   Sabemos que se matriculou en Galego-portugués na USC, estudos que non completaría. Como coñecemos pola súa compañeira de facultade Ana Iglesias que tampouco quixo presentarse as oposicións de Lingua e literatura galegas, quizais por que sabía que a súa obra figuraba no propio temario.

O desexo da rapaza que quería ser mestra de párvulos concretouse como docente a comezos do curso 1999-2000 cando foi chamada a incorporarse como profesora substituta de Lingua e literatura castelá no IES Terra de Xallas de Santa Comba. Iniciaba así Xela Arias un periplo que completaría ese curso no IES A Paralaia de Moaña, no IES Valle Inclán de Pontevedra, no IES Xelmírez II de Santiago e no IES Valadares de Vigo. Desempeño que no curso seguinte, 2000-2001, realizaría como profesora interina no IES de Chapela, no 2001-2002 no IES A Sangriña da Guarda, no 2002-2003 no IES Álvaro Cunqueiro de Vigo e comezando o 2003-2004 no IES Montecarrasco de Cangas até que faleceu o 1 de novembro.

Sabemos da súa implicación e rigor no traballo docente en todos estes centros, nun período vital que non foi doado para ela, xa que recibía un duro tratamento como portadora do virus da hepatite C. Como coñecemos a súa implicación como activista nas mobilizacións educativas contra a marea negra do Prestige, como testemuñan os poemas «Never more» (2003) e «Cadáver de Man» (2004) publicados na revista escolar O trasno do IES Álvaro Cunqueiro.

Calcetíns desparellos

/en , , , , , /por

Dedico o artigo semanal en Faro de Vigo a celebraciñon do Día Mundial da Síndrome de Down:

Para Antón Esteban Estévez

O 21 de marzo, data que sinala a chegada da primavera no noso hemisferio, tamén é o día internacional dos bosques, da poesía, da marioneta, da eliminación da discriminación racial e o día mundial da Síndrome de Down. Unha efeméride esta última creada en 2012 por decisión das Nacións Unidas coa intención de crear conciencia en todas as sociedades do valor que teñen as persoas con esta condición, reivindicar as súas achegas, dereitos e independencia para a toma das súas decisións e crecemento persoal. Escolla dunha data que non foi casual, xa que o día 21 do mes 3 do ano se usa para representar a trisomía (triplicación) do cromosoma 21, unha combinación cromosómica natural que sempre formou parte da condición humana existente en todas as zonas do planeta. A Síndrome de Down non é unha doenza, como algunhas persoas cren, trátase da condición daquelas persoas que posúen esa trisomía, un material xenético extra de cuxa existencia aínda non hai explicación, probablemente producido durante o proceso de división cromosómica, cuxa consecuencia primeira é un desenvolvemento incompleto a nivel cerebral, que provoca algúns trastornos físicos e cognitivos, problemas de aprendizaxe e procesamento que adoitan ir de leves a moderados.

En 2018 unha mociña escocesa de cinco anos, Chloe Lennon, con Síndrome de Down compartiu no perfil de Facebook da súa nai un vídeo no que solicitaba que se celebrase a efeméride do 21 de marzo levando calcetíns distintos en cada pé; apenas un xesto positivo co que pretendía aumentar a conciencia cidadá sobre os dereitos vulnerados ou inexistentes das persoas da súa condición. A petición de Chloe Lennon viralizouse de forma extraordinaria con dezanove millóns de reproducións do vídeo converténdose na icona de comunicación da xornada.  No país noso a asociación Down Galicia promove estes días idéntica iniciativa coa intención de reivindicar o modelo de educación inclusiva e o valor da diversidade, animando a encher as redes sociais de fotografías de calcetíns desparellos de todas as cores e estampados acompañando as etiquetas de #CalcetinsDesparellos, #TanDiferentesComoIguais e #DiaMundialSindromeDown. Calcetíns desparellos, como a iluminación dalgúns dos nosos monumentos e edificios públicos coa proxección da cariña Down, que pretenden facer visible que non hai ningunha persoa que sexa idéntica (igual) a outra, que todas as persoas somos distintas e posuímos idénticos dereitos, residindo nesa diferenza a maior riqueza dunha sociedade diversa e inclusiva.

A efeméride do 21 de marzo é tamén para o movemento Down unha xornada reivindicativa. A federación Down Galicia presentou o seu decálogo pola inclusión na que reclama, entre outras medidas, unha atención temperá pública e de calidade, unha atención sanitaria igualitaria e respectada, unha vida chea de oportunidades e un envellecemento activo sen saír da contorna, na medida que as persoas coa síndrome de Down envellecen antes e precisan utilizar os recursos sociosanitarios das persoas maiores. Como demandan unha educación e un emprego verdadeiramente inclusivo, de xeito que sexa efectivo o dereito á educación inclusiva como dereito humano, un dereito fundamental que pertence a cada neno ou nena. Unha educación non segregada, na que o alumnado coa síndrome de Down comparte aprendizaxe, progresa e participa co resto do alumnado na escola común. Unha educación inclusiva recoñecida tanto na Convención sobre os Dereitos das Persoas con Discapacidade (ONU, 2006, ratificada por España en 2008), como no cuarto Obxectivo de Desenvolvemento Sostible da Axenda 2030, e incluída na disposición adicional cuarta da LOMLOE recentemente aprobada na que se establece un prazo máximo de dez anos para que os centros de educación ordinarios se doten dos recursos necesarios para poder atender nas mellores  condicións ao alumnado con discapacidade.

Unha escola inclusiva é aquela escola común na que todos os nenos e nenas aprenden a vivir xuntos nos mesmos centros e aulas, impedindo calquera tipo de separación das crianzas, fose por sexo ou pola diversidade funcional do seu alumnado. E construír unha escola deste tipo vai máis alá da ducia de liñas dunha disposición adicional dunha nova lei (refundida) de educación: require contar cos recursos docentes suficientes e formados, flexibilizar os currículums e favorecer a autonomía dos centros transformados en comunidades de aprendizaxe. Como educar na inclusión supón abrir unha vida de oportunidades para todos e todas nun mundo que non discrimine a ninguén, onde ninguén decida por outra persoa, onde todas teñen idénticos dereitos e obrigas fose cal fose o seu xénero, cor, número de cromosomas ou a cor e estampado dos seus calcetíns desparellos.

Onte 2129: Chegan os Hematiños do Hematocrítico e Alberto Vázquez

/en , , , , , , , , , /por

Unha das mellores novas da nosa lix recente foi a incorporación ao seu catálogo do Hematocrítico e de Alberto Vázquez, dous xenios desbordantes,  autores da deconstrución retranqueira dos contos clásicos. Mellor noticia aínda é a publicación das dúas primeiras entregas da serie Os Hematiños, Un can e O meu irmono, creadas para incorporarse ao catálogo do prelectorado de Xerais.

O dereito a ser diferente e as diversas formas de ver ao mundo son as temáticas destes albumciños acartonados e de cantos curvados onde cada escena ofrece á prelectora variados e sorprendentes estímulos para a súa lectura visual e textual. Nestes dous primeiros hematiños, o Hematocrítico e Alberto Vázquez xogan no seu territorio máxico preferido, tamén para eles o máis estimulante, o da ambigüidade sensorial, onde abrolla o humor sen correccións e onde se facilita a construción do pensamento crítico. Un territorio onde os que semellan ovellas poden ser cans, e onde os que parecen humanos non o son tanto.

A edición moi coidada, tanto no que atinxe ao formato, a escolla tipográfica con intencionalidade didáctica como a de materiais e acabamentos, os textos e as ilustracións urdidos en idéntica intencionalidade comunicativa, con presenza de onomatopeas e palabras chave, así como as secuencias narrativas sempre significativas fan destes hematiños un dos mellores proxectos de colección para o neolectorado que lembro na edición galega da última década. Parabéns á editora polo coidado da edición e a Miguel e Alberto por tan excelente resultado creativo.

Non pare a festa

/en , , , , , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo á celebración do entroido na covidia:

A Concha Núñez, lectora de Faro de Vigo, que mañá cumpre 100 anos

Cando nos hospitais aínda se sufren as terribles consecuencias duns poucos irresponsables que a custe de ferro e fariña quixeron salvar o seu Nadal, temos xa ás portas os días de Entroido, a festa que dende a noite dos tempos anuncia alboradas de primavera, días de máscaras, disfraces, comitivas e larpeiradas. Un tempo lardeiro de transgresión que nesta ocasión non se poderá celebrar nos espazos públicos, un fito tan inédito como necesario, que quedará na memoria nosa como a daquel inverno no que merdeiros, escabicheiros, maruxos e mascaritas viguesas quedaron confinadas na casa, outra de tantas perdas deste espantoso ano da covidia. Porén, iso non debería supoñer que no ámbito de cada grupo de persoas conviventes e respectando estritamente a etiqueta sanitaria poidamos na mesa da casa homenaxear con algún exceso larpeiro este tempo do entroido que preñado coa chegada das vacinas para as persoas maiores, sanitarias e coidadoras tamén anuncia por ventura un lume novo de esperanza.

A covidia non impide facer estes días na casa cocidos de entroido, aínda que sexa para menos comensais do que é adoito, como aqueles memorables que preparaba a avoa Concha de moza para mesa tan refinada como era a do abade de Reboreda. Cocido no que como ela conta non faltaban nin a carne de tenreira (xarrete ou faldra), o primeiro que ía pota cun pouco de unto, nin as carnes salgadas de porco, fose o lacón, o touciño entrefrebado, a orella e mesmo a pata, entre outras que había que poñer a remollo canto menos o día anterior. Cocidos competentes onde non faltaban nunca os chourizos nin as fabas ou garavanzos, ou algo de todo, nin as verduras, para ela mellor repolo, cortado en cuartos, nin as patacas de última hora, cocido todo a lume manso durante o tempo que precise. Cocido de abades, como aqueloutro memorable que relata Xabier P. DoCampo na súa derradeira novela, A nena do abrigo de astracán (Xerais, 2017), servido a ser posible en tres fontes, unha para as carnes, outra para as patacas e repolo e unha terceira para fabas ou garavanzos e chourizos.

Cocidos de casa onde seguindo o que pedía don Álvaro Cunqueiro, outro experto desta culinaria, cómpre reservar unha parte do caldo para preparar unhas filloas que o acompañasen ou para a sobremesa. Filloas, tamén chamadas marruchos no Val Miñor ou freixós nas terras ártabras, que forman parte desa marabilla entroideira galega que son as froitas de tixola, delicias que adaptan as formas de crocantes orellas, quizais as máis emblemáticas do carnaval vigués, mais tamén de follas de limón, que Cunqueiro identificaba como propias de Tui, ou de flores fritidas, as máis devecidas na infancia nosa. Sen esquecer as rosquillas, as chulas e a bica artesá, protagonista das sobremesas de entroido en Ourense, biscoito doce presente en toda a provincia dende Valdeorras até o Ribeiro, que adopta variantes manteigadas como as famosas de Trives ou Castro Caldelas até outra sen manteiga, como a branca de Laza.

Celebración do entroido que neste tempo de covidia haberá que modificar tamén nos colexios, onde as tradicionais comparsas de aula, unha forma de correr o entroido, terán que adiar a súa saída ao ano que ven. O que non debería impedir que ao longo desta semana se respectasen tradicións escolares tan enraizadas como «Os mandados do Meco», adaptados polos claustros ás esixencias da actual etiqueta sanitaria Covid-19, un enxeñoso exercicio de creatividade que moito axuda a reflexionar coas crianzas máis miúdas sobre a experiencia e o sentido desta festa popular de máscaras e figuración. Como tamén é unha oportunidade magnífica para traballar nas aulas sobre a singularidade do calendario do carnaval noso e sobre a extraordinaria variedade das máscaras tradicionais galegas, unhas das máis orixinais do mundo.

Diversidade de máscaras, convocadas polo editor Ramón D. Veiga e polo ilustrador David Sierra en dous libros preciosos, É tempo de Entroido (Xerais 2019) e Non pare a festa (Xerais 2021), senllas alfaias documentais na que recrean unha espectacular iconografía entroideira que vai dende o cigarrón de Verín e o peliqueiro de Laza, pasando polo vellarrón de Riós, as madamas e galáns de Cobres e os boteiros de Viana do Bolo, até os felos de Esgos e Boborás e os vixigueiros de San Mamede. E se o atractivo gráfico dos deseños de Sierra non abondase, cada un dos libros conta cunha canción propia que pon música aos versos enxeñosos e ben fiados cos que Veiga reune a tan estrondoso folión. Dous álbumes que non deben faltar en biblioteca escolar ningunha e poden axudar estes días a alfabetizar neste eido da nosa cultura popular ás xeracións galegas do século XXI. A pesar da covidia, que non pare a festa do entroido, respectando a etiqueta sanitaria.

Onte 2120: «Non pare a festa» para celebrar o Entroido

/en , , , , , , , , , , , /por

Non pare a festa from Xerais on Vimeo.

O editor Ramón D. Veiga e o ilustrador David Sierra tiran do fío do novelo que deixaron co álbum É tempo de entroido (Xerais 2018) para convocar nas páxinas de Non pare a festa (Xerais 2021) a outro grupo de máscaras do Entroido popular galego, na súa maior parte da provincia de Ourense: os boteiros de Viana do Bolo, Vilariño de Conso e A Gudiña; a gárgola de Celanova; o vellarrón de Riós; a mázcara da Xironda en Cualedro; os charrelos da Veiga; os chocalleiros de Vilardevós; os follateiros de Lobios; os felos de Esgos e Boborás… Un libro documental que recupera a imaxe destas máscaras armadas todas elas con instrumentos músicais e outros útiles para montar troula. Álbum de moi xeitosa fasquía gráfica, na que o ourensán  David Sierra co seu trazo inconfundible crea unha espectacular iconográfica entroideira chamada a alfabetizar neste eido da nosa cultura popular ás xeracións galegas do século XXI.

E se isto xa non abondase, Non pare a festa conta cunha canción propia e booktrailer gravados por Os Amigos dos Músicos que puxeron música aos versos tan enxeñosos e ben fiados cos que Ramón D. Veiga convoca a tan estrondosa comitiva. É tempo de entroido e Non pare a festa son dous álbums que non poden faltar en biblioteca escolar ningunha, un recurso informativo imprescindible neste inverno no que as máscaras por desgraza desfilarán só nas pantallas e nestas páxinas de festa. Recoméndoos vivamente e parabenizo aos autores e músicos por tan excelente desempeño.

Onte 2115: Entrevista a Tita Fernández Paz

/en , , , , , , , , , , , /por

Xulio Villarino, sobriño de Agustín Fernández Paz, fíxome chegar este documento de grande interese literario, a conversa (doce minutos) entre Tita Fernández Paz e a súa neta Aldara sobre a orixe da pulsión literaria do mestre Agustín.

Tita explica o interese literario de Agustín por nacer nunha familia moi lectora, de carpinteiros e músicos, que contaba con tres estantes de libros mercados polo pai. Desvela que os tres irmáns, tanto a ela como a Agustín e a Luis, o que morreria no seminario, gustáballes ler na cama nos cuartos da bufarda da casa, atapando as rendixas para ppoder ler até as dúas da mañá.

Como confesa Tita que na súa casa se contaban aínda moitos contos arredor da lareira, como era o caso da Capadora, unha muller maior que ía polas casas e contaba historias de medo. Tita atribúe ao mestre don Félix das escolas públicas a insistencia a Agustín para que escribira e lera.

Con respecto ao período de formación de Agustín, Tita recoñece que ao seu irmán non lle gustaba a Peritaxe que cursara na Universidade Laboral de Xixón e que despois de rematala díxolle ao pai que quería facerse mestre.

Un documento interesante para o arquivo sobre a figura humana e literaria de Agustín. Grazas a Tita e a Aldara.

Onte 2111: Edición educativa e normalización

/en , , , , , , /por

Anunciouse onte a publicación do número 78 da Revista Galega de Educación na que se dedica un espazo monográfico interesantísimo aos 10 anos do decreto de plurilingüismo. Agradezo á coordinadora do monográfico e ás responsables da revista o convite a participar nesta análise con este texto:

Non se podería entender o proceso de normalización da lingua galega no sistema educativo non universitario durante o proceso autonómico sen a achega realizada polos docentes que elaboraron materiais didácticos orixinais e polas editoras educativas que os publicaron e distribuíron. Como tampouco se pode escribir a historia da edición en lingua galega no mesmo período sen dedicar un capítulo ás publicacións didácticas en lingua galega destinadas tanto á ensinanza do galego como á súa utilización como lingua vehicular en diversas áreas e materias.

Unha relación entre edición educativa e galeguización do ensino que segundo os traballos de Antón Costa Rico ten as súas raíces nos textos de Sarmiento que demandara entre 1766 e 1769 a existencia de libros impresos en lingua galega para a educación da infancia e da mocidade, citando entre eles unha gramática, un dicionario etimolóxico e outro onomástico, un silabario, un curso de historia natural e unha descrición xeográfica de Galicia.

Dous séculos e medio despois de que Sarmiento forxara aquel proxecto de edición educativa en galego por ventura foi amplamente superado xa que na actualidade contamos con todos estes recursos impresos, formando parte dun catálogo histórico educativo de máis de catro mil títulos. Unha oferta editorial educativa en galego que dende hai catro décadas ven supoñendo anualmente case unha cuarta parte dos títulos (no último lustro arredor de 500 referencias), case a metade da facturación do sector editorial galego (en 2016 arredor de 10 millóns de euros). Mais se lle engadimos a edición lexicográfica e a infantil e xuvenil, que utilizan tamén os centros escolares como a súa canle principal de distribución comercial, que supoñen arredor do 35 % do volume da edición e o 28 % de facturación, podemos comprender a importancia que para a edición en galego supón a cuestión educativa: o 60 % da súa produción e case o 80 % das súas vendas.

Porén foi este un proxecto que se desenvolveu moi devagariño, acompañando ao proceso de galeguización escolar, promovido nos anos do tardofranquismo e do período preautonómico (1969 – 1980) polo voluntarismo dos grupos galeguistas de renovación pedagóxica,  mais que a partir da aprobación do Estatuto de Autonomía e da Lei 3/1983 de normalización lingüística e o seu desenvolvemento posterior foi asumido como tarefa preferente por un novo sector editorial daquela en proceso de profesionalización e profunda modernización dos seus catálogos, dos seus procedementos de edición e comercialización, como da formalización da relación cos creadores dos contidos didácticos e dos aparellos gráficos.

Un sector editorial en galego que nas tres últimas décadas desenvolveu a súa oferta aproveitando tanto as diversas ondas de renovación curricular obrigadas polas diversas reformas (LOXSE 1990, LOCE 2002, LOE 2006, LOMCE 2013) como o desenvolvemento normativo dun modelo de normalización lingüística que até 2009, con ires e vires, foi incrementando formalmente o uso do galego como lingua vehicular en todas as etapas educativas non universitarias, mais que nunca evitou a precariedade do seu uso nin asumiu un modelo que puidese ser considerado de inmersión lingüística.

Desenvolvemento de catálogo iniciado co Decreto 135/1983, que obrigaba a aprendizaxe do galego como materia, semellante ao modelo de lingua estranxeira, que consolidou a oferta de materiais didácticos de lingua galega e abriu unha pequena oferta para materiais vehiculares dos niveis Preescolar e Ciclo Inicial de EXB. Houbo que agardar ao curso 1987-88 para que aparecese o primeiro decreto que establecía o uso do galego como lingua vehicular nunha parte do currículo, o que levou ás editoras a preparar a súa primeira oferta en galego para a área de Ciencias Sociais dos ciclos medio e superior de EXB.

Tras diversas iniciativas de sectores galeguistas, entre as que destacou a proposta de Nova Escola Galega (Un modelo de normalización lingüística para o sistema educativo galego, 1988), e as mudanzas na estrutura do sistema educativo que supuxo a LOXSE, aprobouse o Decreto 247/1995, un fito decisivo para edición educativa en galego, xa que supuxo unha considerable ampliación da oferta vehicular galega en dúas áreas da Primaria e da Secundaria, así como de materiais globalizados na educación infantil e primeiro ciclo de Primaria. Tras a aprobación por unanimidade do Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega (2004), da Lei 17/2006 do libro e da lectura e da Galicia e o Decreto 124/2007 que o desenvolvía para o uso e a promoción do galego no sistema educativo, o sector editorial ampliou a súa oferta de materiais até case a totalidade das áreas e materias dos niveis non universitarios.

Unha actividade editorial, baseada na publicación de libros de textos e en menor medida de recursos didácticos complementarios, que contribuíu ademais a fixación da norma ortográfica da RAG e ILG, adaptando os seus materiais didácticos ás súas recomendacións e as súas modificacións (a mais recente de xullo de 2003). Consolidación dun amplo catálogo educativo en galego ao que tampouco foron alleas as axudas directas que para a edición proporcionou anualmente a Secretaría Xeral de Política Lingüística dende a aprobación do Decreto 247/1995, que no ano 2008 acadaron o millón de euros, mais que dende a aprobación do Decreto 79/2010 para o plurilingüismo na ensinanza non universitaria foron reducidas polos gobernos de Feijoo en máis do oitenta por cento da súa contía, até os 170.000 euros, na súa convocatoria 2019.

Desenvolvemento do Decreto 79/2010 que supuxo para o sector editorial galego un importante retroceso da súa facturación como de redución da súa oferta, mais aínda cando coincidiu coa crise económica (2008-2015), co alongamento até seis anos do uso dos libros de texto nos niveis obrigatorios, así como co inicio do proceso de hibridación dos materiais curriculares, para os que non acadou acordo coa administración educativa galega. Decreto Feijoo que resultou moi agresivo co emprego do galego como lingua vehicular en Infantil, precisamente cando no Decreto 124/2007 por vez primeira se concretaba o seu uso nesta etapa, recoñecendo a posibilidade de establecer grupos de galego, fomentándose a adquisición da escritura e lectura en galego, e introducía ademais medidas de planificación garantindo nos niveis obrigatorios que como mínimo alumnado recibiría o cincuenta por cento da docencia en galego. Decreto de espírito galegófobo que resultou moi contestado polo profesorado galeguista, que non conseguiu impedir que milleiros de exemplares de libros de texto en galego de Matemáticas, Tecnoloxía e Física e Química fosen destinados a pasta de papel, xa que foi impedida a súa utilización nas aulas.

Transcorrida unha década da aprobación do decreto 79/2010, á falta dunha avaliación anual dos resultados á que obrigaba a disposición adicional quinta do propio decreto, abonda con pisar os centros para saber que provocou un retroceso grave (e agardamos que non sexa irreversible) xa que non foi capaz de garantir a adquisición da dobre competencia do alumnado en ambas as dúas linguas oficiais ao remate das etapas obrigatoria e postobrigatoria e, o que me parece máis significativo, incrementou os prexuízos e diminuíu o uso do galego nas aulas como nas propias salas de profesorado. Xaora, sabemos que durante esta mesma década o galego fóra da escola infantil (estimamos apenas nun 5% as aulas que o utilizan de forma vehicular) floreceu nos concertos de música para crianzas, unha fermosa iniciativa do sector editorial e musical galego, un fenómeno galeguizador mitigador e esperanzador, como hai dúas décadas foi o Club Xabarín nas pantallas da TVG. Como floreceu nas escolas Semente e por ventura cada semana en milleiros de usuarias da rede de bibliotecas escolares.

Como esperanzadora foi a aprobación neste período da Lei 1/2014 para o aproveitamento da lingua portuguesa e os vínculos coa lusofonía, nacida da iniciativa lexislativa popular Paz Andrade promovida principalmente por sectores reintegracionistas e asinada por 17.000 persoas, que compromete ao Goberno Galego a promover o ensino do portugués en todos os niveis educativos non universitarios. Unha norma que abre a porta ao modelo dun plurilingüismo restitutivo (galego, castelán, portugués, inglés) alternativo ao monolingüismo castelán imperfecto (co inglés e galego como materias antipáticas do currículum).

Neste contexto, a recente Proposta de bases para a normalización do ensino en Galiza, presentada por diferentes plataformas educativas galeguistas, incluída Nova Escola Galega, o pasado mes de agosto coincidindo co prazo indicado polo Consello de Europa para que a Xunta de Galicia informe das medidas que tomará para garantir no ensino o cumprimento da Carta Europea das Linguas, constitúe unha excelente oportunidade para emular o proceso que hai trinta anos forxou un amplo consenso arredor do estatus do galego no ensino. Recuperar o prestixio e centralidade do galego como lingua vehicular e de aprendizaxe, así como lograr a plena competencia en catro idiomas, aínda podería ser posible.

Por último, é unha obviedade que o sector editorial educativo en lingua galega debe afrontar a renovación e diversificación da súa oferta, tanto polo seu carácter hibridado (compartindo soportes impresos, dixitais e virtuais) como vinculándose de forma máis decidida cos modelos de innovación e de educación lenta e cooperativa. Superar o paradigma de libro de texto como unha única secuencia curricular anual impresa dunha materia ou área, obriga a reinventarse a un sector editorial que procurou na centralización da súa oferta a receita para compensar a perda dunha terza parte da súa facturación nunha década. Apostar por ofrecer máis servizos e acceso ca produtos podería ser unha saída para un sector auxiliar da rede educativa, que durante catro décadas resultou imprescindible, tamén, para o ensino, uso e fomento do galego.

Onte 2103: «Unha mente que voa» de Xurxo Mariño

/en , , , , , , , , , , , , , /por

Un dos avances colectivos da edición en galego recente é o do inicio dun catálogo de ciencia e divulgación científica, unha carencia endémica do sector.  Aos títulos daquelas impresionantes coleccións de Kalandraka (2012) de inventarios ilustrados e animais extraordinarios, edicións pioneiras e preciosas como todas as da editora pontevedresa, engadíronse en 2016 a apertura da colección Básicos Ciencia de Xerais dirixida por Miguel Vázquez Freire e a publicación por parte de Alvarellos do libro de Jorge Mira A que altura está o ceo? Tres editoras privadas en lingua galega abrían un espazo de edición impresa con espírito de alta divulgación científica coincidindo coa discriminación que o decreto de plurilingüismo (2010) establecía coa ensinanza das matemáticas e doutras disciplinas científicas e tecnolóxicas en galego. Un compromiso e sensibilidade co futuro do idioma, ao que tampouco foron alleos os científicos e divulgadores participantes nos diversos proxectos. Esforzos editoriais (heroicos) nun sector hexemonizado pola oferta literaria e á asociada ás disciplinas das ciencias sociais recoñecidos nos propios premios anuais do sector que dende 2018 estableceron unha categoría específica de «Divulgación», na que até agora foron galardonados dous títulos científicos: Terra (Xerais 2017) de Xurxo Mariño e A que cheiran as cores? (Galaxia 2019) de Juan Casto Rivadulla Fernández.

Dentro deste espazo de edición científica encádrase Unha mente que voa (Xerais 2020), libro no que Xurxo Mariño aborda a evolución da linguaxe nos humanos modernos. Unha viaxe de dous millóns de anos sobre a relación entre a autoconsciencia, o pensamento simbólico e a linguaxe, un reto no que se trata de comprender a propia natureza humana, tamén un dos maiores problemas da ciencia actual. Lonxe dos perigos académicos dun manual de lingüística ou dun estudo de paleontoloxía, dúas das disciplinas moi presentes neste cento de páxinas, Mariño aposta por ofrecer un relato sobre a evolución dos homínidos ao fío do desenvolvemento do encéfalo e das súas capacidades simbólicas, o que xera unha mente autoconsciente e precisa da interacción social dunha comunidade.

Particular interese ten para Mariño abordar cando xurdiu a linguaxe, unha destreza exclusiva do ser humano, e como se desenvolve na infancia sen necesidade de estímulos educativos dirixidos para iso, cuestión esencial na neuroeducación actual. Como apaixonante é o relato do proceso de invención das 6.000 linguas da humanidade ao longo de 60.000 anos, como o da relación entre o xeito de pensar e imaxinar o mundo e a lingua que se fala. Espectaculares son as páxinas dedicadas á relación entre o manexo de máis dunha lingua e as capacidades cognitivas, para Mariño, un magnífico elixir para a mente. Así, as actuais técnicas de imaxe que permiten estudar o que ocorre no interior do cerebro dun ser humano que manexa dúas ou máis linguas amosan que ten maior densidade de substancia gris ca unha persoa monolingüe en rexións cerebrais relacionadas coa habilidade verbal, o control articulatorio e fonolóxico. Como existen indicios de que o uso de diversas linguas pode atrasar catro ou cinco anos a aparición de enfermidades neurodexenerativas.

Acerta Xurxo Mariño cando concibe o libro como a narración dunha aventura de misterio na que van aparecendo pegadas, non sempre concluíntes. A súa habilidade narrativa, despregada no fascinante Terra, facilita ao lector seguir o fío dun nobelo do que aínda queda moito fío, como traxecto lle queda a viaxe da Voyager evocada nun emocionante epílogo no que salienta a capacidade do pensamento simbólico como ferramenta sen límites para o ser humano. Unha mente que voa enriquece e amplía o catálogo de divulgación científica na nosa lingua. Un libro indispensable para lingüistas e, en xeral, para todo o profesorado, non debe faltar nas bibliotecas escolares e didácticas. Un libro para o lectorado curioso que asume a dúbida como alicerce do método científico e da aprendizaxe. Parabéns moitos para Xurxo, a quen sempre considerei outra das nosas persoas sabias.

Onte 2102: «Fábulas contadas» de Gonzalo Navaza

/en , , , , , , , , , , , , /por

Gonzalo Navaza, o noso sabio das palabras, consegue que cada un dos seus libros sexa un tesouro, unha arca única e moi valiosa. Fíxoo cando coordinou o equipo do Pequeno Dicionario Xerais da Lingua (Xerais 1988), o libro máis vendido da historia en galego. Fíxoo con A torre da derrotA (Xerais 1992), poemario en versos palíndromos. Fíxoo con Erros e Tánatos (Xerais 1996), o seu libro de relatos, xa un clásico da literatura galega de fin de século (alá van vinte e cinco edicións). Conseguiuno co seu Elucidario (Xerais 1999), un dicionario paródico que antes aparecera por entregas nas páxinas daquel soño que foi o Diario de Galicia (1988-89). Fíxoo coas súas traducións da colección Xabarín, como A chamada da selva (Xerais 1982) ou O can dos Baskerville (Xerais 1986). Faino agora, despois dun longo silencio editorial de case dúas décadas, con Fábulas contadas (Xerais 2020), reinvención en versos rimados de dez fábulas clásicas, ilustradas por Orelí Pello.

En Fábulas contadas re-constrúe Navaza cun galego miniado en ouro e prata unha ducia desas pezas inventadas na noite dos tempos para avivar a esperanza da humanidade. Dedicados a súa nai e ás súas seis irmás mestras, Navaza re-crea textos fabulísticos procedentes da tradición greco-romana e protagonizados na súa maior parte por animais, como «A galiña dos ovos de ouro», «O galo e a raposa», «A raposa e as uvas», coa intención inequívoca de que puideran ser memorizados e co convencemento expreso de que puidesen continuar interesando en calquera tempo e lugar. Unha decena de fábulas de intencionalidade didáctica que, como sinala Antonio Reigosa no seu fermoso limiar, «A república das fábulas», «exaltan a natureza, combaten a prepotencia, o medo estéril e a forza bruta, eloxian a intelixencia e a vida […], constituíndo un instrumento divertido e axeitado e moi eficaz contra os abusos dos poderosos e para amainar, xa que non erradicar, a estupidez humana».

Se me deran escoller nesta noiteboa da pandemia quedaría coa fábula «O rato de cidade e o rato de campo», un relato sobre os perigos da fartura inmensa e os beneficios da vida austera como mellor xeito de evitar os perigos da incerteza. Reflexión para afrontar un dilema actual, cuxos versos finais advirten que «o pracer adobiado con medo perde gusto», aconsellando que «máis vale fraco no mato antes ca gordo no papo do gato». E se xa non abondase, os textos de Navaza son abrillantados pola relectura visual de Orelí Pello que ofrece unhas ilustracións preciosas, un despregue extraordinario de metáforas visuais, de requintados detalles humorísticos, así como do emprego acertado doutros recursos gráficos, como a mudanza de puntos de vista ou a estilización das figuras como se pasasen diante do espello da calella do gato. Textos e ilustracións que conforman un libro extraordinario, un tesouro imperecedoiro con vontade de clásico da nosa lix. Beizóns a Gonzalo e Orelí por semellante marabilla!