«A vinganza dos homes bos»

/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á publicación da terceira novela de Manuel Esteban, A vinganza dos homes bos:

A vinganza dos homes bos (Xerais 2020), a novela de Manuel Esteban (Vigo 1971), mantense durante todo o verán como o libro galego máis vendido tanto na táboa publicada cada sábado en Faro de Vigo como nas dos diversos medios literarios dixitais. Un recoñecemento do lectorado, compartido pola excelente e unánime acollida da crítica literaria, para esta nova entrega dunha serie policial de marcado enfoque social, localizada en Vigo e protagonizada polo inspector Carlos Manso, iniciada con A ira dos mansos (Premio Xerais de novela 2016), homenaxe a José Saramago na que se reivindicaba o valor das persoas que traballan con colectivos coa síndrome de Down, e continuada con O meu nome é Ninguén (Xerais 2018), que o autor definía como «un manual de filosofía para perdedores».

Precedida dunha cita de Miguel de Unamuno, «o perdón é a vinganza dos homes bos», a terceira novela de Manuel Esteban desenvólvese en dous espazos e dous tempos, Vigo e a illa de Fuerteventura, convidando á lectora a reflexionar como o pasado axuda a entender o presente e como a vinganza soterrada baixo a culpa destrúe a quen a exerce. Manso desdóbrase desta volta en dous momentos decisivos da súa vida. O vivido en Puerto del Rosario en 1998, no seu primeiro destino como axente de policía, cando perseguindo a unha banda de narcotraficantes é protagonista dun acontecemento traumático. O segundo, xa en Vigo, vinte anos despois, tras ser obrigado a abandonar o corpo, como investigador privado que intenta desvelar unha complexa trama de corrupción. Dúas historias enfiadas que ofrecen o retrato dun Manso na madurez da súa condición de antiheroe, anoxado e autodestrutivo, engulido polas dúbidas e polos remorsos, mais tamén pola súa lucidez para entenderse e comprender o valor dunha vida. A vinganza dos homes bos é unha novela policial e de intriga construída coa precisión do reloxeiro e a harmonía e beleza que un ourive imprime a unha prosa punzante, sempre clara e elegante.

Estoutra marabilla de Manuel Esteban é unha das pezas máis logradas dese subxénero da narrativa galega conformado como «novela viguesa». Unha indicación de calidade que ben lle acae a unha novela que nas súas principais localizacións escolle para abraio do lectorado dous túneles esquecidos, húmidos e escuros, dos aínda existentes en Vigo. O primeiro, a rúa soterrada para peóns que hai máis dun século comunicaba as inmediacións da rúa do Príncipe coa Alameda, unha galería que na novela vai dende o calello dos Caños, onde noutrora houbo un lavadoiro, hoxe unha zona de servizos detrás do edificio do antigo Hotel Moderno, até a bóveda aberta e tapiada no canellón da rúa Joaquín Nogueira Alonso, unha traveseira sen saída da rúa Vitoria, preto da Alameda. O segundo, o chamado «túnel do peixe», ao que se pode acceder dende Afonso XIII, debaixo da derradeira saída da AP-9, unha vella vía de tren subterránea de douscentos metros de lonxitude, inaugurada en 1898 e abandonada en 1963, que unía a Estación de Urzaiz e o barrio do Roupeiro (hoxe desaparecido) co peirao do Comercio, do que aínda se conserva un treito que finaliza nun garaxe da rúa Rosalía de Castro.

Dous túneles que forman parte do trazado do Vigo oculto, cuxas minas, galerías e conducións de auga foran inventariadas na década de 1990 para o concello por membros da Federación de Espeleoloxía e máis recentemente (2017) explorada por un grupo do club Montañeiros Celtas que publicaron na rede algunhas das súas entradas nestas covas urbanas. Velaí a galería do castelo de San Sebastián, que en 2009 xa aparecera nas obras de humanización da rúa de Santiago e nun túnel anexo máis estreito, que podería datar de época romana, formando parte da rede de abastecemento de augas ao Vigo Vello. Velaí o túnel de cen metros existente baixo o monte da Guía ou os polvoríns da ETEA, unha obra militar de hai case un século, que parece inacabada. Velaí esoutra galería que corre baixo a rúa Pracer e o Paseo de Granada que conecta co túnel que baixaba desde o castelo do Castro, descuberto a máis de quince metros de profundidade ao realizar as obras da subestación eléctrica do Castro, na rúa Venezuela, e que probablemente continuaría por Abeleira Menéndez en dirección á batería de Laxe. Un patrimonio do Vigo soterrado reivindicado do seu esquezo de forma incansable e teimosa polo escritor Pedro Feijoo ao que lle dedica o capítulo, «As catacumbas da cidade», no seu libro Camiñar o Vigo Vello (Xerais 2018), un dos títulos imprescindibles da bibliografía viguesa.

Recomendo vivamente a lectura de novelas como as da serie do inspector Manso de Manuel Esteban ou a media ducia que Pedro Feijoo localiza no Vigo da memoria, textos literarios todos que axudan a coñecer, entender e defender o patrimonio dunha cidade bimilenaria tan desmemoriada coma a nosa.

Foto do autor: Óscar Vázquez, LVG. Grazas.

Onte 2058: As acuarelas de Vigo de Eduardo Baamonde

/en , , , , , , , , , , /por

O pintor Eduardo Baamonde continúa desenvolvendo un dos proxectos máis singulares na actual edición galega, a dos cadernos de viaxe das cidades e vilas galegas. Editados por Almacéns de Fábula e impresos con agarimo na imprenta Lar de Viveiro, Baamonde leva publicados sete volumes apaisados de coidada encadernación acartonada nos que fai un percorrido en acuarelas polas pezas principais do patrimonio arquitectónico, así como de estampas populares ou recantos menos coñecidos que conservan enxebreza e carácter xenuíno de Santiago de Compostela, Pontevedra, Viveiro, O Salnés, A Coruña, Lugo e Vigo. Unha colección que se engade a outros cadernos de viaxe anteriores dedicados a Cambados, Sanxenxo e Vilalba, entre outros.

No caso do caderno de acuarelas de Vigo, Baamonde ofrece un paseo polo Vigo Vello (2018), no que están moi logrados algúns recantos da cidade en socalcos, como os da Praza do Peñasco ou a Fonte da Barroca; como tamén algúns edificios pétreos do ensanche extramuros ou de espazos portuarios e industriais. Un álbum que enriquece de forma moi singular a bibliografía viguesa co xénero clásico da edición de viaxes.

Mención á parte merece o traballo memorable de Baamonde como ilustrador do libro de Isabel Parreño Pena Postales de New York publicado por Edicións del Viento.

Parabéns a Eduardo Baamonde polo súa ollada de artista e pola súa teimosía como editor.

 

 

 

Un nadal para o galego

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a propór que os responsables municipais de Vigo recuperen o uso do galego como a súa lingua preferente:

Entre a apoteose da inauguración da iluminación de Nadal do sábado, non me pasou desapercibida a utilización das linguas que fixo nas súas intervencións Abel Caballero. Non me sorprendeu nin o emprego in extenso dun inglés fluído, lingua oral adquirida nos seus anos de mestrado e doutoramento nas universidades de Essex e Cambridge, nin tampouco a ausencia do galego, lingua que tampouco estaba presente no texto “VIGO, onde vive o Nadal” do espazo para as fotos e autorretratos da praza da farola, anunciado polo alcalde o día anterior. Ausencia da nosa lingua propia en intervencións institucionais, seguidas por milleiros de persoas nas rúas viguesas e nas redes sociais, que sabemos é intencionada para o rexedor vigués, hoxe xa unha figura de éxito en España, recoñecida na comunicación viral e no humor televisivo.

Unha escolla lingüística pouco satisfactoria co establecido pola vixente Ordenanza de Normalización Lingüística (ONL), aprobada por unanimidade da corporación, o 8 de novembro de 1988, que establece no seu artigo I.1 que «o galego, como lingua propia de Galicia é o idioma oficial do concello de Vigo», e no artigo XI que «os cargos do concello expresaranse normalmente en galego nos actos públicos celebrados en Galicia, sempre que a intervención sexa por razón do propio cargo». Sen esquecer o establecido no artigo X referido ás publicacións editadas polo concello e ás campañas de divulgación e publicidade, que se «realizarán en lingua galega».

Nun acto institucional multitudinario, onde se fixo publicidade dun produto de ficción infantil dunha poderosa empresa audiovisual estadounidense, interpreto a ausencia de uso do galego como expresión dos prexuízos lingüísticos do actual equipo de goberno, o que menos utiliza a lingua nosa dende o primeiro mandato democrático. Prexuízos que xa fixeran explícitos no anterior, cando en 2016 a maioría socialista modificou só cos seus votos o «Regulamento do Pleno» de xeito que nos seus debates se utilizase tamén o castelán, quizais pretendendo xustificar así o comportamento dalgúns dos seus membros que nunca empregan o galego. Prexuízos, como grosas lentes de confusión, que reducen o emprego ritual do galego aos eidos da cultura ou a algúns espazos do periurbano, tratando de diferenciarse ou distanciarse así das opcións políticas nacionalistas.

Este desinterese actual polo cambio das actitudes e pola desaparición dos «complexos lingüísticos presentes na nosa sociedade», razóns nas que se baseou a aprobación da citada Ordenanza de 1988, sendo alcalde Manuel Soto, amósase nos propios orzamentos municipais para o vindeiro ano, nos que se destinan arredor de 250.000 euros para o programa de Normalización Lingüística, dun orzamento total de 267 millóns de euros, o que facendo contas supón que de cada cen euros gastados polo concello de Vigo apenas 9 céntimos van dirixidos ao futuro do galego. Unha cantidade pequena, máis aínda cando sabemos do estado de saúde tan precaria do galego en Vigo, que segundo a enquisa máis recente do IGI apenas utiliza de forma a habitual o 15,20 % da veciñanza, a porcentaxe máis baixa das cidades galegas.

Unha situación preocupante, que sen menoscabo da necesidade de incrementar a achega orzamentaria para reforzar as iniciativas e  as actividades do Servizo Municipal de Normalización Lingüística, obriga a recuperar a estratexia compartida, semellante a que levou hai trinta anos a aprobación da ONL, para o seu fomento por parte de todas as forzas políticas e colectivos sociais e cívicos, hoxe presentes no Consello Social da Lingua. Unha estratexia onde os responsables políticos asumen que a súa actitude xenerosa no emprego preferente do galego nas súas intervencións públicas contribúe a desfacer prexuízos e a crear novos referentes de uso en contextos diversos. Unha actitude proactiva, que non custa cartos, máis que ten un valor extraordinario para preservar o patrimonio máis valioso de toda a veciñanza e para preservar e proxectar a lingua galega nas novas xeracións.

No actual entorno plurilingüe, o galego debería recuperar o seu carácter de lingua referencial para os responsables municipais, sen menoscabo da utilización do castelán, do inglés e do portugués, unha das linguas máis habituais das persoas que nos visitan nos días de Nadal. Como tamén é de xustiza que no marco desta desproporcionada apoteose de contaminación luminosa, nora, mercadiños en xardíns históricos e outras trangalladas propias dunha cidade convertida en parque temático, que o concello de Vigo contribúa en igual medida a preservar a memoria do nadal tradicional galego, a súa música, gastronomía e folclore, que corren o risco de quedar enterradas na irrelevancia da «reserva galeguista».

En galego Vigo vai

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a reflexionar sobre a situación do idioma galego ao fío da enquisa estrutural a fogares do IGE sobre coñecemento e uso do galego e do castelán en Galicia:

A recente enquisa estrutural a fogares sobre o grao de coñecemento e uso (oral e escrito) do galego e do castelán, realizada en 2018 polo Instituto Galego de Estatística, amosa o preocupante estado da nosa lingua, sobre todo entre as xeracións novas e nos espazos urbanos. Unha radiografía sobre a realidade social do seu uso que expresa a consolidación dunha fenda lingüística xeracional, xa que a pesar de que o galego é lingua coñecida polo 88,05 % da poboación maior de 5 anos e falada polo 52, 29 %, o castelán xa é a primeira lingua das xeracións novas, tanto para a poboación en idade escolar, entre os 5 a 14 anos (73,88 %), como para a mocidade, as persoas entre os 15 a 29 (62,61 %).

Situación que se mantén no ámbito familiar onde o 44,34 % dos pais e nais falan en galego sempre cos seus fillos, cifra que se reduce ao 34,12 % nas súas relacións de amizade, ao 29,57 % cos colegas de traballo ou ao 27,88 % cos médicos. Fenda lingüística que se agranda a nivel dos usos escritos habituais, onde o galego apenas acada o 16,88% das persoas enquisadas, porcentaxe que sube até o 36,19% entre aquelas falan sempre en galego. Cifras, en todo caso, que expresan a consolidación da tendencia de substitución do galego polo castelán, tanto no seu uso como coñecemento, o que semellaría máis incomprensible, tras a entrada do galego na escola dende hai catro décadas. En definitiva, un número considerable de cidadáns mantén a súa lealdade coa utilización do galego como a súa lingua vehicular primeira, aínda que este uso diminúe nos espazos sociais formalizados. Expresado doutra forma, canto máis vellos somos, máis galego falamos; e canto máis novos, utilizamos máis o castelán.

Sen esquecer, ademais, que canto máis grandes son as localidades se reduce de forma moi apreciable a utilización do galego como primeira lingua habitual dos fogares: un 45,70 % nas de menos de 10.000 habitantes e só un 5,66 % nas de máis de 50.000. Entre as sete grandes cidades ábrese outra fenda lingüística, xa que é importante a diferenza existente entre o 44,70 % da poboación do concello de Lugo que fala habitualmente en galego e o 15,21 % da do concello de Vigo. Cifras de galegofalantes habituais entre as que se sitúan a do concello de Ferrol (17,69 %), da Coruña (19,98 %), de Pontevedra (23,00 %), de Ourense (33,51 %) e de Santiago de Compostela (43,89 %). A maior cidade galega, Vigo, é na que se emprega máis o castelán de forma habitual (84,80 %), o que non impide que a cifra de galegofalantes aumente até o 25,50 % no conxunto da comarca de Vigo (territorio que inclúe Redondela, Val Miñor e Louriña) e ao 40,56 % no Morrazo. É ben triste recoñecer que a altura de 2018, o concello de Vigo é o pechacancelas da clasificación de galegofalantes.

Porcentaxes que apuntan a un devalo considerable do número de galegofalantes (a metade en apenas dúas xeracións), como a unha preocupante tendencia á desaparición do idioma galego, sexa pola súa incapacidade para facerlle fronte á presión homoxeneizadora da cultura urbana como para preservar a súa transmisión xeracional nas cidades metropolitanas, mesmo a pesar da resistencia (heroica) de moitas familias comprometidas en non rachar esa cadea milenaria. Cifras que expresan o fracaso das políticas lingüísticas no ámbito educativo, onde a pesar dunha teórica utilización parella de ambas as dúas linguas dentro das aulas, o seu emprego oral nos patios de recreos redúcese á metade. Como tampouco podemos considerar satisfactorio para o futuro do galego que a pesar de que o seu uso protagonice o 26,28 % dos textos das redes sociais, supoña apenas o 3,96 % da lectura de prensa ou o 5,14 % da de libros.

Diante de situación tan inxusta e desigual para o futuro do idioma galego, non é momento para o conformismo nin para agardar unha doce agonía. Cómpre actuar tanto dende as competencias e responsabilidades das administracións públicas como dende a iniciativa colectiva cidadá, sen menoscabo do imprescindible compromiso individual, tan necesario para crear modelos de comunicación alternativos e superar tantos prexuízos, un dos virus máis perigosos para o futuro do galego.

No caso do concello de Vigo abandonar a derradeira posición no emprego do galego debería constituír unha ansia compartida por todas as institucións, asociacións e cidadanía viguesas. Non estaría de máis actualizar e velar polo cumprimento da Ordenanza de Normalización Lingüística de 8 de novembro de 1988, aínda en vigor, a primeira das aprobadas en Galicia. Como tampouco estaría de máis, rememorando aquela modélica campaña en man común de 1994 «En galego vivo Vigo, en galego Vigo vai», promovida polo concello de Vigo e a Xunta de Galicia, que os responsables públicos se comprometesen a utilizar o galego de forma preferente nas súas intervencións.

 

A exposición da EMAO

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a exposición 130 anos de Vigo e a Escola Municipal de Artes e Oficios (EMAO) de Vigo:

A exposición sobre os 130 na historia de Vigo da Escola Municipal de Artes e Oficios (EMAO) é un dos acontecementos máis relevantes dos últimos anos para a consolidación da fraca memoria da cidade. Velaí o acordo do concello de Vigo de prorrogala até o 4 de outubro (agosto pechado) para facer posible que novos visitantes se unan aos varios milleiros que visitaron a sala de exposicións da EMAO no edificio deseñado polo arquitecto Michel Pacewicz. Comisariada polo historiador e membro do Instituto de Estudios Vigueses (IEV) José Luis Mateo Álvarez e Rafael Ojea Pérez, actual director da EMAO, contando coa colaboración de Mª Jesús Cuesta de Pedro, técnica da Biblioteca Pública García Barbón, esta exposición centrada máis en obxectos ca en textos permite coñecer o bulir desta institución educativa dende a súa creación en 1886 na rúa do Circo como centro cultural obreiro de Vigo, pasando polo seu esplendor no primeiro terzo do século XX, até o seu renacer actual, amosando ao tempo a súa contribución decisiva ao desenvolvemento urbano, arquitectónico, industrial e cultural de Vigo.

A Escola de Artes e Oficios (EAO) foi unha institución educativa pública e gratuíta xenuinamente viguesa sen a que non poderiamos entender o Vigo do século vinte xa que alí se formaron como profesionais milleiros de vigueses e viguesas. Como salientou a historiadora da educación e membro do IEV a doutora María Dolores Durán Rodríguez, na súa maxistral conferencia do pasado 4 de xullo, a EMAO constituíu un dos axentes de modernización principais da sociedade de Vigo e comarca. Unha modernización que formaba parte do proxecto dos seus promotores, como Eduardo Chao, Eugenio Montero Ríos, Augusto Bárcena ou Manuel Diego Santos, todos eles influenciados polos principios da Institución Libre de Ensinanza (ILE), que no emerxer do proceso de industrialización pretendía de forma sistemática e organizada a formación cultural e profesional das clases traballadoras. Proxecto que compartían Fernando García Arenal, o fillo da excepcional Concepción Arenal, un dos primeiros directores da EAO, como tamén o filántropo José García Barbón, que en 1900 doou á cidade os dous edificios do centro, onde se crearon tamén a primeira Biblioteca Pública de Vigo e o Laboratorio Municipal e Hixiene de Vigo (1900-1931), que ademais das actividades da escola acolleron outras institucións educativas como a Escola de Náutica (1915-1925), a Escola Pericial de Comercio (1920-1934) ou o primeiro instituto de segunda ensinanza (1937-1939).

Particular interese ten nunha exposición moi coidada nos detalles a achega que o alumnado, profesorado ou os benfeitores da escola fixeron a consolidación do celme de Vigo como cidade industrial e obreira. Pola EAO pasaron boa parte dos emprendedores da construción naval viguesa como Antonio Sanjurjo de La Industriosa (que convocaba un premio para o alumnado da EAO), Enrique Lorenzo de Vulcano ou Francisco Cardama Godoy, que pasou da carpintaría de ribeira a montar un dos estaleiros vigueses de referencia. Mais tamén na industria do vidro, como é o caso de José Cameselle Rial fundador de Cristalería La Belga, o inesquecible establecemento dos espellos cóncavo e convexo de Marqués de Valladares. Como tamén contribuíu ao desenvolvemento do sector das artes gráficas, fose como auxiliar do conserveiro, velaí os casos de Eugenio Fadrique de La Artística e Antonio Alonso de La Metalúrgica, como de impresores de tipos móbiles como José Cao Moure (PPKO), tamén editor e libreiro, Juan Noia Gil, fundador de Gráficas Numen ou da Litografía Espinosa.

A EAO tivo un papel extraordinario no desenvolvemento artístico da cidade, grazas a figuras case renacentistas como Jesús Miramontes Durán (cuxa biografía merecería un tratamento de seu) ou dunha longa nómina de artistas de disciplinas diversas, dende Reveriano Soutullo (músico), Camilo Nogueira (escultor), Laxeiro (pintor), Cesáreo González (creador de Suevia films), Xohán Carballeira (xornalista) a José Rodríguez Vilar (o cartelista do cine Fraga)… Como mención á parte merecería a contribución da EAO na formación da muller, unha das finalidades da doazón de García Barbón, xa que polas súas aulas pasaron moitas das nosas avoas que cursaron estudos de mecanografía, corte e confección, debuxo, música ou idiomas. Ámbito que merecería unha nova exposición, como o caso extraordinario da pianista e activista Urania Mella, a fundadora de feminismo vigués, a quen con toda xustiza se homenaxea na mostra.

Nesta modélica exposición da EMAO atopamos o xerme do que podería ser unha das salas do século XX dese museo da cidade que Vigo tanto necesita. Recomendo acudan a unha mostra fonte de moitas memorias compartidas. Parabéns a EMAO por tan magnífica iniciativa!

Vigo amurallado

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á publicación de Vigo amurallado, o libro póstumo do arquitecto Xaime Garrido:

Tres meses despois do pasamento do arquitecto Xaime Garrido, apareceu nas librarías «Vigo amurallado. Origen y evolución histórica» (Instituto de Estudios Vigueses 2019), o libro no que recolleu o seu coñecemento sobre o Vigo Vello. Unha das obras sobre a historia de Vigo máis completas e novidosas das publicadas nas últimas tres décadas. Un auténtico libro de referencia sobre Vigo, unha peza indispensable en calquera biblioteca viguesa, tanto pola calidade dunha edición de 472 páxinas, en encadernación acartonada e formato de mesa, como polo despregue documental de planos e fotografías para explicar con espírito didáctico e afervoada paixón pola cidade nosa as raíces primixenias do Vigo actual chantado naquela primeira poboación castrexa, asentada no monte do Castro á altura do século VII antes de Cristo.

Un paseo pola historia viguesa que Garrido continúa pola poboación romana dos séculos I e II, xa con considerable actividade marítima e exportadora da industria de salgadura de peixe, e pola vila que a finais do século XVI contaba con 4.500 habitantes, fixada no plano de Leonardo Turriano, o primeiro coñecido de Vigo e do seu porto (1597), onde xa se identifica o centro da vila arredor da actual praza da Constitución. Cidade a nosa que, despois da segunda incursión de Francis Drake (1589), na que sería destruída e incendiada, comezou a configurarse coa fasquía actual ao longo do século XVII, cando se iniciou a construción das murallas (1656), as súas portas, fortes, baterías e baluartes, que dous séculos despois (1868) comezarían a ser derrubadas. Cidade amurallada que aparece reconstruída con todo detalle por Xaime Garrido a partir do «Plano de Vigo con sus contornos» de xaneiro de 1773, rescatado no Instituto de Historia e Cultura Militar.

Froito de toda unha vida dedicada á investigación teimuda e minuciosa no Arquivo Municipal de Vigo e en calquera outro no que aparecesen documentos relacionados coa historia viguesa, Garrido reconstrúe un formidable plano (despregable) do Vigo da primeira metade do século XIX e da súa toponimia, no que ademais de trazar o rueiro da cidade amurallada e dos seus barrios (Outeiro, Buraquiño, Campucha, Fonte de Vigo…) identifica xa os arrabaldes da Falperra, da Ribeira do Berbés, da Gamboa ou do Salgueiral sobre os que a finais do dezanove se desenvolverían os primeiros ensanches. Unha proeza do investigador urbanístico que vai moito máis alá cando Garrido reconstrúe, a partir dos proxectos de obra presentados no concello, a aliñación e apertura de prazas e rúas principais deste período decisivo, incluídas as rúas dos novos ensanches, poñendo así os alicerces do que é o urbanismo vigués contemporáneo. Un traballo impresionante presentado con apoio fotográfico, tanto documental (postais e fotos antigas) como actual, que permite ao lectorado facerse cargo das mudanzas, das perdas e das recuperacións do que debemos denominar como Vigo Vello.

Complétase o libro cun inventario dos edificios e dos elementos arquitectónicos anexos (elementos decorativos, escudos, reloxos de sol…) máis destacados da cidade antiga viguesa, así como na reprodución do nomenclator do rueiro dos anos 1862 e 1877, que convida ao lectorado a redescubrir a súa cidade identificando detalles no seu paseo demorado. Como fixera en obras anteriores, como «Vigo. La ciudad que se perdió. Arquitectura Desaparecida. Arquitectura no realizada» (1991) ou «El origen de Vigo. El monte de O Castro y su castillo» (2011), Xaime Garrido nesta obra sobre o Vigo do Casco Vello e dos seus ensanches convida ao seu lectorado a percorrer a cidade amada coma el o fixo, subindo e baixando costas e escaleiras, procurando os mellores ángulos para contemplar e fotografar cada edificio. Libros concibidos por Xaime para ler e para camiñar procurando así as raíces dunha cidade un chisco esquecedeira que non sempre respecta a herdanza do seu patrimonio.

Xaime loitou coma un auténtico heroe civil para que o Vigo futuro se reconciliase coa súa memoria, para que se parase a desfeita irresponsable da súa arquitectura civil e industrial. Traballou coma un xigante para dotar a Vigo dunha historia urbanística, da que probablemente este libro «Vigo amurallado», sexa o froito máis conseguido, consciente de que unha cidade non ten futuro se esquece as orixes do seu patrimonio. O seu labor didáctico e afán cívico foron extraordinarios, como tamén é moi valioso o seu arquivo documental, milleiros de planos e fotografías, que deberían formar parte do patrimonio da cidade. Garrido, a quen nin sequera se lle nomeou vigués distinguido, para vergonza da clase política viguesa, merece polo menos que o seu arquivo sexa mimado, xa que alí se gardan cincuenta anos de investigación da historia de Vigo.

 

Recuperar o liderado cultural

/en , , , , , , , , /por

Publico hoxe en Faro de Vigo un artigo breve nas páxinas dedicadas á campaña electoral, que me solicitaron para contextulizar os retos culturais do concello de Vigo:

Tras varios mandatos nos que Vigo perdeu o seu liderado cultural, as prioridades do concello de Vigo en materia cultural pasan pola modernización na xestión das súas infraestruturas culturais (museos, bibliotecas e centros culturais) e pola recuperación do diálogo, a participación e o acordo entre a nova concellaría de Cultura e os diversos axentes culturais, dende as persoas creadoras, empresas de produción e distribución, até o rico tecido asociativo cultural existente.

A aposta pola modernización das infraestruturas culturais no contexto da hibridación dixital internacional está condicionada polo funcionamento efectivo dunha rede de bibliotecas e de museos municipais, que poida ser considerada como tal, xestionadas con criterios estritamente profesionais de servizo público. Unha aposta que obriga ao concello de Vigo a acordar co resto das administracións implicadas a construción da biblioteca do estado, a habilitación de novas instalacións para o Arquivo Municipal e a apertura con persoal e medios suficientes das bibliotecas municipais de Teis, Navia e Bouzas. Como tamén é obrigado recuperar a actividade normalizada do Marco, como Museo de Arte Contemporánea, do Verbum como factoría artística, e a reabrir o Centro Galego de Fotografía e xestionar os valiosos fondos fotográficos de propiedade municipal. Sen menoscabo dos avances que se produzan no proxecto da Panificadora como centro cultural e cívico, cuxos usos definitivos deberían ser sometidos a consulta e debate cidadán.

Un mandato no que, ademais, o concello debería comprometerse tamén no relanzamento dos diversos festivais artísticos promovidos por axentes de base así como na recuperación dunha liña de bolsas específica para a proxección internacional das novas creadoras viguesas de diversas artes, o que contribuiría tamén á da propia cidade.

Recuperar estas políticas culturais de servizo público, así como de participación e apoio aos talentos creativos, son condicións imprescindibles para que Vigo recupere o seu liderado como cidade da cultura da fachada atlántica.

Vigo no espello do Porto

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo as relacións da área metropolitana de Vigo coa do Porto:

Non é novidade ningunha insistir na necesidade de que Vigo aproveitando a súa centralidade xeográfica priorice no seu proxecto estratéxico as súas relacións coas outras dúas grandes áreas metropolitanas da fachada atlántica, a do Norte, a galega da Coruña e a do Sur, a portuguesa do Porto. Dous polos potentes de desenvolvemento urbano cos que a área metropolitana de Vigo compite para atraer actividades económicas e incrementar a súa capacidade exportadora, mais coas que tamén se complementa e das que necesita na reclamación de investimentos para a mellora das súas infraestruturas básicas, no marco do desenvolvemento previsto para o arco peninsular atlántico, do Douro ao País Vasco, alternativo no actual mapa rexional europeo ao arco Mediterráneo, conformado polas cinco comunidades da ribeira oriental da península ibérica.

Como tampouco é novidoso insistir no feito de que as cidadanías e os tecidos empresariais destas tres metrópoles atlánticas, sobre todo a viguesa, asumiron, dende hai tempo e con toda naturalidade, a mobilidade de persoas e de intercambios comerciais dentro deste espazo xeográfico, coincidente en boa medida co da vella Gallaecia, mesmo a pesar de que as institucións galegas e portuguesas, máis alá de retóricas diplomáticas, continúan viradas de costas. Unha eurorrexión na que na actualidade viven seis millóns e medio de persoas, o que supón un 11,25 % das censadas na península ibérica e na que se concentra boa parte da capacidade exportadora de ambos os dous estados. Na defensa dos intereses comúns é onde A Coruña, Vigo e Porto deberían fixar os seus proxectos estratéxicos para as próximas catro décadas.

Un proxecto de cooperación que a comezos da década de 1990 xa concibiron Fernando Gomes, presidente da cámara portuense, e Carlos G. Príncipe, alcalde de Vigo, promotores do Eixo Atlántico do Norte Peninsular (1992), asociación (entón) dunha ducia de cidades de ambas as dúas bandas do Miño creada coa intención explícita de superar as barreiras físicas existentes neste espazo galego-portugués «mediante infraestruturas públicas que permitan vertebrar un mercado único transfronteirizo». Camiño xa das tres décadas do seu inicio, coincidente tamén coa entrada en vigor do mercado único, o soño compartido de Príncipe e Gomes, a quen escoitamos emocionados na Porta do Sol viguesa na manifestación en solidariedade coa flota pesqueira galega do fletán, o proxecto de eurorrexión, liderado por Porto e Vigo, nunca acabou de cristalizar institucionalmente. Máis aínda, creo que na última década se agrandaron as diferenzas entre estas cidades e se conxelaron ou desbotaron boa parte dos proxectos máis colaborativos acordados entre elas.

Xaora, a área metropolitana de Porto, que triplica en poboación á viguesa, non perdeu o tempo. Desenvolveu durante estes vinte e cinco anos de mercado único as súas infraestruturas de forma extraordinaria; dotouse dun aeroporto punteiro, utilizado anualmente por doce millóns de viaxeiros (dez veces os de Peinador) desde o que se pode viaxar a 88 destinos; puxo en funcionamento unha rede de tranvía metropolitano que move sesenta millóns de usuarios (tres veces os de Vitrasa); e apostou pola ampliación do porto de Leixões, que ameaza ao porto de Vigo tanto no seu tráfico de contedores como de cruceiros. Por non falar da renovación radical das actividades económicas do seu tecido urbano, con especial atención ás culturais e artísticas (festivais de cine, concertos, museos, arquitectura…), que converteron á cidade do Doiro nun dos destinos europeos de moda.

Diante do espello do dinamismo de Porto, o Vigo metropolitano ten que reaccionar de vez. Non pode perder outras dúas décadas discutindo miudezas de política doméstica entre administracións e familias políticas, mentres perde o tren da Alta Velocidade, diminúen os tráficos do seu porto e Peinador queda reducida a unha terminal complementaria de Barajas. Así de claro e de triste. Como tamén deben recuperarse os proxectos de cooperación política e cultural transfronteriza, singularmente potenciando de novo o Eixo Atlántico do Noroeste Peninsular (que continúa tendo unha das súas sede en Vigo) e a colaboración entre entidades locais (museos, centros educativos, universidades…) de ambas ás dúas metrópoles. Sen esquecer a oportunidade extraordinaria que achega contar cunha lingua compartida, como é o galego-portugués, capaz de abrir portas económicas e formativas nos cinco continentes. En definitiva, trátase de recuperar a cooperación estratéxica entre Vigo, Coruña e Porto para que cada unha delas poidan competir en mellores condicións no espazo das áreas urbanas atlánticas. Gustaría que esta idea se tivese en conta na axenda das próximas municipais.

Onte 1996: Encontro pola Cultura

/en , , , , , , /por

Confeso que non agardaba que se ateigase o amplo salón de actos do IES Politécnico no Encontro pola Cultura organizado onte polo Ateneo Atlántico e outras entidades culturais viguesas. Unha convocatoria cidadá na que se pretendía tomarlle o pulso a situación actual da cultura en Vigo abrindo tres liñas de reflexión: a xestión e os equipamentos culturais, relatorio do que se ocupou a avogada e crítica cultural Ania González; o Urbanismo e o patrimonio industrial, que correu a cargo do arquitecto Iago Valverde; e a Imaxe da Cidade e Identidade, da que me ocupei eu (aquí pode baixarse en pdf o esquema-guión). Tres enfoques diversos, que o moderador Fernando González «Gonzo» soubo ir enfiando con moito interese, que abriron unha longa rolda de intervencións moi críticas coa falta de democracia e o absoluto centralismo da xestión cultural da cidade, concentrada en Alcaldía e persoal de confianza, unha situación de excepcionalidade que debe e pode ser reconducida.

A recuperación da liberdade de creación e do acceso á cultura en Vigo, a necesidade da participación dos colectivos culturais na orientación das políticas culturais públicas e a xestión profesionalizada e independente foron algunhas das ideas máis repetidas nun encontro chamado a marcar un punto de inflexión capaz de establecer lazos entre colectivos, comunidades e individuos vinculados coa cultura no ámbito metropolitano.

No par de intervención que fixen no debate insistín na necesidade de facer tamén autocrítica e non enredarse coa descrición (que todos compartimos) da lamentable e vergonozosa actuación do actual goberno Caballero, (dende a iluminación de nadal á xestión do auditorio Mar de Vigo), xa que para a desgraza da cidade, con honrosos intentos voluntaristas dalgunhas corporacións e mesmo dalgúns responsables da Concellaría de Cultura, nas últimas catro décadas nunca contou con políticas culturais estratéxicas, baleiro que no maioría dos casos foi cuberto con ocorrencias máis ou menos disparatadas e mesmo algunha máis afortunada.

Xouba City e Percalinópolis

/en , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal no Faro de Vigo a propoñer, a raíz da publicación da novela de Xurxo Souto, A gran travesía de Chiruca Macallás, a irmandade entre as cidade sde Vigo e A Coruña:

Foi Urbano Lugrís, o pintor surrealista nacido na Coruña, que procurou porto en Vigo nos derradeiros anos da súa vida, quen bautizou a cidade onde naceu como Percalinópolis e na que morrería como Xouba City. Xaora, no ronsel trazaso por aquel Ulyses Fingal, o noso pintor-océano das grandes mans e trazo milimétrico, creador de toda unha icononografía mariña, o narrador e músico Xurxo Souto acaba de publicar A gran travesía de Chiruca Macallás (Xerais, 2018), unha novela poderosa na que tirando das redes que lanzara hai xa dúas décadas en «O retorno dos homes mariños» (Xerais, 1999) ofrece a historia de superación de Mercedes, a patroa de pesca do «Macallás», o arrastreiro que sae do porto das Arneiras, a cidade da Torre e da area do Berbés, con destino a Rockall, unha rocha perdida no medio da nada , entre o mar de Escocia e Islandia.

Para Xurxo Souto, como probablemente para Urbano Lugrís, A Coruña e Vigo son a mesma cidade, unha cidade maragota ou mariña, cuxa denominación muda conforme sexa o punto da rosa dos ventos dende o que nos acheguemos á costa: Xouba City ou Penameá, Percalinópolis ou as Arneiras (onde atraca o «Macallás» na novela de Souto), ou os portos de Vigo e A Coruña, o Berbés ou o Muro, dous puntos de atraque dunha mesma recalada. E como nunha cidade única, nas páxinas da novela de Souto trázanse os camiños polos que ir das Travesas a Monelos, de Teis a Labañou ou dende a porta da Palloza á Cidade Alta ao pé do Campo de Granada.

A mesma cidade que para Xurxo, como probablemente para o noso pintor do infinito e da ensoñación oceánica, ten como capital do mar a Bouzas (onde Souto presentou no Liceo a pasada fin de semana a novela), porque alí foi onde se crearon as parellas do bacallau, alí continúan os estaleiros cun pulo anovado, alí naceu o sindicalismo do mar da CNT, sendo tamén onde o xigante recheo do porto de Vigo fixo desaparecer o que se cre mellor ostreiro da ría.

Algúns pensarán que defender a idea de que Vigo e A Coruña son a mesma cidade é causa de catro tolos que viven no mundo surrealista de Urbano Lugrís, mais aínda cando arrastran décadas de enfrontamentos e descoñecementos, alentados por localismos promovidos polas súas elites, ou pola incomunicación á que a prezo de ouro (trinta e dous euros, ida e volta) someten á cidadanía a concesionaria da autoestrada do Atlántico.

Mais para os que ao longo da nosa vida tivemos a fortuna de vivir nalgún momento nas dúas cidades é doado identificar que as persoas que viven no Calvario, en Coia ou en Teis son as mesmas persoas que viven nos Castros, Monelos ou Labañou, familias obreiras, xentes humildes procedentes todas das aldeas de Lugo ou de Ourense, que nas décadas dos sesenta aos oitenta foron buscar traballo na beiramar. Como hoxe sabemos que os traballadores que loitan por non perder o seu posto en Alcoa afrontan idéntico reto ao que hai catro décadas asumiron en Vigo aqueloutros defendendo a supervivencia de Ascón, Barreras ou da propia Citroën.

Teñen razón Lugrís e Souto, Vigo e A Coruña constitúen en esencia unha cidade única, Vilamaior das mil ribeiras. Dous polos dunha mesma cidade atlántica que precisan superar as barreiras da incomunicación terrestre á que a someten ese negocio perfecto da AP-9 e un infrautilizado eixo ferroviario atlántico que renunciou polo momento ao horario nocturno. Vigo e A Coruña, tras a desaparición das entidades financeiras propias, sofren idénticas dificultades que poñen en perigo proxectos culturais emblemáticos como os o MACUF ou o Marco… Vigo e A Coruña son os dous polos exportadores e Galicia, o que constitúe unha oportunidade extraordinaria, mais tamén un risco pola súa dependencia extrema das empresas tractoras…

A Coruña e Vigo están obrigadas a enfrontar retos semellantes: a rexeneración dos seus cascos antigos, evitando a súa terciarización como «comedores» urbanos; a apertura das súas fachadas ao mar, derrubando a fronteira imposta polas súas autoridades portuarias; a conservación e a hibridación dixital dos seus tecidos industriais, como a súa participación nos mercados das cidades atlánticas do Norte; a modernización das súas infraestruturas de comunicación, dende a intermodalidade das súas estacións terrestres e a transformación do eixo atlántico ferroviario como un tren galego de cercanías, até a competitividade dos seus portos e aeroportos, capaces de ofrecer alternativas aos do Porto ou Rotterdam…

Os concellos de Vigo e da Coruña deberían irmandarse decontado e asumir que a aposta máis rendible para as súas cidadanías é a de colaborar no mesmo proxecto estratéxico, deixando a competencia emotiva para o territorio futbolístico, onde manda o «fair play» e a aposta polo valor de candasúa canteira. É difícil, mais non é quimera ningunha. Lean a Xurxo Souto.