Neste Día das Letras no que celebramos a proeza de Manuel María como poeta nacional galego, cómpre non esquecer o seu compromiso como editor de poesía, como libreiro e como activista cultural.
A vocación de Manuel María como editor foi precoz, xa que iniciou esta actividade en 1949, cando apenas contaba vinte anos. Sendo alumno de sétimo de bacharelato promoveu co seu compañeiro Manuel Antonio Sopena a publicación das follas de poesía «Xistral», título co que os agasallara Luís Pimentel, a quen Manuel coñecera xunto con Celestino Fernández de la Vega e outros galeguistas na tertulia do Cantón Bar (máis tarde do Méndez Núñez). Un ano despois foi Aquilino Iglesia Alvariño quen xestionou con Celso Emilio Ferreiro e Sabino Torres a publicación na colección de poesía Benito Soto de Pontevedra do seu primeiro libro Muiñeiro de brétemas (1950), co que iniciou a súa etapa de poemarios de corte existencialista, ao que pertencen tamén Morrendo a cada intre (1952) e Advento (1954), nos que aparecen os abraios e os berros angustiados do poeta adolescente de intensidade e sinceridade abrumadoras. Aquela revista Xistral, unha aventura de mocidade que durou apenas dous números, foi onde publicou os seus primeiros poemas, xunto aos de autores lucenses consagrados como Luís Pimentel,Álvaro Cunqueiro ou Aquilino Iglesia Alvariño.
Actividade editorial que Manuel María retomará en 1952 cando promove en Lugo co pintor Ánxel Johán a Colección Xistral de poesía, reutilizando así o nome que lle agasallara Pimentel, o das serras setentrionais que separan a súa Terra Chá do mar, como aproveitando a experiencia da colección pontevedresa onde publicara o seu libro alboral. Manuel María coidará e xestionará a edición de media ducia de libros de poemas, cinco deles en galego, para o que contará coa axuda económica achegada polos membros da peña do Méndez Núñez. «Pimentel, Ricardo López Pardo e algúns outros puxeron 250 pesetas cada un», confesoulle Manuel María a Xosé Manuel del Caño no seu libro entrevista. Cinco poemarios hoxe emblemáticos do emerxer literario dos cincuenta, fose pola novidade das súas autoras, como polo regreso de poetas que publicarán con anterioridade ao 18 de xullo: O paxaro na boca (1952), o primeiro libro de Luz Pozo Garza; Íntimas (1952), o título inicial de Pura Vázquez; Poemas pendurados de un cabelo (1952) de Ricardo Carballo Calero; Da miña zanfona (1954), un dos últimos libros de Ramón Cabanillas e Orballo espido (1955) de Manuel Casado Nieto. Unha colección emblemática que morreu, segundo confesou o propio Manuel María, “porque había coa censura uns trámites tremendos”, un eufemismo elegante para expresar as dificultades do xove editor.
Manuel María non foi orixinal para bautizar a súa terceira tentativa editorial como Ediciós Xistral, un proxecto que se anticipou un par de anos á apertura en 1970 da Libraría Xistral, onde vendería tamén cerámica de Sargadelos, que dirixiu súa compañeira Saleta Goi nas Galerías Fontecha de Monforte de Lemos. Un proxecto editorial no que dende 1968 a 1975 publicou catorce títulos, dos que trece corresponderon á colección Val de Lemos de poesía, na que contou coa colaboración de Baslio Losada e a dirección de Lois Diéguez. Manuel María conseguiu que Xistral, a pesar da súa modestia, fose unha referencia no seu tempo, conseguindo, como sinalou Darío Xohán Cabana, «que algúns autores seguisen publicando e outros empezásemos a publicar». Unha iniciativa editorial á que non foron alleas as dificultades do propio Manuel María para publicar os seus poemarios. Galaxia publicáralle Mar maior (1962) na colección Sanlés que dirixía Celso Emilio Ferreiro, mais rexeitáralle a edición da segunda edición de Terra Chá (1967), á que engadira vinte e sete novos poemas. Dificultades, ás que se engadía o carácter social e político da súa produción daquel tempo, que o obrigaron a procurar saída nas Edicións Nós de Buenos Aires para dous dos seus libros Versos para un país de minifundios (1969 e Remol (1970).
Manuel María publicou en Val de Lemos dous poemarios, Proba documental (1968) e Canciós do lusco e fusco (1970), ademais do seu Auto do mariñeiro (Brevísima farsa dramática en tres tempos) (1970). Colección á que incorporou voces consagradas como a de Celso Emilio Ferreiro, entón en Caracas, con Terra de ningures (1969), a de Xosé Neira Vilas, daquela en Cuba, con Inquedo latexar (1969) e a de Bernardino Graña con Non vexo Vigo nin Cangas (1975). Mais e sobre todo, Manuel María apostou por unha xeración de poetas novos como a chairega Margarita Ledo Andión, que publicou alí os seus dous primeiros libros Parolar cun eu, cun intre, cun inseuto (1970) e O corvo érguese cedo (1973). Outro tanto sucedeu cos tamén lucenses Lois Díeguez con Canciós para un agromar branco e azul (1968); Darío Xohán Cabana con Home e terra (1970); Fiz Vergara Vilariño con Encontro cos tiburós ( 1973) e Xosé Lois García, autor de Borralleira para sementar unha verba (1974). Colección que se completou co libro de Luís Álvarez Pousa Os cás da vida (1972) e cos Poemas na voz de Antón Campelo (1969).
Margarita Ledo comentoulle a Mercedes Queixas que o nome de «Val de Lemos» «condensa dalgún xeito, o modo de andar a terra de Manuel María», a forma dos libros era «povera», «de urxencia, libros feitos cos medios á man e na imprenta do (tamén libreiro) Villarrabide de Sárria». «Val de Lemos» foi, para Margarita Ledo, «un lugar de encontro e de crenza no futuro; foi a revancha da palabra contra a súa desaparición; foi a lingua galega como sinal das contrabandistas».
As Edicións Xistral enriqueceron o polo editorial galego alternativo á Galaxia de Del Riego, controlada literaria e politicamente por Ramón Piñeiro. Un espazo editorial no que se situaban tamén a lucense editorial Celta, as Edicións Castrelos do poeta Xosé María Álvarez Blázquez e as Ediciós do Castro do recén creado Laboratorio de Formas de Isaac Díaz Pardo e Luís Seoane, Uns poucos anos antes que aparecesen as novas editoras da Reforma Política, como Edicións do Rueiro, Alvarellos, Edicións do Cerne e xa en 1979 Edicións Xerais de Galicia. O nome de Edicións Xistral nese período reaparecerá da man de Manuel María como selo de publicacións nacionalistas da ANPG, un catálogo onde se publicaron títulos tan emblemáticos como as novelas Antón e os iñocentes (1976) de Méndez Ferrín e Galou Z-28 (1976) de Lois Diéguez, o ensaio Conflicto lingüístico e ideoloxía en Galiza (1976) de Francisco Rodríguez ou o poemario Cantos rodados pra alleados e colonizados (1976) do propio Manuel María. Mais ese xa é outro capítulo da historia da edición galega no que compriría afondar no futuro.
Por último, neste repaso do labor editorial de Manuel María, non podemos esquecer o seu papel na alianza de Xistral con Edigsa, a compañía discográfica catalá, que producía a «nova canço catalana». Grazas a esta acordo creouse un sello conxunto Xistral-Edigsa que gravará os primeiros discos de Voces Ceibes e os Poemas ditos coa súa voz (1968), un moi orixinal documento sonoro no que Manuel María adiantaba cinco poemas inéditos de Remol, que segundo Saleta constituíu «o grande éxito da Feira do libro da Coruña de 1968». Unha colaboración editorial á que noi allea a presentación que Manuel María fixera do concerto de Raimon no estadio da Residencia de Estudantes Compostela o 9 de maio de 1967, un acto no que prendeu a faísca da “Nova Canción Galega” nin a súa participación, tamén como presentador, no mítico concerto de Voces Ceibes no teatro Capitol o primeiro de decembro de 1968.
Coa fin de ano pechou a taberna Rikitrí da rúa Hernán Cortés 14. Dende hai trinta e cinco anos rexíaa Arximiro Rodríguez Carballido, «Miro», que collera o traspaso da Casa Anuncia aberta a comezos da década de 1940. Dende entón a Rikitrí nunca perdeu o sabor dunha taberna de toda a vida, durante o día un lugar acolledor de conversa agradable para tomar unha chiquita ou unha caña, onde se reunían os empregados e veciñanza das proximidades de María Berdiales e Urzaiz, pola noite parada segura de noctámbulos e solitarios na procura da última. Da man do bo de Miro dende 1987 converteuse tamén nun dos templos celtistas da cidade, tanto por ser sede da peña celtista homónima (formada por sesenta persoas), como pola decoración dos teitos con bufandas do Celta e doutros equipos cos que xogou en liga e competición europea e das paredes con equipamentos e fotografías coas que é doado reconstruír a historia do noso equipo nas catro décadas de entre séculos. Como foi tamén a barra humilde da Rikitrí un espazo onde decote se falaba galego con orgullo e se debatía con paixón sobre o futuro incerto do noso primeiro equipo como da propia cidade.
Miro quixo para a Rikitrí que fose tamén un espazo para celebrar a ledicia e a cultura nosa, organizando as polbeiras dos sábados, recitais poéticos ou verbenas e concertos nos que participaron artistas como Alberto Cunha, Acordeireta, Os residuos atractivas ou Zurrumalla, grupo de música tradicional que lle dedicou un pasacorredoiras. Con todo, sempre foi a remada de nadal convocada cada serán de noiteboa e noitevella a actividade máis singular e emblemática desta entrañable tasca viguesa. Dende hai tres décadas máis de medio cento de persoas protagonizaban esta extraordinaria performance ocupando o medio e medio da rúa Hernán Cortes, remando cos seus corpos ao compás dos seus berros, festexando así a amizade e a ledicia coma se fosen participantes dunha competición de traíñas ou yolas no escenario da ría. Unha remada popular que co peche da Rikitrí dificilmente poderá repetirse, sexa pola merecida xubilación de Miro como pola posta en marcha dun proxecto de urbanización que prevé construír dous edificios e unha praza que comunique de forma peonil as rúas de Hernán Cortés e María Berdiales coa rúa Simón Bolivar, o que obrigará a derrubar o edificio da taberna e outros da súa contorna.
