Listado de la etiqueta: contaminación_luminosa

O ceo en galego

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á iniciativa da Academia de fixar o nome das oitenta e oito constelacións

A Óscar Sánchez, Martin Pawley

Dende a aparición do cometa Halley en febreiro de 1986, que non regresará até xullo de 2061, entendín a fascinación que a observación astronómica provoca nas crianzas e nas persoas maiores. Desa pulsión netamente humana de ollar o ceo naceu o interese de todas as culturas por estudar os obxectos celestes e os fenómenos no Universo, sendo a Astronomía unha das ciencias máis antigas da humanidade. As primeiras observacións astronómicas, consistentes en debuxos e artefactos creados na prehistoria coa pretensión de documentar o que se vía no ceo, serviron para medir o tempo e incrementar a precisión dos calendarios agrícolas.

A humanidade comezou a nomear os grupos de estrelas co propósito de orientar aos viaxeiros e aos navegantes sobre océanos e mares. Así apareceron as «constelacións», padróns do ceo nocturno formados unindo as estrelas, un exercicio presente tanto nas culturas china e maia como na grega. Ptolomeo inventariou no seu Almagesto (século II a. C.) 48 grupos de estrelas recoñecibles polo seu debuxo no ceo nocturno. Entre estas constelacións, foron as doce primeiras ás do zodíaco: Augadeiro, Carneiro, Cangrexo, Capricornio, Xemelgos, León, Balanza, Peixes, Arqueiro ou Seteiro, Escorpión, Touro e Virxe. Entre as restantes, unhas utilizan nomes da mitoloxía grega como Andrómeda, Dragón, Centauro, Hércules, Orión, Pegaso, Perseo… e outras nomes como Lobo, Lebre ou Serpe, pola semellanza da silueta destes animais coa unión das estrelas que a compoñen.

Constelacións cuxo número foi ampliado dende a Idade Media, en boa medida pola navegación no hemisferio sur que descubriu a ollos europeos algunhas aquí invisíbeis ou formas incompletas doutras. Identificáronse así constelacións con nomes de animais «exóticos» como Camaleón, Pomba, Ave Fénix ou Peixe Voador, doutros animais como Raposiña ou Lince ou dos propios instrumentos de observación como Escuadro, Telescopio, Microscopio ou Retículo. Constelacións que en 1930 a Unión Astronómica Internacional fixou en 88, sendo as identificadas na actualidade.

A pasada semana a Real Academia Galega aprobou unha proposta normalizada e oficial destas oitenta e oito constelacións. Unha listaxe (dispoñible na rede) froito da colaboración entre o Seminario de terminoloxía da Academia e dun equipo de astrónomos formado por Salvador Bará, profesor de Óptica da USC, Martín Pawley, membro da Agrupación Astronómica Coruñesa Ío e Dosi Veiga, impulsor de Ceos Galegos. Unha relación que, como sucedera coa iniciativa de nomear a estrela Rosalía de Castro da constelación de Serpentario tamén chamada Ofiuco, e do seu exoplaneta Río Sar, outra iniciativa da Agrupación Ío, pon o ceo en galego, sendo outro avance decisivo para a incorporación da nosa lingua no ámbito científico, froito dunha colaboración entre astrónomos e lingüistas. Unha iniciativa que continúa outras actualizacións recentes do vocabulario técnico matemático e dos nomes dos elementos químicos, desenvolto pola Academia con idéntico procedemento.

Esta iniciativa de fixar o nome das constelacións, únese neste ano ademais á publicación de Grandes Ideas da Astronomía (2020), un texto colectivo escrito por astrónomos de universidades e observatorios de todo o planeta, traducido para o galego polo incansable Martín Pawley, activista de todas estas propostas de alfabetización astronómica e galeguización científica. Un libriño delicioso, que se suma ao mapa do ceo despregable tamén publicado pola Agrupación Ío, configurando un modelo de divulgación científica de calidade e de aproveitamento didáctico, que responde as preguntas esenciais que se formula a Astronomía actual: dende cal é o valor do ceo nocturno e o perigo da contaminación luminosa, pasando pola estrutura do universo e o seu funcionamento até cal é a utilidade da cosmoloxía e astronomía no desenvolvemento doutras tecnoloxías, entre outras cuestións apaixonantes.

Iniciativas necesarias de alfabetización e divulgación astronómica vencelladas á unha utilización normalizada da nosa lingua, amosando que o emprego do galego na ciencia e na tecnoloxía amplía o noso horizonte e enriquece o noso patrimonio colectivo. Iniciativas que se ofrecen como un antídoto eficaz de tolerancia para inmunizarse dunha nova onda do virus do hexemonismo lingüístico, recuperado como manobra distractoria conservadora no debate da LOMLOE (a lei que modifica a lei Wert, aprobada polo PP en 2013) sobre a utilización vehicular das linguas oficiais na escola e sobre os seus niveis de competencia ao remate da escolarización.

Si, ollemos o ceo en galego, procuremos o Hexágono de inverno e identifiquemos Sirio, a estrela máis brillante do ceo visible situada na constelación do Can Maior. O ceo loce en galego.

Serpentín kitsch

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal en Faro de Vigo ao debate entre o kitsch e o contemporáneo na cultura en Vigo

Avanzada a remuda dun treito do bulevar da Gran Vía, xa apareceron os primeiros nomes cos que a cidadanía o bautiza co xenio da retranca viguesa. Entre os que coñecín gustoume moito o de «serpentín da Gran Vía», sintagma que procura unha intelixente connotación co carácter industrial da cidade, identificando a estrutura retorcida de ferraganchos pintados coa gama do arco da vella co nome da espiral utilizada nos alambiques ou nos equipos de refrixeración, peza que permite ao fluído circulante polo seu interior absorber ou ceder calor. Imaxe que ben lle acae ao desproporcionado tinglado de ferro e cristal baixo o que circularán en rampas eléctricas ringleiras de peóns camiño do Corte Inglés. Unha intervención urbana, que a alcaldía cualificou como «obra de arte», mais sobre a que tamén se pronunciaron diversas voces veciñais e os grupos da oposición decepcionadas tanto polo resultado estético renxente como pola perda irreversible do arborado patrimonial tanto do bulevar como das beirarrúas, modificando así as características orixinais dun espazo urbano emblemático deseñado hai setenta e cinco anos como a primeira avenida bulevar da nosa cidade.

O caso deste estridente serpentín da Gran Vía únese ao doutras intervencións urbanas de carácter semellante, como o da instalación (aparentemente casual) da dinosebe na Porta do Sol (2015), introducindo no noso primeiro espazo comunitario unha icona alternativa á do Sireno de Francisco Leiro; un espazo selfie, que como era previsible, despois das brincadeiras iniciais dos días de novidades, pasou a formar parte do percorrido polo Vigo kitsch, que non falta en guía ningunha dos itinerarios frikis por Galicia. Intervención replicada agora en Samil (2020), coa instalación doutro «photocall», unha nécora xigante de granito, xustificada para promover a imaxe das illas Cíes nas redes sociais. Espírito kitsch que impregna o alarde de luces de Nadal, co seu despregue de millóns de leds, noras e árbores, a todas luces desproporcionado, como inoportuno neste ano de dolorosa pandemia, tanto polo seu custo para as arcas municipais, polos riscos para o patrimonio e inconvenientes que ocasiona para a veciñanza durante case cinco meses, como polo incremento da contaminación luminosa, facendo caso omiso ás medidas de loita contra o cambio climático como ás recomendacións polos ceos limpos, incluída a aprobada por unanimidade polo Parlamento Galego (2015).

Intervencións municipais que convocan a milleiros de persoas, como sucede tamén na cabalgata de reis, nas comitivas do entroido ou nos concertos de Castrelos, presentadas polos responsables do concello como alternativas populares á arte e cultura de vangarda, que só interesa a unha elite, apenas uns poucos culturetas e señoritos. Un vello debate, entre o kitsch e o contemporáneo, que durante o século XX afectou á arquitectura, deseño e ás diversas artes, que en Vigo tamén deixou a súa pegada. Velaí a desfeita dos anos do alcalde Portanet, no que se derrubaron alfaias da arquitectura pétrea, para substituílas por construcións que hoxe consideramos vulgares. Velaí aqueloutro surto de estética kitsch –se prefiren, «vulgar», «cursi» ou «chapuza»– nos mandatos en minoría de Soto, que permitiu ao concelleiro Agustín Arca intervir sobre o espazo de Castrelos ou deseñar da súa propia man a primeira versión dos volcáns de Coia. Esperpentos urbanos que con bo criterio emendou o compañeiro Soto no seu derradeiro mandato deixando cinco grandes esculturas contemporáneas, emblemas do Vigo de entre séculos. Novo abrocho kitsch reaparecido coa «cidade das flores» pola alcaldesa Corina Porro, promotora da aparición da actual cultura das macetas ou das arboriñas sen raíces.

O máis triste do conto é que a aparición deste novo surto de cultura kitsch coincide na última década co colapso de Vigo como cidade de cultura contemporánea, perdendo unha hexemonía que a caracterizou durante o século XX. Vigo está desaparecida nas táboas de actividades e equipamentos culturais, moi lonxe das súas competidoras naturais (Porto, A Coruña e Santiago). Velaí o auténtico drama que vivimos nun concello sen rede de bibliotecas ou sen un museo da cidade que se pode chamar como tal. Velaí unha cidade que deixou morrer, entre outras convocatorias do seu tecido artístico, o festival Are More de música clásica, a Fotobienal de fotografía, o ImaxinaSons de Jazz, o ALT de artes escénicas, ou deixou marchar o festival Sinsal. Velaí unha capital editorial de Galicia sen un festival de literatura galega.

O Vigo efémero do photocall, do serpentín e da paquetería de Nadal non pode agochar a existencia dunha cidade con vontade de liderar a cultura da Galicia contemporánea, unha posición de privilexio que debería ser recuperada.

Onte 2082: Óscar Sánchez «Martin Pawley» no faladoiro virtual do colexio de Laredo

/en , , , , , , , /por

Óscar Sánchez «Martin Pawley» mantivo onte durante hora e media un faladoiro virtual sobre astronomía, ciencia e cine con corenta alumnos e alumnas de 5º e 6º de EP do CEIP de Laredo. Na presentación visual do proceso que levou ao nomeamento da estrela Rosalía de Castro, Óscar debullou un interesantísimo discurso sobre astronomía e literatura, alicerzado sobre a reivindicación do papel das mulleres na ciencia e o valor da diversidade linguística e cultural.

A seguir, Óscar respondeu durante case unha hora ás cuestións formuladas polos estudantes. Insistiu sobre o interese de ver os ceos nocturnos, «para o que só se precisan dos ollos e un pouco de paciencia, xa que tardan entre 30 e 40 minutos en acomodarse á escuridade», alertando sobre a contaminación luminosa dos espazos urbanos que impide ver os ceos limpos e aconsellando axudarse por uns prismáticos, se fose necesario.

Preguntado sobre a súa película preferida, recomendou A pequena vendedora de sol, de D.Diop Mambéty, ambientada en Dakar e protagonizada por unha rapaza que quere ser vendedora de xornais, expresión da diversidade do cinema actual. «A min gústanme as películas boas. Hai filmes bos en todas as partes. En Galicia e Portugal fanse películas moi boas e en África tamén. Interésame moito o cine africano, Ousmane Sembéne é un dos meus directores e escritores preferidos».

Un alumno preguntoulle sobre as dúas películas que dirixiu, a primeira Ilusións visuais (2006), sobre o paradoxo de ver, e a segunda que o chairego definiu como «catorce minutos de fogos artificiais na noite de san Xoán».  Outro interesouse por quen descubriu Ío, o italiano Galileo ou o astrónomo alemán Simon Marius. Un alumna solicitou que comentase a sua opinión sobre os lanzamentos de satélites artificiais promovido por Elon Musk.

Anunciou as próximas eclipses que se poderán ver en Galicia, salientando a eclipse total do 12 agosto de 2016 e lembrando que neste verán poderemos ver Marte, Saturno e Xúpiter. Tamén respondeu a pregunta se cría posible que chegase un Covid20. A ese respecto contestou que non sabía o que o podería pasar nos próximos anos, mais que en todo caso a pandemia do Covid19 se explica por factores como o aumento da mobilidade no planeta e a perda da biodiversidade: «hai menos planeta natural».

Para rematar abordou a cuestión do cambio climático que «xa non poderemos evitar, aínda que si mitigar as súas consecuencias»; «o cambio climático é o primeiro desafío ao que ten que facer fronte a humanidade». Rematou a conversa contestando a unha pregunta sobre a proximidade da Galaxia de Andrómeda, o que lle permitiu situarnos no universo e apelar ao valor da ciencia como mellor guía paraa humanidade.

 

Covid 19 e acción ambiental

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á celebración do día mundial do medio ambiente no contexto da pandemia pola Covid 19:

Coa esperanza de estar saíndo da situación máis severa de confinamento, celebramos este 5 de xuño o día mundial do medio ambiente arredor do tema da biodiversidade, a data anual máis importante das Nacións Unidas para fomentar a acción ambiental. Biodiversidade que abrangue as oito millóns de especies do planeta, os ecosistemas que as albergan e a diversidade xenética entre elas. Biodiversidade concibida como piar que sostén toda a vida na terra e debaixo da auga, tecendo unha complexa rede que afecta a todo o sistema de vida, con especial incidencia sobre os aspectos da saúde humana. A deforestación, a invasión de hábitats de vida silvestre, a agricultura intensiva e a aceleración do cambio climático alteraron nos últimos anos o fráxil equilibrio da natureza. Ao ritmo do consumo actual de recursos naturais as Nacións Unidas estiman que se precisarían cada ano dos 1,6 planetas. Catástrofes recentes como os incendios forestais no Brasil, California e Australia, a invasión de lagostas no Corno de África e sobre todo a pandemia da Covid 19, cuxa orixe é moi probablemente zoonótica (transmitida de animais a persoas), testemuñan a estreita relación entre os seres humanos e as redes de vida nas que vivimos.

A aparición da Covid 19 demostra que cando destruímos a biodiversidade destruímos tamén o sistema que sostén a vida humana. Os responsables da OMS insisten en que a menor biodiversidade corresponde maior capacidade de propagación de patóxenos (virus e bacterias). Outros científicos estiman que mil millóns de persoas son contaxiadas cada ano por doenzas relacionadas con algúns dos tipos de coronavirus e que arredor do 75 % de todas esas novas doenzas infecciosas transmítense de animais a persoas; razón pola que manter intactas a natureza e a diversidade de especies é unha forma moi eficaz de protexernos das pandemias. Como tamén existen evidencias para investigadores da Universidade de Harvard da existencia dunha asociación de maior mortalidade por coronavirus e niveis máis elevados de contaminación ambiental por concentración de partículas, feito que outros cuestionan, mais recoñecendo en todo caso que a longo prazo a contaminación contribuiría a debilitar o sistema respiratorio. A natureza está enviándonos unha mensaxe clara: protexer a saúde do planeta e preservar a súa biodiversidade é a vacina máis eficaz para evitar o colapso alimentario nalgunhas zonas do planeta e para protexer a toda a poboación mundial de futuras pandemias.

Por outra banda, é un feito coñecido que o confinamento e a paralización da actividade nalgúns sectores, medidas adoptadas nos dous últimos meses polos diversos gobernos para frear a pandemia do Covid 19, diminuíron de forma significativa as emisións de gases de efecto invernadoiro ao tempo que melloraron a calidade do aire nas cidades. Un estudo da consellaría de Medio Ambiente observou en Vigo unha redución de até o 76 % dos niveis das emisións de dióxido de nitróxeno, cuxos niveis elevados están asociados ao agravamento de doenzas respiratorias e cardiovasculares. E o que aínda é moito máis esperanzador, fomos moitos os vigueses asombrados polo acontecemento inédito de poder escoitar o canto dos paxariños que nestes días de reclusión volveron pousar no alfeizar das ventás das nosas casas.

En cidades como a nosa, a saída da pandemia, a «nova normalidade», é unha oportunidade para deixar de facer as cousas como sempre se fixeron e darlle unha profunda virada á acción ambiental. E iso tanto polos compromisos asumidos na axenda 2030 de desenvolvemento sostible como pola necesidade de preservar a propia biodiversidade na contorna urbana. Materia na que en Vigo hai moito aínda por mudar, dende a redución das emisións, para o que imprescindible diminuír de forma drástica o tráfico de vehículos privados que utilizan combustibles fósiles, como se fixo con éxito rotundo pechando durante os meses de confinamento algunhas arterias (como a que atravesa a Porta do Sol), pasando polo reordenamento do sistema de mobilidade interna no Vigo central, no periurbano como nos concellos da área metropolitana, en base a creación de rotas de camiñantes e ciclistas, coches híbridos e eléctricos compartidos e a un novo transporte urbano eléctrico, o que diminuiría a polución e a contaminación acústica. Sen esquecer que nesta mudanza en clave verde é imprescindible en Vigo a redución da contaminación luminosa, procurando ceos nocturnos tan limpos como os de Cíes, e un plan de reforestación con milleiros de árbores urbanas, abandonando a política ornamental de maceteiros e dinosebes das dúas últimas décadas. Se de verdade queremos apostar polo obxectivo dunha cidade sostible e inclusiva é obrigado saír desta pandemia acometendo as mudanzas verdes que Vigo precisa.

Vigo cidade vagalume

/en , , , , , , /por

A revista A Movida convidoume a colaborar na edición impresa deste mes de decembro, onde publiquei unha versión reducida deste texto:

A imaxe que proxecta unha cidade é un compoñente esencial da súa identidade e un referente para a súa cidadanía. Unha imaxe que no caso de Vigo, durante tantos anos a cidade da oliveira, foi mudando ao longo das últimas décadas ao compás das mudanzas que se foron producindo na alcaldía do Campo de Granada. Daquel Vigo obreiro das décadas dos setenta e dos oitenta, da reconversión naval e dos luns ao sol, a cidade estrépito de X.L. Méndez Ferrín, o Vigo da movida de Siniestro Total e Golpes Bajos, de Aerolíneas Federales e Trenvigo, pasamos ao actual Vigo charramangueiro, sobreiluminado da dinosebe e do Alfageme na rotonda, unha cidade vagalume, excéntrica, un novo Lepe, como o definiron os membros de Cain, o Colectivo de Admiradorxs da Iluminación Navideña.

Certo é que cada alcaldía democrática quixo deixar a súa impronta nesta imaxe. Manuel Soto, o primeiro e valente alcalde democrático e galeguista fixo daquel Vigo revolcado que cantaba Xela Arias en Denuncia do equilibrio, o Vigo de Ascón e dos conflitos do estudantado con Vitrasa, unha cidade das esculturas, colocando no mesmo ano (1991) catro pezas extraordinarias noutros tantos espazos emblemáticos: o Sireno de Francisco Leiro na Porta do Sol, os Cabalos de Oliveira na Praza de España, a Porta do Atlántico de Silverio Rivas en Travesas e o Monumento ao traballo, os bautizados como Redeiros, de Ramón Conde entre Urzaiz e Gran Vía. Catro pezas de arte contemporánea galega, de moi diferente fasquía, cuxa instalación non estivo exenta de polémica, mais que foron capaces de mudar o espazo urbano e co tempo de converterse en iconas queridas polas diversas xeracións viguesas de entre séculos.

Carlos Príncipe quixo facer do Vigo unha cidade dos museos capaz de competir cos doutras cidades euroatlánticas, como Porto, Compostela e A Coruña, que no mesmo período desenvolvían cadanseu proxecto de infraestruturas culturais. Durante o seu mandato xestáronse os proxectos arquitectónicos de Abrir Vigo ao Mar e do primeiro Plan Urban para o Vigo Vello, ademais do deseño de tres museos, construídos con fondos europeos: o Marco. Museo de Arte Contemporánea de Vigo na rúa do Príncipe, recuperando o vello Pazo de Xustiza e Cárcere; o Museo do Mar de Galicia, instalado no antigo matadoiro municipal de Alcabre e o Verbum. Casa das Palabras na praia de Samil. Tres pezas arquitectónicas moi valiosas que despois dunha década de ser abertas ou ben non consolidaron os seus proxectos museísticos ou mesmo son abertamente cuestionadas.

Durante a alcaldía de Lois Pérez Castrillo desenvolvéronse os proxectos da Pinacoteca Francisco Fernández del Riego e do Centro Galego de Fotografía no Casco Vello, para contribuír a rexeneración do Casco Vello, e comezouse o de Auditorio Mar de Vigo en Beiramar, coa intención de situar a Vigo á altura das cidades atlánticas da música, singularmente Porto, Santiago e A Coruña. Angueira que polo momento quedou en auga de castañas, xa que os resultados artísticos, polo momento, foron discretos e os económicos ruinosos, tras a quebra da concesionaria.

Vigo nunca contou neste período con políticas culturais públicas, esas capaces de enxergar dúas décadas, capaces de solucionar lacras como o seu déficit bibliotecario endémico ou proporcionar continuidade á programación de festivais e exposicións das diversas artes, algunhas tan relevantes como a Fotobienal, as Xornadas de Música Contemporánea, promovidas por Enrique X. Macías, ou o propio Marisquiño, hoxe sumido na incerteza. Cando se anuncia unha gran Biblioteca do Estado en Travesas ou unha factoría cultural na Panificadora, cómpre lembrar que o que Vigo precisa é un proxecto cultural estratéxico, deseñado coa participación dos diversos sectores e colectivos culturais e xestionado con criterios estritamente profesionais. É tempo xa de superar a política cultural das ocorrencias de alcaldes e concelleiros, como a daquel Agustín Arca que chantaba volcáns nos paseos de Coia e canastras de baloncesto en canto curruncho atopaba. A pesar da sobreiluminación de nadal e da súa contaminación luminosa, outro Vigo das artes e das letras, continúa sendo posible.

Cuestión de luces

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á iluminación de Nadal que comeza a montarse en Vigo:

Cando o pasado sábado vin ao mediodía a montaxe do lucerío de Nadal na rúa Urzaiz, á altura do edificio da Peineta, un seis de outubro cunha temperatura de verán, non puiden evitar pensar na dificultade de explicarlle a todo o alumnado do noso colexio o anacronismo que supón comezar a vestir a cidade de Nadal cando aínda alborexa tímido o outono. Unha cuestión, a da remuda estacional, que sei é moi importante no pensamento daqueles que sospeitamos poidan padecer un TEA (Trastorno do Espectro Autista), aos que a pasada semana dedicaba nestas páxinas de Faro de Vigo o psiquiatra Cipriano Jiménez Casas tres artigos para enmarcar. Colocar por toda a cidade o lucerío de Nadal antes de que se produza a mudanza horaria de inverno e se celebren as festas de Samaín e do Magosto, que anuncian a outonada, desorienta ás crianzas e, probablemente, tamén a algunhas persoas maiores, subordinando a cadencia natural das estacións aos requirimentos dunha suntuosa ornamentación luminosa dun Nadal que comercialmente se adianta cada ano unha semanas máis.

Sei que á empresa concesionaria faille falta tempo para inzar a cidade de postes e fíos (mesmo entre edificios protexidos ou árbores veteranas da praza de Compostela) dos que pendurar os nove millóns de lámpadas led anunciados no verán como un acontecemento sen parangón. Trinta leds por habitante, o que de existir unha táboa de marcas de lucerío colocaría a Vigo como un referente no mapa do Nadal internacional. Un músculo de luz sen precedentes, cun custe anual de instalación de 825.000 euros, capaz por si so de «petar os hoteis vigueses», en palabras da alcaldía, e de intimidar a outras capitais mundiais deste mapa (Londres, Tokyo, Nova York e París, incluídas) con tan asombrosa marca durante máis xornadas ca ningunha delas. Unha sobreiluminación que asegura o noso rexedor será vista desde o espazo, mais que para diversas sociedades astronómicas e defensoras do medio ambiente contribuirá a incrementar a contaminación lumínica e a deseducar á cidadanía no dispendio da luz artificial.

Debate aberto sobre a contaminación luminosa urbana –que luxa os ceos, impide ver as estrelas e afecta a todos os seres vivos (incluídos os ciclos circadianos dos humanos)– no que todas as posicións coinciden en considerar a luz artificial como un axente contaminante, aconsellando un seu uso mesurado e prudente. A pesar de non estar aínda presente como debera na nosa axenda pública e política, a defensa dos ceos nocturnos non contaminados, un patrimonio común de todos os seres humanos, constitúe unha responsabilidade ineludible dos poderes públicos, que deben promover políticas dun uso prudente da luz artificial, o que ademais, contribuiría a rebaixar a factura pública en iluminación (tres millóns de euros anuais no concello de Vigo) e emisións de CO2 que provocan o efecto invernadoiro. Prudencia no emprego da iluminación pública, patrón utilizado polas cidades nórdicas, a pesar de vivir máis horas de ocaso e temperaturas máis severas cas nosas, que debería constituír un patrón nunha cidade onde existen case vinte mil contratos de bono social eléctrico, noutros tantos fogares con pobreza enerxética.

O caso insólito de sobreiluminación do Nadal de Vigo, fóra da excentricidade que supón para a propia cidade expoñerse nos medios foráneos con semellantes novidades, expresa ademais as dificultades de facer de Vigo unha cidade educadora, como propón o pedagogo Francisco Tonucci, onde os nenos e as nenas sexan o mellor parámetro na planificación e xestión dos espazos e dos tempos, unha cidade inclusiva onde todas as persoas teñan cabida. Cidade que debería contar cunha potente programación pública das festas anuais, onde tanto o Entroido, os Maios e o San Xoán, o Samaín ou o Nadal, terían o peso que lles corresponde na nosa tradición cultural. Contexto no que sería posible ofrecer unha iluminación prudente, mesurada e orixinal enfeitando os mercadiños de Nadal, tanto o de Príncipe como o de cada un dos barrios, ao xeito do que acontece na maioría das cidades europeas. Como tamén sería posible mellorar a programación municipal desas semanas de Nadal para as crianzas con máis encontros cos magos e con máis concertos e festas. Como tamén o sería celebrar a entrada do novo ano orgullosos dos nosos Ranchos de Reis, tan xenuínos no entorno metropolitano do noso Val do Fragoso, facilitando os seus desfiles polas rúas viguesas e o seu emocionante encontro no IFEVI.

Defendo que Vigo é ideal para ensaiar o proxecto dunha cidade acolledora, concibida a medida das crianzas, que é o mesmo que dicir unha cidade onde todos entendan o tempo ao seu tempo, onde reciban o que precisan. Xaora, non nos enganemos, a maxia do Nadal está en que a ninguén lle falte no seu fogar a luz da estrela dos afectos.

Calidade da noite

/en , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo á problemática da contaminación luminosa, ao fío da creación de Calidade da noite, o foro galego portugués polo fomento do patrimonio natural e cultural nocturno.

Vigo_noite

Na actualidade só de forma moi excepcional é posible contemplar dende unha cidade como Vigo un ceo nocturno estrelado. Impídeo o emprego abusivo da luz artificial que provoca un aumento do brillo da atmosfera e, como consecuencia, o incremento do brillo do fondo do ceo e a desaparición da nosa vista dos obxectos celestes que, como a Vía Láctea, forman a paisaxe nocturna que acompaña a humanidade desde as súas orixes. Bautizado como contaminación luminosa, este fenómeno que afecta como un veleno tan sutil como inocuo ao 99 % das poboacións de Estados Unidos e Europa e ao 80% do resto do mundo, que viven baixo ceos nocturnos contaminados de luz, ten efectos moi nocivos. Sobre o  futuro do planeta, na medida que supón un desbaratamento de consumo enerxético e un incremento das emisións de CO2, con inevitables consecuencias sobre o cambio climático. Perigosos para saúde dos propios individuos, xa que altera o seu reloxo biolóxico e modifica a secreción de melatonina, provocando problemas de insomnio e posibles desordes cognitivas e emocionais. Daniños sobre o equilibrio do medio natural, das súas especies, dos seus hábitats e paisaxes, ameazadas pola ruptura do ciclo natural de luz e escuridade.

Abonda con gozar da experiencia extraordinaria e inesquecible de vivir unha noite estrelada nas illas de Cíes e Ons para comprender como un ceo estrelado se ofrece dende a antigüidade como a maior biblioteca do mundo.  Sabemos que as estrelas guiaron durante séculos a navegantes e exploradores e que a noite posúe luz propia que orientou aos seres humanos de todas as épocas e xeografías. O escritor Agustín Fernández Paz lembrou en novelas memorables como Desde unha estrela distante (2013) ou Lúa do Senegal (2009) que por riba das procedencias xeográficas como dos valados que pretenden separarnos todos os seres humanos compartimos idéntico ceo estrelado e un mesmo corno da lúa onde prender os nosos degoiros. Un ceo que dende hai un milenio orientou aos peregrinos camiñantes por Europa e que hoxe auxilia aos refuxiados das guerras esquecidas do continente africano ou das de Siria e Iraq. Os seres humanos común temos o ceo, reescribindo o verso de Celso Emilio Ferreiro,

E por ventura tanto é así que a contemplación do ceo estrelado debe ser recoñecido como un dereito inalienable da humanidade, equiparable ao resto dos dereitos ambientais, sociais e culturais, como propón a histórica Declaración da Palma de 20 de abril de 2007, asinada por representantes da UNESCO e doutras axenciais científicas internacionais. A visión da luz das estrelas foi ao longo da historia, e deberá continuar sendo, unha inspiración para todos os seres humanos, como a súa observación representou un elemento esencial para o desenvolvemento cultural e científico de todas as civilizacións. Declaración da Palma asumida na súa integridade e de forma unánime polo Parlamento de Galicia na súa declaración institucional de 29 de setembro de 2015,  que reclama o control da contaminación luminosa en todo o territorio galego, a protección da saúde dos cidadáns e dos ecosistemas nocturnos,  así como o acceso ao ceo estrelado e a incorporación da Astronomía e dos valores científicos e culturais asociados a ela na actividade educativa.

O noso país non é alleo a esta mancha de luz nocturna que impide a visión das estrelas. Para Salvador Bará, coordinador do laboratorio de contaminación luminosa da Universidade de Santiago, en Galicia desbaldimos o 30 % da luz artificial nocturna dirixíndoa cara o ceo ou a puntos mortos. Un verquido de luz que se intensifica en cidades como Vigo, que conta con 45.000 puntos de luz, o que supuxo no ano 2015 unha factura de consumo eléctrico de 2,5 millóns de euros, unha cantidade anual importante, a pesar dos aforros obtidos pola posta en marcha do plan de eficiencia enerxética e de renovación da rede de alumeado público con lámpadas LED.

E a cerna desta deboura, segundo “Calidade da noite”, o Foro galego-portugués polo fomento do patrimonio cultural e ambiental nocturno, recentemente constituído por colectivos e persoas preocupadas pola contaminación luminosa, estaría en que os nosos concellos asumisen os principios dun uso responsable da luz artificial. Do que se trata é de iluminar onde sexa necesario e facelo sen derramar luz en espazos adxacentes nin enviar luz cara o ceo. Iluminar cando se precise, sen ter a luz permanente acendida, e facelo co nivel de intensidade e co espectro (cor) adecuados, sinalados polos especialistas. En definitiva, á hora de establecer as políticas de iluminación pública, os concellos, ademais dos criterios de eficiencia enerxética, deben asumir os de redución da contaminación luminosa.

Onte 1762: «A perda da escuridade»

/en , , , , , /por

Recibimos noticia do noso amigo Martin Pawley, membro da Agrupación Astronómica Coruñesa, da publicación da versión galega de Losing the dark, un documental de seis minutos e medio sobre a contaminación luminosa e a reivindicación do dereito a gozar dun ceo nocturno limpo. Un excelente recurso didáctico para abordar a defensa da observación dun ceo limpo como un dereito da humanidade ademais dun xeito de reducir o consumo de enerxías fósiles. Esta loita contra a contaminación luminosa contribúe, tamén, unha importate redución do custe enerxético. A este teor, a Agrupación Astronómica Coruñesa Ío estima a redución en Galicia de 30 millóns de euros anuais, só dous na cidade de Vigo. Non teño dúbida que o emprego máis racional e austero da luz artificial e o combate da contaminación luminosa, como sucede nos países do norte de Europa, é un asunto que con rigor e espírito construtivo debería ser incorporado na nosa axenda pública.

Ano Internacional da Luz

/en , , , , /por

No artigo da semana no Faro de Vigo, a partir dun xantar co doutor Tomás Camacho, reflexiono sobre a celebración de 2015 como Ano Internacional da Luz.

Efiener-investiEspaña-CitiestaNighint2A pasada semana coincidín nun xantar co doutor Tomás Camacho García, o director médico do Laboratorio Lema e Bandín da rúa Lepanto. Toxicólogo clínico, colaborador da NASA no estudo das repercusión de tóxicos sobre os astronautas, Camacho é un dos científicos vigueses de prestixio internacional (e por ventura hai uns cantos na nosa cidade). A súa colección de microscopios, máis de duascentas pezas, representativas das diversas tipoloxías da historia deste aparello, iniciada hai quince anos nunha estancia na Universidade de Harvard, é unha das máis valiosas e recoñecidas do mundo. Nese xantar inesquecible, quedamos engaiolados cos seus relatos científicos, narrados coa facilidade e a sinxeleza dos sabios, sobre as causas dalgúns accidentes aéreos, a orixe do erro humano, a síndrome da quenda de noite, as razóns do envellecemento ou a estremecedora afouteza dos astronautas que se propoñen como pioneiros para as primeiras viaxes a Marte. Porén, o que nos rendeu foi o relato con tintes novelescos da rocambolesca adquisición en ebay do seu último (e máis importante) microscopio.

Unha peza do século XVII, que apareceu enterrada nas lameiras das canles de Delf, a cidade holandesa onde naceu o pintor Veermer. Un microscopio de trescentos aumentos do tamaño dun maimiño que pertenceu a Antonni van Leeuwenhoek, lembrado como o inventor e fabricante deste microscopio excepcional que permitiu observar por vez primeira os espermatozoides, abrindo así a microbioloxía. Unha peza orixinal, de incalculable valor, unha das nove existentes no mundo, que nos últimos meses foi solicitada para ser exposta en diversos lugares do mundo, mais que polo momento non tivo acomodo en ningún dos museos vigueses nin galegos.

O microscopio de Leeuwenhoek e o Libro da Óptica publicado en 1015, hai xusto mil anos polo basorí Alhacén, representan dous fitos senlleiros na historia da óptica, a disciplina que se desenvolveu desde que o científico musulmán acreditou que a luz procedía do Sol e os obxectos apenas a reflectían. Xaora, un exemplar do libro do basorí e o microscopio do holandés propiedade de Camacho son as dúas pezas principais da exposición aberta na sede central da UNESCO en París para celebrar o Ano Internacional da Luz e das Tecnoloxías baseadas na Luz.

Declarada polas Nacións Unidas na súa 68ª Asemblea Anual, esta efeméride pretende salientar ao longo deste ano 2015 o papel fundamental da luz e das súas tecnoloxías en todas as actividade humanas, sexan económicas, científicas, educativas como artísticas. Na luz está a orixe da vida, a principal fonte de enerxía do planeta, e nas súas aplicacións científicas nos eidos da enerxía, a enxeñaría, a arquitectura ou a medicina algúns dos inventos que revolucionaron a sociedade nos últimos dez séculos.

Na luz está tamén a fascinación compartida polos seres humanos por fenómenos como a aparición do arco da vella ou a observación dos abrentes e solpores que por repetidos cada día non semellan menos sorprendentes. Na luz está o ADN das belas artes, dende a pintura á escultura, con especial incidencia nas artes contemporáneas como a fotografía, o cine, a vídeocreación. Como dende a invención do láser e o desenvolvemento da fotónica, as novas tecnoloxías asociadas coa luz facilitan a fabricación de novas fontes de luz eficientes, a súa utilización como instrumentos científicos, melloran as comunicacións por medio de redes ópticas e as utilidades en disciplinas como a biomedicina, sexa na imaxe diagnóstica como na propia cirurxía.

Ninguén pode dubidar que a luz afecta as nosas vidas. Tamén cando o abuso da súa presenza nocturna se transforma en contaminación luminosa, que impacta de forma negativa sobre o medio ambiente e impide a contemplación do ceo nocturno estrelado, que debe ser considerado como un dos dereitos da humanidade. Contaminación luminosa que constitúe aínda un asunto non valorado como merece polos poderes públicos, sexa polos seus efectos sobre a saúde das persoas, ao desaxustar o reloxo biolóxico e inhibir a secreción de melatonina, que regula importantes función vitais; pola alteración que provoca na migración das aves ou na vida dos insectos; como polo despilfarro enerxético antiecolóxico (tamén económico) que para os concellos supón esta sobreiluminación nocturna.

O emprego máis racional e austero da luz artificial e o combate da contaminación luminosa, como sucede nos países nórdicos, é un asunto que con rigor e espírito construtivo debería ser incorporado na nosa axenda pública. A iniciativa da Agrupación Astronómica Coruñesa Ío para que o Parlamento de Galicia aprobe unha declaración institucional en defensa do ceo nocturno constitúe un fito que non debe pasar desapercibido na celebración deste Ano Internacional da Luz.

Onte 1441: Defensa do ceo nocturno

/en , , , /por

img_19330Esa fonte de coñecemento que é Martin Pawley desvelounos unha iniciativa da Agrupación Astronómica Coruñésa Ío para que o Parlamento de Galicia faga unha declaración institucional en defensa do ceo nocturno, na liña da «Declaración de la Palma» (207). Esta é unha cuestión referida tanto a un dos dereitos da humanidade, o de contemplar un ceo nocturno non contaminado, como á necesidade de que os poderes públicos aproben normas que controlen a contaminación luminosa, dado o impacto que xera sobre o medio. O emprego máis racional e austero da iluminación artificial, como sucede nos países nórdicos, para minimizar o resplandor que provoca no ceo e os seus efectos sobre os seres humanos e o medio natural, debería exixirse ás nosas institucións como ás entidades privadas. Reivindiquemos e traballemos a prol deste dereito que permite o gozo da observación dun ceo limpo.