Listado de la etiqueta: barrio_do_cura

A beirarrúa voada

Dedico o artigo de Faro de Vigo á beirarrúa voada do Paseo de Afonso:

Formo parte desa confraría viguesa, laica e moi numerosa, que se xunta decote no paseo de Afonso para pasmar co espectáculo da actividade portuaria ou para enxergar no serán a marabilla da liña do horizonte agochándose tras as Cíes. Un salón privilexiado para o Vigo vello que dende a oliveira e ao longo do miradoiro case centenario da beirarrúa voada conforma un dos espazos urbanos vigueses máis acolledores para as persoas que nos visitan como para a veciñanza do barrio noso. Unha praza case peonil, por ventura, estendida de forma natural cara a vella rúa Elduayen, que nas portas da cidade vai recuperando devagar o seu carácter de espazo verde de lecer e acougo, sen renunciar a súa actividade comercial e hosteleira, unha vitoria das persoas sobre os vehículos a motor, que constitúe un fito merecedor das nosas beizóns. Mágoa, que dende hai máis dun ano non sexa posible asomarse á fermosa beirarrúa voada, cercada por valos, supoñemos que agardando por obras de conservación, ou nunca se sabe, anunciando de forma sutil o inicio das do Barrio do Cura, un misterio que merecería ser desvelado en miradoiro tan emblemático.

Máis aínda cando esa beirarrúa voada ten historia de seu, como parte das intervencións modernizadoras que pretendían crear novos espazos urbanos na década dos vinte do pasado século: a praza de Portugal, a balconada miradoiro do paseo de Afonso XII, o parque Miramar de Picacho, que non chegaría a ser construído, ou o farol artístico da praza de Urzáiz, todos eles proxectados co espírito da arquitectura rexionalista polo facultativo municipal Jenaro de la Fuente Álvarez. E de todas elas, a balconada de formigón construída sobre o muro de contención da rúa Poboadores foi unha das obras de enxeñaría destacada de hai un século. Unha historia desvelada, como tantas outras do urbanismo vigués, polo profesor Xosé Ramón Iglesias Veiga, que data no 2 de febreiro de 1923 o encargo do concello de redacción dun proxecto de beirarrúa voada en toda a fronte do paseo de Afonso XII, convertida así en elegante miradoiro. Proxecto retomado en 1925 como «acera volada y balconada artística del paseo de Alfonso», que contemplaba unha pérgola, que nunca sería executada, e unha beirarrúa de forma quebrada con balconadas rectangulares e dúas semicirculares máis voadas que o resto, incorporando como ornamentación floreiros pétreos e farois con peixes entrelazados, semellantes aos das fontes da praza de Portugal.

Actuación orzamentada en 1926 con 150.000 pesetas, aprobada de forma definitiva o 12 de decembro de 1928 e comezadas as obras o ano seguinte. Os traballos da estrutura de formigón, dirixidos polo perito José Lago Loureiro, supuxeron unha novidade no seu tempo, como tamén os da empresa Granja, Lago e Compañía que se ocupou de modificar a liña de distribución eléctrica que alimentaba os tranvías, xa que a intervención no paseo obrigou a suprimir oito dos postes na zona do muro de contención. A varanda de ferro e os farois foron forxados por «La industriosa» da familia Sanjurjo,  mentres as esculturas dos querubíns que sosteñen os escudos de Vigo e Galicia foron realizadas por Camilo Fernández Correa «Camilo o Roxo», mestre canteiro formado na Escola de Artes e Oficios. Todas as obras finalizaron en 1931, xa na Segunda República, cando o paseo pasou a chamarse de Ramón Franco. Actuacións que se completaron o 28 de marzo de 1943 cando se descobre o quiosco de venda de flores proxectado por Emilio Bugallo Orozco utilizando unha refinada linguaxe racionalista; edificación que sufriu diversas mudanzas de emprazamento, utilizándose durante décadas como quiosco de venda de xornais e revistas a cargo de José Barcia «Pepiño».

Ademais da súa historia urbanística, o paseo de Afonso é un espazo de referencia interxeracional para as persoas que vivimos no barrio de Pi e Margall, Llorente e Falperra. Historias de seres de varias xeracións esmigalladas con enorme talento narrativo nas páxinas de Faro de Vigo nos artigos dominicais de Xaime Fandiño publicados ao longo de 2021 baixo o epígrafe «La acera volada». Recollidos nun libro de título homónimo (2022), estas crónicas de infancia e mocidade de Fandiño tecen a psicoxeografía daqueles rapaces do barrio que compartiamos a carencia de «non termos aldea», os primeiros vigueses nacidos na propia abella da ribeira. Textos emocionantes, escritos coa pulsión dunha memoria prodixiosa, protagonizados polo renxer seguido dos tranvías, do recendo da dozaría das Tres luces ou das tarteiras e empanadas que enfornaba o señor Domingos na panadaría do Barrio do Cura. Páxinas coas que bagoei co relato da escola da señorita Celia, onde nos iniciamos na lectura, ou coas visitas a almoneda Monterrey onde atendía Fina Cáccamo. Libro moi memorioso que recomendo vivamente.

Panificadora centenaria

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao centenario da Panificadora:

Aprobadas as licencias de obras pendentes dos edificios Lúa e Estrela no Barrio do Cura e coñecida a maqueta da intervención (con toda probabilidade gañadora) do concurso de ideas para o alongamento previsto do túnel de Elduayen até a extrema de Torrecedeira semellaría que, despois de case dúas décadas de ires e vires, comezará, por fin, a tantas veces anunciada rexeneración urbana do paseo de Alfonso e da contorna da oliveira, a grande sala de estar do Vigo vello e o primeiro miradoiro da cidade sobre o horizonte das Cíes. Unha intervención urbanística millonaria, iniciada en 2001, cando o asilo das Hermanitas de los Ancianos Desamparados foi trasladado a Alcabre, o que permitiu o acordo da súa adquisición en 2003 polo futbolista Valery Karpin (valorado en 8,5 millóns de euros) e en 2004, con Michel Salgado e outros socios, da maior parte dos edificios do Barrio do Cura. Hai vinte anos, tamén, o arquitecto Alfonso Penela presentou o proxecto dunha obra que dende 2008, cando picou a burbulla inmobiliaria, quedaría parada coa súa elevada débeda financeira en mans dos bancos, até ser adquirida en 2018 por polo fondo de capital risco norteamericano Autonomy Global Opportunities e a promotora madrileña Gestilar.

Un proxecto que en dúas décadas arruinou un perímetro  urbano, delimitado polo edificio, igrexa e finca do asilo das Hermanitas, construídos entre 1892 e 1910 polo arquitecto Manuel Felipe Quintana. Un barrio céntrico de casas humildes de arquitectura pétrea e centenaria, comprendido entre o comezo da rúa Pi e Margall e a rúa Llorente, até o comezo da rúa Santa Marta, diante da antiga fábrica do gas. Un barrio que por diversas circunstancias e sentencias difíciles de comprender na sempre complexa historia urbanística viguesa quedou fóra do perímetro do Casco Vello, perdendo a protección como Ben de Interese Cultural (BIC), mesmo a pesar de contar coas derradeiras casas da arquitectura mariñeira viguesa, as situadas a carón do forno do señor Domingos (a coñecida como Panadaría Barrio do Cura). Un espazo urbano que contaba con actividade comercial, de restauración e residencial de seu, incluída a residencia estudantil franciscana, que tras dúas décadas de polémica urbanística e, sobre todo, da presión insoportable dunha sutil estratexia de degradación e abandono intencionados quedará apenas na memoria da súa veciñanza.

Semellante situación de completo abandono é a que ben sufrindo nas proximidades do Barrio do Cura a Panificadora e o perímetro do seu barrio, delimitado pola proximidade do paseo Alfonso e polas rúas Falperra e Cachamuíña. Unha degradación de catro décadas insoportable e vergonzosa  da peza senlleira do patrimonio da arquitectura industrial viguesa, a auténtica catedral laica do Vigo do século XX, que ameaza as edificacións deseñadas polo arquitecto Manuel Gómez Román e os enxeñeiros Otto Werner e Jorge Buchi. Tanto os interiores do edificio principal, inaugurado o 26 de outubro de 1924, onde se enfornaron as primeiras unidades de xaponeses, como do edificio de Falperra e os seus locais comerciais, ampliado entre 1958 e 1962, o máis amplo e moderno do complexo, proxectado por Antonio Román Conde, están completamente desfeitos e espoliados. Como desapareceu a cuberta inundable, un pequeno sistema de zona húmida, pioneiro das actuais construcións sostibles. Xaora, por ventura, os silos de formigón de almacenamento de gran, o elemento máis icónico do complexo, están en mellor estado, tanto os primeiros construídos en 1931 como os seis de 1951, sobre os que se conserva a duras penas a icónica atalaia, concibida sen utilidade industrial, para instalar os pararraios.

Cando se celebra o seu centenario a Panificadora emite o que debería ser xa o seu derradeiro mayday reclamando a súa conservación integral e recuperación como espazo público para usos culturais e comunitarios. Tras as periódicas promesas de recuperación e os nulos avances do proxecto, hai uns meses semellaba que por fin se enxergaba un futuro esperanzador para a Panificadora, tanto polo compromiso da Xerencia de Urbanismo de dispoñer no orzamento de 2024 de máis de once millóns de euros (nove de fondos europeos) para a expropiación dos seus terreos como por unha próxima aprobación do novo Plan Xeral que dese resposta satisfactoria a sentencia do Tribunal de Xustiza de Galicia anulando a modificación puntual do Plan Especial de Protección e Reforma Interior (Pepri) do Casco Vello. Mais como era previsible en Vigo, tras as eleccións galegas, regresa a confrontación entre concello e Xunta, para a aprobación definitiva do PXOM. Agardemos que, no ano do seu centenario, o futuro da Panificadora non quede en auga de castañas, integrado como corazón que se promete do Paseo de Alfonso verde e peonil.

Adelina blues

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao peche da tenda de Adelina Álvarez da rúa Pi e Margall 59:

Mañá pecha a tenda de Adelina de Pi e Margall 59. Tito decidiu xubilarse e pechar o establecemento que en 1949 abrira a súa nai Adelina Álvarez para a venda de ultramariños e a distribución de carbón. O carteliño co anuncio deste peche no escaparate funcionou como a chave do recordo que abriu o depósito da memoria daqueles días de infancia do que considero o meu barrio, o comezo da rúa Pi e Margall, dende o Paseo de Afonso e o Barrio do Cura á curva das Carmelitas e do colexio Alemán. E decontado recuperei as imaxes do bulir eléctrico daquela muller baixiña e a súa simpatía para recibirme cun agarimoso «que queres, Manolito?» nalgúns dos recados de última hora que me encargaba facer miña nai. Como lembrei a figura do seu home co seu camión repartindo o carbón que se consumía nalgunhas casas. E a tenda, tamén vivenda familiar, ateigada de mercadorías, onde se reenchían as botellas de aceite e de lixivia e as lentellas, garavanzos ou fariña se vendían en cartuchos.

A de Adelina era unha tenda onde se fiaba e se apuntaba na libreta para pagar a comezo de mes, axuda financeira que naqueles días difíciles para as familias humildes e numerosas como a nosa ofrecían tamén outras tendas do barrio, como a do meu admirado Ramón, diante da casa nosa, mais tamén na de Julia e na Aldea, ao pé da calella das Angustias, que sempre recendía a arenques e se convertería no primeiro Spar do barrio. Co anuncio de Tito, un dos grandes deportistas do barrio, dos que saía a correr de madrugada, despois dos traslados forzosos da pastelaría Ramos a Teis, que para a avoa sempre sería As tres luces, e do forno do Barrio do Cura do señor Domingos á zona do Calvario, coa excepcións do estanco de Maruja, de Televisores Iglesias, da moblaría e da fontanaría de Carlos García, desapareceron xa case todos os establecementos, tendas, almacéns e talleres, como da maioría das vivendas centenarias, entre elas da nosa, do primitivo camiño de Baiona, o que foi o espazo da nosa infancia. Unha desfeita que converteu aquel barrio noutrora cheo de actividade comercial e vital nun lugar alleo para min, mais cuxas pegadas deixaron rastros na memoria que por ventura podo compartir coa miña nai, coa miña compañeira e cos meus irmáns e irmás.

E a lista de perdas é longa. Desapareceu o portal de lambonadas de La viejita, onde mercabamos pipas e chicles Bazoka, logo cando morreu, chamada de Rosita, pegadiño ao colexio das Carmelitas, onde a irmá Lidia me ensinou a ler e a escribir e a non perder nunca a curiosidade. Desapareceron a farmacia, a mercería, a panadaría La Oliva, que estaba a carón da igrexa protestante (hoxe reformada, cuxa existencia nos alertaba sobre a existencia doutro mundo) e a carnicería de Concha, unha pobre muller que daquela perdeu unha man na picadora, o acontecemento máis tráxico e inesquecible da miña nenez. Desapareceron a drogaría de don Cayetano, onde descubrín tantos cheiros e recendos marabillosos e o obradoiro do zapateiro, ao pé das escaleiras que baixaban a Pescadores, diante da axencia Fábregas, unha funeraria, que me metía moito medo. Desapareceron os bares todos, La Cosechera, o Barajero, o Mascato, a Taberna de Armando das Angustias e o Bar Madrid, onde cada venres botabamos a quiniela.

Desapareceron a tenda de cafeteiras Faema, a das máquinas de oficina, o taller de don Ángel das máquinas de coser, a ferraxaría industrial de Sanmartín, a garaxe, a barbería, a imprenta Olimpia e a Libraría Almoneda, situada a carón da docería, onde vendían libros antigos e onde logo souben que tiña a súa sede Edicións Castrelos, que rexía un gran poeta e cronista da nosa cidade, chamado Xosé María Álvarez Blázquez. Desapareceu o Colexio Alemán, onde estudaban algúns dos meus veciños. Como coa fin de ano de 1968 desapareceron os tranvías e unha noite de verán, de moita calor, do ano seguinte, cubriron as vías de piche, enterrando para sempre o punto que os Siboney (así chamaba a amiña avoa Filo aos tranvías) daban antes de chegar á perigosa curva das Carmelitas.

A maior parte dos baixos deste treito de Pi e Margall están baleiros e a pesar das novas construcións que renovaron a veciñanza hai ben poucos comercios de proximidade abertos, o que amosa tanto os efectos dunha década de crises e mudanzas nos hábitos de consumo como a implantación das cadeas de distribución. Unha degradación que ten a súa orixe, dende hai dúas décadas, na posta en marcha dunha actuación urbanística no Barrio do Cura, que máis alá do espazo previsto foi contaxiando o abandono e marxinalización a Romil e Falperra, pendentes dende hai tres da conservación integral da Panificadora, mentres se foi arruinando. Unha situación que pode agravarse se tras o derrube das vivendas da rúa Llorente, o proxecto da construción de vivendas e espazos comerciais comeza a emitir sinais dunha nova paralización.

Participar no deseño da cidade

No artigo da semana en Faro de Vigo reclamo a participación cidadán no deseño da cidade:

No debate sobre o proxecto de rexeneración urbana do Casco Vello, celebrado a pasada semana polo Consello da Cultura Galega en Vigo, tanto os ponentes como os participantes, que encheron o salonciño da Casa Galega da Cultura, insistiron na importancia da participación cidadá neste proceso histórico de mudanza urbana. Fixérono moi ao fío dalgún dos fracasos que os proxectos de recuperación do Casco Vello  tiveron na súa relación coa intervención Abrir Vigo ao Mar das Avenidas como polos temores que hoxe suscitan as actuacións públicas anunciadas para os bordos do Casco Vello, sexa a peonalización da Porta do Sol e a construción dun túnel baixo a rúa Elduayen, como a salvación da Panificadora como contedor cultural, social e de lecer, sen esquecer a intervención privada no Barrio do Cura.

Actuacións urbanísticas de enorme transcendencia en espazos urbanos de privilexio, chamadas a modificar o que hoxe son iconas do Vigo Vello (e da propia cidade), mudanzas profundas das que pouco máis se coñece que algunhas infografías espectaculares presentadas polo alcalde aos medios, que máis alá de enxergar expectativas, moi pouco aclaran sobre cal vai ser o futuro de cada unha delas. Anuncios que poden ser máis ou menos cribles, como sucede coa da Porta do Sol, xa que depende en boa medida da dispoñibilidade orzamentaria do concello e cuxa aprobación, superados os trámites de Patrimonio, estaría asegurada pola ampla maioría coa que conta o equipo de goberno. Circunstancias facilitadoras, porén, que nin aseguran a posta en marcha do proxecto nos prazos anunciados nin a súa acollida favorable pola maioría cidadá, mais aínda cando descoñece o seu alcance e os efectos que provocará na mobilidade da cidade.

Sucede algo semellante co proxecto de recuperación da Panificadora. Cóntase coa participación da Zona Franca e aseguráronse os seus usos públicos (o que constitúe, sen dúbida, un feito que merece ser aplaudido), mais o feito de que fosen variando ao longo de diversos anuncios do alcalde provoca unha desconfianza inevitable sobre a credibilidade da actuación. Moito máis aínda cando sempre se asegurou que a Panificadora mantería a súa fasquía arquitectónica e contaría como cerna dos seus contidos como factoría cultural coa Biblioteca do Estado –que para vergonza da cidade leva xa once anos procurando un espazo onde instalarse (contando con previsión nos Orzamentos do Estado)–, mais que agora noutra reviravolta (anunciouse con anterioridade na Escola de Artes e no Auditorio Beiramar) se presenta tamén como peza central da actuación prevista pola alcaldía na rúa Lalín, onde se pretende ubicar nun edificio singular e aproveitar os xulgados actuais para trasladar as instalacións do CEIP Altamar e as sedes de colectivos diversos. Un «ágora cultural e educativa» que completaría a remodelación e peonalización parcial anunciada da praza de Travesas.

Sucede outro tanto co proxecto, resucitado no verán, do Barrio do Cura no que se anunciou se recuperaría o plan inicial do arquitecto Alfonso Penela que, ademais de amplas zonas de equipamento publico, contempla a construción de vivendas (das que o 30% serían para vivenda protexida), un aparcamento e unha ampla zona comercial. Intervención para o Barrio do Cura, anunciada en 2004 e paralizada dende hai máis dunha década, por dificultades financeiras da promotora, que mudou de propietario en varias ocasións, mais tamén polas trabas que supuxo a sentenza de 2016 ao recurso da Casa de Caridad del Hogar San José que anulaba o PEPRI da zona. Galimatías urbanístico e financeiro, que mantén nunha situación de degradación insoportable a edificación do que foi o vello asilo, como a unha parte das vivendas da rúa Llorente, agardando por unha modificación puntual do PXOUM (1993), hoxe vixente, o que abriría a xanela para o inicio da intervención.

Proxectos urbanísticos, algúns estratéxicos para o Vigo de 2050, como algún outro que aventuro será coñecido nas vindeiras semanas, cuxo anuncio podemos entender na dinámica propagandística aberta pola carreira das municipais da vindeira primavera. Mais proxectos, en todo caso, que tras a anulación do PXOM (2008), e a complexa situación urbanística que isto supuxo para a cidade, deberían ser expostos ao público e sometidos a un amplo debate cidadán no que puidesen participar entidades profesionais, veciñais e cidadáns a título individual. Un debate aberto coa intención de valorar a conveniencia e alcance destes proxectos, no que continúa sendo esencial o papel dos medios de comunicación locais, que coa súa información poderían ofrecer un contrapunto sereno e fiable. Ademais de administrar o seu voto, os cidadáns e as cidadás teñen o dereito de participar no deseño do futuro da súa cidade.

A rexeneración do Vigo Vello

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao proceso de rexeneración urbana do Vigo Vello:

O debate sobre a memoria na cidade e o papel das intervencións públicas na rexeneración urbana do Casco Vello de Vigo, que se celebra esta tarde na Casa Galega da Cultura, organizado polo Consello da Cultura Galega, é unha oportunidade magnífica para reflexionar sobre o que se leva facendo no Vigo Vello desde que en 1981, sendo alcalde Manuel Soto, se aprobou o Plan Especial de Reforma Interior do Casco Vello. Un documento urbanístico que no marco dun barrio daquela en decadencia total, deixado polos poderes públicos na marxinalidade e abandonado a súa sorte, expresaba por vez primeira unha intención de rehabilitación física e de modernización dos seus espazos públicos. Iniciativa que coincidiu coa constitución da Asociación Veciñal e Cultural Casco Vello de Vigo, nacida cos obxectivos de loitar pola mellora da calidade de vida da veciñanza.

PERI do Casco Vello que coa posta en marcha do Plan Urban, xestionado polo concello de Vigo dende 1994 a 2001, nos mandatos dos alcaldes Carlos Príncipe e Lois Castrillo, comezou ensaiar unha novidosa estratexia de xestión integrada das políticas públicas, peonalizou espazos, apoiou a celebración dalgunhas festas e asumiu a rehabilitación dalgúns edificios insignia como a Casa Galega da Cultura, a Casa-Torre de Pazos-Figueroa e de Ceta (hoxe Instituto Camoens) ou a Casa Goda (hoxe centro de saúde do Sergas). Abandonado polo concello o Urban (por razóns de conxuntura política), as actuacións públicas no Vigo Vello se reiniciaron en 2005 da man da constitución do Consorcio Casco Vello entidade nacida co obxectivo de desenvolver un proxecto integral de rexeneración urbana asumido de forma compartida por tres administracións: o concello de Vigo (alcaldesa Corina Porro, PP), que achegaba un 10% do orzamento; a Xunta de Galicia (presidente Emilio Pérez Touriño, PSdeG-PSOE), que asumía o 50%, contando coa colaboración da Zona Franca (presidente Francisco López Peña, PSdeG-PSOE), que proporcionaba o 40%, porcentaxe que sería adquirida en 2007 pola Consellaría de Vivenda e o Solo (da conselleira Teresa Táboas, BNG).

Creación do Consorcio Casco Vello de Vigo (hoxe nun 90% en mans da Xunta de Galicia), que xunto coa declaración en 2006 do Casco Vello como Ben de Interese Cultural como Conxunto Histórico Artístico e a aprobación en 2007 do Plan Especial de Protección e Reforma Interior (PEPRI), permitiu que nesta última década se deran pasos significativos nun proceso de rexeneración en marcha, ao que moito lle queda aínda por facer. Recuperáronse edificios, construíronse vivendas de promoción pública e creáronse novos espazos comerciais e administrativos (como a sede dos rexistros mercantís na casa de López Araújo na rúa Real). Mesmo no Barrio Alto, o máis degradado e descoñecido, comezou a ser ocupado por unha nova veciñanza, toda unha volta ao carpín. Como tamén o foi que visitar o Casco Vello está de moda coma nunca, feito ao que non foron alleos nin a apertura de novos e atractivos locais de hostelaría nin o éxito rotundo das festas como a Reconquista nin o pulo que lle deron rotas literarias como as deseñadas polo escritor Pedro Feijoo no seu libro «Camiñar o Vigo Vello» (Xerais, 2018). Xaora, que as prazas da Constitución, da Princesa, da Colexiata ou as rúas da Oliva e do Triunfo estean ocupadas cada serán como espazo de lecer e encontro por centos de persoas é unha excelente noticia, mais tamén afonda nos inevitables perigos da terciarización e turistización do barrio histórico, problemas moi complexos presentes xa noutras cidades próximas coma Porto ou Compostela.

Nesta altura decisiva, o éxito do proceso de rexeneración urbana do Vigo Vello depende en boa medida de recibir un novo pulo político, que só pode vir da man dunha maior implicación por parte do concello de Vigo e dunha estreita colaboración co resto das administracións públicas. O Concello debe integrar o proxecto de revitalización do Vigo Vello nas actuacións urbanísticas na contorna do que foi a cidade amurallada, a Panificadora e o Barrio do Cura. O Concello debe apostar pola creación dalgún novo espazo verde e pola presenza de arborado e vexetación en todo o barrio. Como debe arriscar nas peonalizacións das súas travesías, a da Porta do Sol, a da rúa Elduayen e a da avenida Beiramar, á altura da actual praza do Berbés, o que obrigaría ao alongamento dos actuais túneles. Como é imprescindible continuar desenvolvendo a política de equipamentos socio-comunitarios, nun barrio que precisa dun centro de día público para maiores, un centro público de Educación Infantil de 0-6 anos, un espazo de xogo para os picariños e un centro cívico e veciñal no que instalar, entre outras actividades, unha Oficina da Memoria do Vigo Vello, celme sobre o que construír un sentimento de pertenza e orgullo no Vigo do futuro.

Un futuro para o Barrio do Cura

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a reclamar un futuro para o Barrio do Cura:

Paso case todos os días por diante da casa onde nacín, no número 39 da rúa Pi e Margall, un edificio de baixo, un andar e bufarda, onde viviamos de alugueiro tres familias numerosas gozando dun patio co seu pombeiro onde enraizou un xasmín. A casa centenaria, moi característica das construídas na primeira estrada de Baiona, na proximidade do cemiterio de Picacho, aquel que con moita retranca gabara Valentín Lamas Carvajal por contar «con porta cara o mar», hai quince anos foi derrubada, reconstruída con catro andares e conservada só a fachada orixinal. E cada día non podo evitar que o aroma da memoria, ese almacén poderoso e inconsciente que nos acompaña, active a lembranza do pulo daquel barrio de xente humilde que viviamos a carón do Paseo de Alfonso e da fonte da Falperra, amparados pola torre da Panificadora e a maruxía do Berbés, a dous pasos do Vigo Vello. Un barrio hoxe arruinado, desaparecido, degradado, irrecoñecible para os que fomos os seus veciños e veciñas durante décadas.

Apenas quedan rastros nas poucas fachadas conservadas dun barrio con moita vida do noso señor. Contaba con dous fornos, o mítico do «Barrio do Cura» (conservado agora como marca da mellor tradición panadeira viguesa) e o da Oliva, a carón da igrexa evanxelista, e unha confeitaría e dozaría clásica, a de Ramos, aínda aberta. Unha veciñanza que se subministraba en catro tendas de ultramariños con libreta: a de Ramón, a de Julia, «La aldea» e a de Adelina, a única que continúa hoxe, ademais da carnicería de Concha, protagonista dun acontecemento tan tráxico como inesquecible. Un barrio que tiña varias tabernas de toda a vida, apenas liñas na memoria: «La Cosechera», «El Barajero», «Bar Madrid» e a coñecida de Armando, na calexa das Angustias (aínda por fortuna conservada), sempre a rebentar polo seu condado e polos callos. Un barrio que mantiña a drogaría de don Cayetano, o obradoiro do zapateiro, a ferraxaría industrial dos Sanmartín, a fontanería, a moblaría, a farmacia, mais tamén contaba coa funeraria de Fábregas (que metía moito medo), cunha imprenta, cunha xastrería, coa tenda de Televisores Iglesias, coa libraría Almoneda dos Álvarez Blázquez, o que sería a sede de Edicións Castrelos, con varios salóns de peiteado e barbarías, e co Estanco (quiosco tamén) de Maruja, ao pé da calexa do Barrio do Cura, tan decisivo na nosa formación como lectores, onde tamén se collían puntos para as medias e se cambiaban as novelas de Marcial Lafuente Estefanía e Corín Tellado.

O noso barrio mudara moito coa urbanización a comezos dos setenta do chalé dos Redentoristas, que daba ao Campo do Gas, tamén construído cando se abriu Torrecedeira. Probablemente nese momento foi cando comezou o devalo daquela edificación aberta centenaria, e a mudanza da súa veciñanza, sendo substituída pola pechada actual, que a converteu nunha rúa escura sen o encanto doutrora. Proceso agravado hai unha década cando comezou o traslado do asilo ás instalacións de Alcabre e a compra dalgunhas «casas afectadas» na rúa Llorente pola actuación anunciada por Karpin no Barrio do Cura. Dende entón o barrio, coa ocupación dos edificios do asilo por persoas sen casa que alí procuraron acubillo, como por transeúntes ocasionais (nun claro efecto chamada) ou persoas con adicións e dificultades, comezou a degradarse de forma imparable, ao que non foi alleo que sucedese outro tanto na rúa Falperra, ao fío da actuación prevista sine die na Panificadora. Espazos arruinados ambos os dous que, ao pé do anovado Vigo Vello, se converteron no rostro agochado da exclusión e da marxinación existente na cidade; mais tamén noutra mostra do fracaso de proxectos urbanísticos até agora inviables fose polo elevado investimento público que requirían, polas dificultades financeiras dos seus propietarios, pola complexidade da súa figura urbanística, tras a anulación do Plan Xeral, ou do seu proxecto arquitectónico.

Unha degradación a do Barrio do Cura e da Falperra á que urxe poñer remedio. Máis aínda cando esta é unha actuación indispensable para poder ampliar a superficie do miradoiro do Paseo de Alfonso, así como de establecer unha saída de Torrecedeira ao Casco Vello a través da rúa Poboadores. Unha solución que pasaría tanto polo desbloqueo do proxecto deseñado por Alfonso Penela, valorado en cen millóns de euros, o que non semella doado pola dificultade de contar cun novo Plan Xeral de forma inmediata, como por acometer por parte as administracións competentes actuacións integrais no eido das políticas sociais, de vivenda e de seguridade cidadá que atendan ás necesidades das persoas alí instaladas, como levan demandando diversos colectivos cidadáns de apoio. O futuro do Barrio do Cura pasa por non pechar os ollos a esta ruína actual que tanto nos doe.

Esperanza para a Panificadora

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á situación do proxecto de recuperación da Panificadora como espazo público para usos culturais e sociais:

panificadora

O anuncio do inicio dos traballos do proxecto da Panificadora na Xerencia de Urbanismo abre unha xaneliña de luz para cumprir o soño de tantas persoas que reclamamos teimosamente a recuperación integral para usos públicos deste edificio emblemático construído polo arquitecto Manuel Gómez Román. Abandonado dende hai catro décadas, derrubados algúns dos seus elementos máis característicos como a cheminea e a cuberta acuática, expoliadas as valiosas madeiras do seu edificio principal, arruinadas as súas instalacións e a súa maquinaria industrial, a icona arquitectónica dunha cidade industrial en estrépito, a catedral laica viguesa, a esvelta ponte dun barco sen bandeira atracado no Campo de Granada, agarda a súa oportunidade, quizais a derradeira, para ser salvada da piqueta e transformada nun espazo público para a cultura, o lecer e o encontro cidadán.

Porén, non podemos agochar o noso temor a que este anuncio tan esperanzoso puidese quedar en augas de bacallao como aqueloutro que fixo tamén o alcalde Abel Caballero a comezos do outono de 2010 cando anunciou a construción na Panificadora da Biblioteca Pública do Estado, dotación que cun custe estimado de oito millóns de euros sería financiada integramente por parte do Ministerio de Cultura, a cargo dos orzamentos xerais do estado de 2011 a 2014. Con aquel compromiso abríase un futuro esperanzador para a Panificadora despois de que a Xerencia de Urbanismo aprobase a suspensión de licenzas nestes terreos, pechando así a posibilidade de desenvolver o proxecto comercial e residencial (que contemplaba a construción de máis de 200 vivendas en todo o seu perímetro, cunha altura que igualaba a actual da rúa Falperra, e protexía apenas os emblemáticos dez silos de formigón), conveniado en 2003 entre os propietarios e o concello de Vigo e autorizado polo Plan Especial do Casco Vello (Pepri) de 2007. Seis anos sen avances no proxecto nos que pola contra se incrementou a deterioración da Panificadora e a degradación de todo seu entorno, dende a Falperra ao barrio do Cura, sometido a idéntica situación de abandono e marxinalización, tras o traslado do asilo.

Para non volver poñer o carro diante dos bois, a prioridade hoxe é pechar decontado a recuperación para o patrimonio público dunha propiedade de elevado valor simbólico para a cidade, para logo abrir con luz e taquígrafos un debate sobre os usos futuros das instalacións e sobre os criterios que guíen a redacción do proxecto arquitectónico de rehabilitación para a súa completa recuperación e posta en valor. Para facer fronte a esta operación, sexa por acordo de compra cos actuais propietarios ou pola vía da expropiación (o máis probable), o esforzo compartido entre o concello e a Zona Franca, como propón Abel Caballero, semella unha solución que previsiblemente sería asumible para o patrimonio municipal, aínda que como contrapartida conlevaría a reserva de espazos para o desenvolvemento de actividades vinculadas ao consorcio dependente do Ministerio de Facenda que, non esquezamos, tamén é o primeiro axente de desenvolvemento económico da área metropolitana.

Só cando a Panificadora forme parte do patrimonio público, poderá a Xerencia de Urbanismo asumir a responsabilidade de escoller un proxecto arquitectónico que debería contemplar a conservación e recuperación integral de todas as edificacións actuais, tanto das orixinais da década de 1920 como dos engadidos posteriores das rúas Falperra e Cachamuíña realizados tres décadas despois. Un proxecto que, ademais, debería ser capaz de integrar as propostas recibidas, tras un amplo debate entre os grupos políticos e os colectivos cidadáns, no que se contemple tanto os usos culturais e sociais (Biblioteca Pública do Estado, Centro Social, Auditorio, Factoría de emprendemento cultural…) das diferentes pezas arquitectónicas como a súa integración na remodelación da propia Praza do Rei e da Casa do Concello como na parte do Casco Vello comprendida entre as rúas de Santiago, Cachamuíña, Falperra e Paseo de Alfonso.

Se consideramos o éxito que tiveron intervencións semellantes sobre espazos do patrimonio industrial, como as da antiga Alhóndiga de Bilbao (onde se integraron unha gran biblioteca pública cun ximnasio e varias piscinas) ou El Matadero de Madrid, a nova Panificadora está chamada a transformar radicalmente o espazo do antigo Campo de Granada, o auténtico corazón do Vigo histórico, durante as catro próximas décadas. Estamos falando, pois, dunha intervención histórica e estratéxica, merecedora dos máis amplos niveis de consenso tanto dentro da actual corporación como entre as administracións participantes. En abordar este proxecto con esa altura de miras, radica a nosa esperanza para o futuro da Panificadora.

Roscas de primavera

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a actualizar o que fixera hai quince anos sobre a tradición familiar das roscas de primavera:

Cando devala a tarde paso por diante do Barrio do Cura, ao comezo da rúa Pi e Margall onde nacín, a carón da Panificadora. Abandonado o asilo e a maior parte das vivendas da súa contorna, hoxe o noso barrio é un dos espazos urbanos máis degradados da cidade, unha vergonzosa ruína á que non son alleas nin a picada da burbulla inmobiliaria dos Karpin e compañía nin o fracaso do planeamento das dúas últimas décadas. Cando camiño por alí é imposible esquecer a actividade da ferraxaría de Sanmartín nin as quinielas que botei no Bar Madrid nin o arrecendo dos callos e da tortilla da taberna de Armando na callela das Angustias nin tampouco o algareo do forno de leña do noso veciño o señor Domingos, onde cociamos as roscas de Pascua ao xeito da familia Beleiro.

Unha experiencia a das roscas de primavera que comezaba a noite do xoves cando a madriña e a avoa viñan amasar á casa nosa. Traían as tinas cheas de fariña triga, manteiga cocida de vaca, cartuchos de azucre, daqueles de papel de estraza, e ducias de ovos da aldea que mercaban na praza. Conservo o arrecendo da esencia de anís e das reladuras de limón que mesturaban con presiñas de sal e cos outros ingredientes, e o cheiro forte do fermento de panadeiro, que desfacían axudándose dun chorriño de leite. Traballaban a masa a conciencia, remexían até conseguir que se despegase das mans. A masa quería traballo, había que bregala ata que quedase ben sobada. Cando remataban, facíanlle a cama, deixábana durmir ata o día seguinte, tapándoa cunhas mantas, para así ben abrigala, impedindo que o frío estragase o traballado. A mañá do venres, ben cediño, íamos ao forno onde xa solicitaramos quenda para facer as trinta espléndidas roscas, de quilo ou quilo e medio. Unha vez confeccionadas, o señor Domingos apartábaas a durmir outra media hora, para logo, lucilas con ovo batido, azucre humedecido, froitas escarchadas e, nalgúns casos, mesmo con ovos, tantos como anos tiña o afillado que a recibiría. Só había que agardar a fornealas e ter a sorte de que medrasen: as máis altas e esponxosas eran as máis valoradas por todos. Aquela fornada de Pascua no meu Barrio do Cura era unha das ledicias da miña nenez. Unha tradición que sei se repetía nos fornos vigueses todos, nun afán colectivo no que cada familia posuía o segredo das proporcións da súa receita, herdada de vello, convertida nun tesouro prezado transmitido de xeración a xeración.

Mariano García e Fina Casalderrey trazaron a xeografía da rosca, roscón, bólas dóces, o pan durmido galego, no seu libro “Repostería en Galicia”. Descubriron, entre outros, os segredos das receitas da rosca de cama, da rosca de Navia, que se baña con merengue, do roscón trenzado de Muros, da peculiar forma do roscón de Caldas, o roscón de xema dos pasteleiros da Guarda, da rosca de noces, da bola de auga fría con fariña centea de Navia de Suarna ou da poufeira de Ponteareas, unha bola de boliñas, cun sabor entre a rosca e as rosquillas.

p04No entanto, as miñas preferencias na área viguesa decántanse hoxe pola lei que manteño á rosca Niza da confeitaría Ramos, unha delicia, e nas roscas de Camos, quizais pola súa mestura de fariñas, un segredo moi ben gardado por dona Josefa Copena e a súa familia de panadeiros do Val Miñor. Un bocado da rosca camoesa –coa súa característica textura case carnosa, como as mazas da mesma orixe, hoxe desaparecidas, como tantas outras variedades autóctonas– permite aprezar o verdadeiro sabor do ovo inchado no padal.

Xaora, non pensemos que este pan durmido existe só en Galicia. Os brioches, esas coroas francesas (variantes de follado das famosas “galettes des rois”) ou as especialidades árabes tamén deixan durmir a masa, primeiro nun lugar frío e logo quente. O pão de lò de Ovar, na ría de Aveiro, prepárase con dezaoito xemas e catro claras de ovos; os “dormidos” de Bragança son boliños que agardan toda a noite pola calor do forno, como o Folar de Pascua de Tras os Montes, expresións portuguesas dunha mesma tradición da repostería europea e árabe.

O roscón e as súas múltiples variantes, este “gulódice” de Pascua –como o chamaba Filgueira Valverde nun dos seus adrais, publicados no Faro–, posúe a forma de coroa circular como signo de eternidade, como expresión de eterno retorno, como invocación ao poderoso Pan, sustento do mundo. Esta deliciosa larpeirada, cuxo miaor consumo coincide co paso do inverno á primavera, quizais o doce popular máis antigo dos que se fan en Galicia, na que os ovos e o fermento son os grandes protagonistas, é símbolo da procura da fecundidade e da vida. As roscas son o mellor pan das festas. Esta marabillosa mestura de auga, fariña e tempo, sometida a múltiples formas e procedementos en todo o mundo, é un alimento con poderes tan nutritivos como antidepresivos. Proben un bocado para iniciar con azos renovados o tempo de primavera!

Onte 1037: Barrio do Cura

Souben onte desta peza audiovisual sobre o Barrio do Cura, alicerzada sobre o texto e a voz do poeta Xabi Xil Xardón. Unha marabilla!!! Quedei sen palabras. Afondoume. Non é ese para min un espazo calquera, no forno do señor Domingos, o noso veciño fronte por fronte, está o celme da miña nenez, moitas horas daqueles días felices, o arrecendo das empanadas e tarteiras da miña nai e os roscóns da miña avoa e miña madriña chegadas das Travesas. No Barrio do Cura estaba o estanco de Maruxa co faro de cada día, máis tamén coas novelas de mamá, as medias da avoa e, anos máis tarde, o meu Triunfo. No Bar Madrid botaba papá a quiniela e eu agardaba a Julito Bernárdez para subir para o colexio. Na ferraxaría industrial dos Sanmartín sempre había tanto balbordo como na moblaría desorde e medo, moito medo, cando morreu tan noviño o rapaz do terceiro, o fillo do carpinteiro. Nunca esquecerei a desgraza de Concha na carnizaría, nunca, nin o accidente do Dyane do meu pai no cruzamento de Llorente. No bar Mascato dicía a avoa Filo que ían os borrachóns de retirada, despois de visitar a taberna de Armando do calellón das Angustias. Máis tarde souben que os pintores e intelectuais como Laxeiro frecuentaban o Roucos para fartarse coas tortillas e as filloas larpeiras de Sira. Os ultramariños da Aldea eran moi escuros, xusto ao pé da casa da mestra onde aprendín a ler. Nos calellóns do Barrio do Cura quedou ancorada unha parte da miña memoria máis luminosa. Mágoa que sexa tan difícil evitar a desaparición deste derradeiro reduto da arquitectura mariñeira máis tradicional do Berbés. Quedan, en palabras de Xardón, as primaveras no barrio de luz e máis non dar, e nós entre ruínas. Quedan.

A miña gratitude aos autores desta peza, que para min constitúe un grande agasallo. Xardón, Miriam Rodríguez e Pablo Kaufmann, beizóns.

O sorpasso de Caballero

No artigo da semana en Faro de Vigo analiza a situación política en Vigo.

Nas últimas semanas producíronse mudanzas profundas na política municipal viguesa. Tras case sete anos na Alcaldía, no terceiro ano do seu segundo mandato Abel Caballero decidiu mover peza e abandonar ao BNG como o seu socio estratéxico para aprobar o orzamento de 2014, ao tempo que avanzaba a un ritmo sorprendente esta negociación presupostaria co grupo municipal do Partido Popular, co que nunca mantivera colaboración deste carácter. Semella que esta mudanza de socios procurada polo alcalde ten que ver con outras noticias tan recentes e relevantes para a cidade como o anunciado desbloqueo por parte da Xerencia de Urbanismo dalgunha das pezas máis difíciles do Plan Xeral, en especial a do Barrio do Cura, pendente só da aprobación de Patrimonio da Xunta e do pleno da corporación, e a do edificio do colexio Cluny na Gran Vía, que podería ser derrubado para construír un xeriátrico privado; ou tamén coas expectativas abertas sobre outras pezas máis grandes do planeamento como a de Liñeiriños e o seu contestado proxecto de centro comercial e de lecer rexional de Porto Cabral. Mudanza de socios que se fai aínda máis evidente coa dispoñibilidade da Alcaldía de negociar coa Xunta de Galicia as achegas do concello de Vigo ao plan de transporte metropolitano, ás acometidas do hospital de Valadares ou a cesión dos terreos para a Cidade da Xustiza, tres temas que, xunto á política aeroportuaria e a fusión das caixas, durante anos constituíron o casus belli das relacións entre Caballero e Feijoo.

Enmarcado teoricamente na cultura da “Gran coalición”, alicerzada no entorno da crise europea, o modelo de gobernabilidade acuñado por Angela Merkel, no que colaboran os dous partidos sistémicos, o conservador neoliberal e o socialdemócrata, o acordo orzamentario que en Vigo pretende acadar Abel Caballero co Partido Popular ten a intención de entrar pola porta grande do até agora entorno prohibido do electorado conservador; como xa conseguira durante varios mandatos Francisco Vázquez na Coruña con doses inxentes de coruñesismo conservador. Un acordo orzamentario que tamén beneficiaría ao equipo municipal de Chema Figueroa, cuestionado polos responsables composteláns da súa formación que con escaso disimulo filtraron estes días o nome de Javier Guerra como probable candidato popular á primeira cadeira da casa do concello. Un acordo, ademais, que constituiría un precedente para abandonar o modelo que durante as tres últimas décadas, desde o acordo orzamentario que en 1987 asinaron Manuel Soto e Camilo Nogueira, mantiveron en Vigo socialistas e nacionalistas de esquerda. Fórmula utilizada dende entón noutras cidades galegas, con acordos orzamentarios dentro ou fóra do goberno municipal, como na actualidade sucede en Ourense, Lugo e Pontevedra, que impide gobernar nelas aos conservadores, a pesar de ser nalgún caso o grupo máis votado.

No entanto, creo que a razón principal da nova estratexia de Abel Caballero está en acadar nas eleccións municipais da primavera de 2015 o “sorpasso” con respecto ao Partido Popular, convertendo ao PSdeG-PSOE na forza máis votada en Vigo. Descartado o escenario dunha maioría absoluta, semella que a próxima será unha corporación máis fragmentada ca actual, na que poderían participar até cinco ou quizais seis grupos políticos, os tres existentes na actualidade, máis AGE, sen descartar a UPyD, Compromiso por Galicia ou algunha candidatura cidadá de novo cuño. E diante de semellante panorama, onde non será doado artellar maiorías, a alcaldía corresponderá a forza máis votada. De aí a importancia para Caballero de consolidar agora o seu proxecto de alcaldía transversal, capaz de seducir como as súas humanizacións a todos os sectores sociais e barrios. Máis aínda cando conta coa vantaxe engadida de que os seus rivais (socios) do PP non teñen unha candidatura clara e a oposición nacionalista e de esquerda, previsiblemente, quedará moi fragmentada e sen liderados consolidados.

Neste entorno municipal con claros tintes pre-electorais haberá que atender aos conflitos institucionais e veciñais abertos, algúns arrastrados de mandatos anteriores. Entre eles, e non o de menor importancia, o da posta en marcha da Área Metropolitana de Vigo, a principal carta coa que conta Núñez Feijoo (ademais da apertura do hospital de Valadares), á que Caballero non poderá poñerlle moito a proa. Outrosí sucede con cuestións, en aparencia menores, mais significativas para a política social e cultural, como do servizo Sereos de axuda a persoas en risco de exclusión ou a construción da Biblioteca Pública do Estado e doutras infraestruturas culturais, que a alcaldía de Caballero non soubo solucionar até o momento. Queda un ano electoral por diante que aventuro moi movido.