A nación resistente e optimista

/en , , , , , , , /por

Acabo de recibir o Tempos Novos nº 263, correspondente ao mes de abril, onde nas páxinas de «Protexta» publico este comentario sobre o ensaio de Camilo Nogueira Unha nación no mundo. A razón resistente (1480), publicado por Xerais.

Camilo Nogueira compartiu durante as catro últimas décadas a súa intensa actividade política coa escritura ensaística. Dende a publicación do libro de conversas con Suso de Toro, Camilo Nogueira e outras voces (Xerais, 1991), abriu o complexo relato da memoria da nación, ao que dende entón fixo valiosas achegas nas que recolleu a cerna do seu ideario político. Obras nas que enuncia unha menxase esperanzada para unha Galicia con vontade de mudar a súa perspectiva histórica, reatopándose como nación política, unindo a memoria do pasado co proxecto do futuro.

Na súa publicación máis recente, Unha nación no mundo. A razón resistente (1480-2010) (Xerais, 2019), Nogueira completa o relato iniciado en A memoria da nación. O reino de Gallaecia (2001), no que se poñía de manifesto a tradición medieval da nación galega que dende hai case dous mil anos conta con personalidade política-administrativa de seu. Cadora, Nogueira aborda na primeira parte, «Galiza no Absolutismo», o carácter da monarquía española na Idade Moderna e a evolución da sociedade galega baixo as dinastías europeas dos Habsburgo e os Borbón; mentres que na segunda, «A nación política contemporánea», analiza a formación da conciencia nacional e a estruturación do nacionalismo galego como forza política no proceso de configuración do estado español no contexto dos estados europeos despois da Revolución Francesa.

Como fixera na primeira, na nova entrega insiste en que a memoria da nación necesita ser recuperada para o futuro de Galicia, coa intención de evitar caer no esquecemento antes de que este poida ter ocorrido. Unha recuperación que esixe a crítica da ideoloxía españolista que deturpa o pasado común dos pobos peninsulares e lle dá un carácter determinista á existencia do Estado na súa forma actual. Deféndese que Galicia ten dous mil anos de historia e personalidade política, o que supón unha profunda e fundamentada crítica da ideoloxía españolista, baseada na idea de España como unha realidade política unitaria desde o tempo romano e godo. Como se defende que a pesar de ter padecido no Antigo Réxime unha dominación perversa, mantivo os seus recursos vitais e personalidade diferenciada até 1800, cando era o país máis populoso entre os da península, contando con máis poboación ca Madrid e Cataluña. Para Nogueira foi no tempo contemporáneo cando o Estado español negou a nosa personalidade histórica e cultural, sendo os intentos de reescritura da Historia de España apenas unha falacia histórica na que se interpreta a Idade Media como un proceso que conduce á hexemonía de Castela e á concepción do Estado español como unha unidade procedente do século XV.

Con todo, o máis relevante do ensaio de Nogueira, froito dun traballo documental monumental, é situar o nacionalismo galego como un movemento político a prol da democracia, da liberdade e do desenvolvemento económico e social. Un movemento político a prol do pluralismo social, cultural e lingüístico e das liberdades civís, fronte a un Estado español identificado coa uniformización e a eliminación da diversidade como trabe do seu funcionamento. Deseña así Nogueira, persoa rigorosa e reflexiva, mais tamén teimoso optimista da vontade, o seu modelo de nación resistente e optimista, capaz de asumir o seu autogoberno nun mundo cada vez máis diverso e incerto. Un ensaio referencial no noso pensamento nacionalista.

Fridays for future

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a #FridaysForFuture, a iniciativa da activista sueca Greta Thunberg, promotora da Folga escolar polo clima:

Greta Thunberg, unha rapaza sueca de dezaseis anos, é hoxe a líder icónica da primeira folga escolar mundial polo clima que o pasado venres se celebrou en máis de cen países e 1.600 cidades. Unha mobilización planetaria con escasos precedentes iniciada por esta estudante de noveno curso (equivalente a 4º de ESO) o pasado 20 de agosto cando tras a vaga de calor e incendios en Suecia decidiu non ir á escola e chantarse diante do Riksdag, o parlamento situado no centro de Estocolmo, durante o horario escolar cun cartel no que aparecía a frase «Folga escolar polo clima».

Logo de celebradas as eleccións xerais dos seus país, o 9 de setembro, nas que foi elixido primeiro ministro o socialdemócrata Stefan Löfven, Greta decidiu continuar a súa folga só os venres, xornada nas que durante sete horas permanece co seu cartel, soportando temperaturas baixo cero, reclamando que se adopten medidas para limitar o aumento da temperatura global do planeta a 1,5 graos. Iniciativa, acuñada na rede coa etiqueta #FridaysForFuture, que comezou a ser seguida por milleiros de estudantes doutros países que reclaman diante dos seus parlamentos e edificios gobernamentais a redución das emisións de carbono establecidas no Acordo de París, dentro da Convención Marco das Nacións Unidas sobre Cambio Climático, en vigor dende 2016, do que Donald Trump anunciou a retirada dos Estados Unidos en 2017.

Diagnosticada de Síndrome de Asperger, trastorno do desenvolvemento incluído no espectro autista, que afecta a interacción social recíproca, e tras padecer unha depresión paralizante aos once anos, Greta Thunberg confesou que adoptara o seu modelo de desobediencia civil inspirándose na protesta de Rosa Parks, unha muller tímida e introvertida coma ela, que en 1955 foi capaz de non ceder o seu asento do autobús a un home branco de Montgomery, Alabama, acción que supuxo un punto de non retorno na loita a prol dos dereitos civís nos Estados Unidos.

Coma sucedera coa activista estadounidense, a acción de Greta comezou a chamar a atención dos medios de comunicación de todo o mundo constituíndo a inspiración para o emerxente movemento internacional de «Folgas Escolares polo Clima», como a que o venres mobilizou a varios centos de estudantes vigueses de secundaria diante do concello de Vigo reclamando atención para as políticas sobre o cambio climático e denunciando a falta de compromiso dos políticos cunha situación que rouba o futuro das novas xeracións. Protestas estudantís que dende o pasado mes de novembro foron estendéndose dende Australia e que continuaron ao longo do inverno no Canadá, Alemaña, Bélxica, Países Baixos, Xapón, Suíza, Reino Unido ou nos propios Estados Unidos.

Facendo fincapé sobre todo na importancia da investigación sobre o cambio climático, como xeito de facerlle fronte ás posicións negacionistas de Trump e a industria petroleira, o novidoso do movemento promovido por Greta, que xa falou diante dos líderes mundiais no Foro de Davos do xaneiro pasado ou na conferencia climática da ONU en Katowice, reside na capacidade de mobilizar a mozos e mozas de todo o planeta que reclaman, cando xa apenas hai marxe de acción, unha maior ambición e contundencia dos políticos para derrotar o cambio climático. Un cambio que se ten que producir agora, desbotando así a retórica dos que interpretan no seu beneficio acordos como os de París ou entrando en aberto litixio co trumpismo que ameaza con levar ao planeta ao abismo neste mesmo século.

O feito de que activistas como Greta asuman nas súas formas de vida comportamentos e hábitos que contribúen a limitar o aumento da temperatura global do planeta –a súa familia non viaxa en avión nin consume carne nin utiliza plásticos– amosa que esta causa obriga a unha mudanza das nosas formas de vida, anticipando uns hábitos alternativos na alimentación, na mobilidade e no consumo enerxético moi distintos dos que utilizamos. Mudanzas nestes hábitos de mobilidade, que afectan dende a redución do tráfico aéreo planetario á utilización de vehículos con motores de combustión, que se deben producir canto antes, o que modifica case de raíz a actual axenda política e económica do noso tempo. Un movemento mundial de adolescentes mobilizados por Internet a prol dun desenvolvemento sustentable que obriga ao ecoloxismo, nacido hai catro décadas ao fío do movemento antinuclear e organizado en plataformas e partidos diversos, a actualizar agora e de raíz o seu programa e as súas formas de actuación.

En todo caso, beizón a Greta Thunberg, unha líder tan atípica como carismática, capaz de tirar do fío da esperanza cando semella non haber futuro. Como beizón para eses centos de estudantes vigueses de secundaria mobilizados nestes Venres polo Futuro, xa que como eles din «non temos un planeta B».

Urania Mella e outras viguesas pioneiras

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a Urania Mella e a

É probable que unha parte das cen mil persoas que nos manifestamos en Vigo o pasado 8 de marzo, nunha das comitivas cívicas máis emocionantes das nosas vidas, descoñecese o nome da viguesa Urania Mella Serrano (1900-1945), unha das pioneiras do movemento feminista galego. Profesora de piano e alfabetizadora, presidenta da Agrupación de Mulleres contra a Guerra e o Fascismo, que contaba en 1936 en toda España con 50.000 afiliadas, Urania era filla da madrileña Esperanza Serrano e do anarquista vigués Ricardo Mella. Comprometida cos valores da educación laica, que inculcou nos seus fillos Humberto e Raúl e nas súas fillas Alicia e Conchita, Urania foi condenada a morte xunto ao seu home, Humberto Solleiro Rivera, «O Chapapote», sindicalista ferroviario da UGT e traballador tranviario, que combinou a súa militancia coa promoción do deporte e da cultura en Lavadores, que sería fusilado con 40 anos o 30 de outubro de 1936.

Conmutada a súa pena de morte por 30 anos de cárcere, en 1938 Urania foi trasladada dende Vigo ao cárcere de mulleres de Santurrarán, instalado nun antigo convento de monxas de Mutriku en Guipúscoa, onde amigou con María Gómez González, alcaldesa da Cañiza (tamén a primeira alcaldesa do noso país), e viviu consumida durante sete anos xunto a outras cincuenta presas galegas, entre as que estaba Josefa García Segret, a mestra de Tui salvada de ser fusilada polo doutor Darío Álvarez Blázquez. Anos de sufrimentos terribles de 1.700 mulleres e centos de crianzas, rescatadas do esquecemento no documental Prohibido recordar (2010) de Txaber Lareategi e Josu Martínez. Consumida e cun tumor cerebral xestado no cárcere, Urania regresou a Vigo en 1945 para recuperar os afectos, pero atopándose nun ambiente hostil, trasladouse a Lugo co seu fillo Raúl e coa familia de María Gómez, onde faleceu cando apenas pasara un mes da súa liberación. Sendo o seu un dos relatos máis conmovedores da nosa memoria, por ventura comezou a ser reparada en 2008 cando o concello de Vigo dedicoulle o seu nome a unha rúa de Lavadores e o Ministerio de Fomento deulle o seu nome a un buque anticontaminación, sendo aprobado en 2010 polo Goberno o seu expediente de declaración de reparación e recoñecemento persoal.

O caso de Urania Mella, pioneira feminista que merecería o recoñecemento nos centros educativos vigueses, non é o único na nosa cidade esquecedeira, que conta con outras pioneiras case ocultas. Este é o caso de Ernestina Otero Sotelo (1898-1956), mestra de Redondela, presidenta do Consello Provincial de Primeiro Ensino, unha das figuras máis brillantes da escola republicana. Como tamén o de Olimpia Valencia (1898-1987), a primeira muller galega en obter a licenciatura de medicina (1925), comprometida co pensamento galeguista, que mantivo aberta durante décadas a súa consulta de xinecoloxía na rúa do Príncipe. Como cómpre recuperar o nome de Placeres Castellanos (1896-1971), compañeira do mestre Víctor Fraiz, fusilado en 1937, cuxo activismo feminista a levou a traballar como xornalista no Congreso Internacional de Mulleres de París (1945).

Viguesas pioneiras do deporte como Antonina Sanjurjo Aranaz (1910-1939), neta de Antonio Sanjurjo Badía, profesora mercantil, galeguista e impulsora dende 1931 do hóckey sobre herba, o que permitiu que en Galicia as mulleres se adiantasen aos homes na práctica desta disciplina. Actividade na que foi axudada por Annita Baker, filla do director do Cable Alemán, xunto a outras xogadoras como Luz Vizcaíno Coloma e Carmela Sanjurjo. Pioneiras como Cándida Otero (1846-1915), a primeira muller fotógrafa de Galicia, casada con Felipe Prósperi, cuxo estudio cederían en 1915 a Jaime Pacheco. Como tamén cómpre recuperar do olvido ás primeiras concelleiras da corporación viguesa (1927), Margarita Losada Pardo, poeta, e Agustina Álvarez de Rovina, tamén a primeira redactora de Faro de Vigo. Unha relación que poderíamos alongar de forma considerable noutros eidos da artes e das letras que contan con mulleres viguesas que abriron espazos para a igualdade.

Todas elas contribuíron a que a partir dos anos setenta comezase a conformarse o actual movemento feminista, personalizado hoxe na figura da escritora María Xosé Queizán que acaba de recibir o sétimo premio Ernestina Otero de Igualdade concedido polo Consello Municipal da Muller do Concello de Vigo. Sen a recuperación de todas esas mans e os azos destas mulleres non sería posible que o pasado 8 de marzo se enchesen as rúas viguesas reclamando dignidade, igualdade e soberanía para a vida de todas as mulleres. Un río de empoderamento que non parou de fluír en Vigo de Urania Mella á Begoña Caamaño (1964-2014), a xornalista e escritora do Calvario á que quero lembrar encarnando a memoria de todos esas mans.

Poñer o mundo ao revés

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo do Faro de Vigo da semana á folga feminista do 8 de marzo:

Manuel Rivas escribiu nun dos seus artigos luminosos d’ As voces baixas (Xerais, 2012) que no martes de Entroido sempre había quen trancaba os regatos para que secasen e así as lavandeiras de Castro de Elviña non puidesen traballar e poder acudir a un daqueles partidos pioneiros do fútbol feminino que se celebraban no Camiño da Cavaxe. Cumpríase, entón, o mandato do Entroido: poñer o mundo ao revés. Xaora, continuaba Rivas, ao longo do ano sucedía todo o contrario, as lavandeiras levaban enriba da cabeza as bañeiras cheas de roupa que lavaban para as familias de posibles ou para as clínicas, fondas e restaurantes. Lavandeiras que termaban de enormes lotes de roupa pousados apenas nas coroas ou mulidos, heroínas que traían todo un mundo na cabeza.

Mulleres coruñesas humildes como esoutras pescantinas da Ribeira viguesa que vexo nunha foto inesquecible cruzando a rúa Elduayen, á altura da praza de Argüelles, coas patelas cheíñas de frescura na cabeza camiño do mercado do Progreso. Mulleres que levaban moito peso na cabeza como as leiteiras que traían o leite dende Zamáns. Mariscadoras co argazo na cabeza, labregas ou criadas que transportaban sellas da fonte, monllos de leña, de herba ou cestas acuguladas de animais, carteiras portadoras de esperanzas fotografadas todas por Ruth Matilda Anderson hai case un século. Costureiras que levaban a singer na cabeza, homenaxeadas por Isaac Díaz Pardo en dous cadros memorables protagonizados por senllas rapazas que «levan na cabeza un mundo de cousas que poden precisar na vida». Mulleres cuxas columnas acababan destrozadas e o seus corpos vencidos cuxos retratos constitúen hoxe a memoria máis veraz das traballadoras galegas máis humildes do século pasado.

Mulleres ocultadas como as que recupera do esquecemento Anaír Rodríguez nos seus libros imprescindibles para as crianzas –Pioneiras (Xerais 2018), ilustrado por Nuria Díaz, e Pioneiras 2 (Xerais 2019), ilustrado por Abi Castillo– capaces de desviarse do vieiro que a sociedade lle reservaba e conquistar dereitos hoxe irrenunciables. Pioneiras como Antonia Ferrín, a primeira astrónoma galega; Antonina Sanjurjo, pioneira do deporte e do feminismo; Elisa Patiño, a primeira aeronauta nosa; Rita F. Queimadelos, a primeira arquitecta; as mestras María Barbeito e Ángela Ruiz; María Cardarelly, fotógrafa de Rosalía de Castro ou Joaquina García, a inventora dos traxes de auga… Pioneiras todas elas que levaban tamén todo un mundo na cabeza e contribuíron decisivamente a poñelo ao revés.

Un mundo que mudou, grazas os seus azos, as vidas de todas elas, como as angueiras de millóns de mulleres de todo o planeta comprometidas dende hai cento cincuenta anos na reivindicación dos feminismos. Un mundo que mudou, aínda que non o suficiente para que triunfe a revolución máis decisiva para a humanidade: a que procura o empoderamento das mulleres en todos os eidos da vida social e económico e a igualdade real e efectiva en todos os espazos do privado. Unha revolución feminista que cada 8 de marzo recibe apoios máis unánimes na denuncia da brecha salarial e da maior precarización das condicións de traballo que sofren as mulleres como da reclamación de medidas efectivas de conciliación da vida laboral e familiar en todos os sectores económicos, o que continúan sendo máis un desexo ca unha realidade. Unha revolución feminista tan masiva como silenciosa dirixida a erradicar o machismo que ampara o acoso sexual e a violencia contra as mulleres; unha ideoloxía responsable dun feminicidio insoportable e incesante, cuxas cifras de vítimas arrepían e que algúns políticos como Pablo Casado, candidato do PP, para vergonza de todo o electorado, pretenden agora minimizar de forma tan irresponsable como ridícula.

Para poñer o mundo ao revés é imprescindible substituír esa ideoloxía machista e patriarcal, aínda hexemónica, polos valores alternativos de igualdade e liberdade defendidos polo movemento feminista. E para iso, ademais da mobilización, como a folga de mulleres prevista para o vindeiro venres 8 de marzo, é imprescindible que a educación en igualdade sexa o eixo vertebrador de escolas e institutos. Fomentar relacións de equidade e espírito crítico diante da desigualdade das mulleres, visibilizar as achegas das mulleres na sociedade, desvelar os estereotipos machistas, sensibilizar ao alumnado sobre como loitar contras as violencias machistas e os micromachismos presentes nos diversos ámbitos ou potenciar o empoderamento das alumnas no marco dunha atmosfera colaborativa e unha educación onde os coidados son responsabilidade de homes e mulleres son tarefas a desenvolver nos centros ao longo de todo o ano. Poñer o mundo ao revés, en igualdade, é posible.

 

Onte 2013: Camilo Nogueira, a razón resistente

/en , , , , , , , , /por

Acompañei onte a Suso de Toro e Fran Alonso na presentación en Couceiro de Compostela d’ Unha nación no mundo. A razón resistente (1480-2010), o libro que o meu admirado Camilo Nogueira escribiu ao longo das dúas últimas décadas. Transcribo o texto que lin en día que considero moi importante:

Coñecín a Camilo Nogueira na campaña electoral de 1977 cando se presentou como candidato do Bloque Nacional Popular Galego. Daquela eu era un rapaz de ERGA de primeiro de facultade e Camilo xa toda unha lenda na nosa organización estudantil, un jhichiño de Vigo que fundara Galicia Socialista, despedido de Citroën na folga do 72 e despois economista de SODIGA en Compostela. Dende entón, xa van máis de corenta anos, non deixei de admirar a Camilo, unha persoa das boas e xenerosas na que identifico de forma modélica os valores republicanos e o compromiso coa nación.

Sei que hai un grupo de nacionalistas, os chamados «camilistas», que tivemos a fortuna de ser formados por Nogueira nese teimoso optimismo da vontade, imprescindible na construción do proxecto nacional galego, nacionalistas que aprendimos de Nogueira que o nacionalismo non é unha ideoloxía, senón unha proposta de liberdade, progreso e independencia que procura o autogoberno para Galicia e o benestar e a igualdade da súa cidadanía. Abofé que hai moitos ámbitos que precisan de azos para construír a nación.

Camilo entendeuno así, tanto no Parlamento Galego (1981-1993; 1997-1999) como no Parlamento Europeo (1999-2004), cando desenvolveu, case en solitario, as tarefas de todo un grupo parlamentario, acuñando na política nacionalista “o xeito de Esquerda Galega”. Desenvolvendo un programa ambicioso, tanto global como sectorial, que conducise a que Galicia fose auténtica nación política; aceptando a responsabilidade de valerse economicamente, na interdependencia doutras nacións europeas; promovendo un desenvolvemento autocentrado dos diversos sectores da economía, con atención preferente á industria, á enerxía e os sectores gandeiro e pesqueiro; recoñecendo a lingua galega como nacional e universal, vinculada ao mundo da lusofonía e das culturas atlánticas; pensando, xaora, o mundo dende Galicia en constante diálogo coas circunstancias do noso tempo. Un xeito de entender o traballo parlamentar que continúa, por ventura, agora Ana Miranda, que compartiu con Nogueira moitos azos en Bruxelas.

A andaina de Nogueira no Parlamento Galego alicerzou, en boa medida, o programa de autogoberno do nacionalismo galego durante as décadas de entre séculos. Non se pode esquecer que en 1981 Camilo participou na redacción do anteproxecto do Estatuto de Autonomía de Galicia. Como tampouco que como único deputado de Esquerda Galega redactou de puño e letra a Proposición de Lei de Normalización Lingüística de Galiza, tamén en 1981, a primeira iniciativa lexislativa presentada no Parlamento de Galicia, que serviría para forxar dous anos despois o primeiro consenso político e social arredor do idioma. Como non se pode comprender a denuncia da marxinación de Galicia no Estado, fose no desenvolvemento das infraestruturas de comunicación coa Meseta ou no desenvolvemento competencial e financiamento autonómico, sen o traballo teimoso, constante e rigoroso de Nogueira nas tribunas de Xelmírez e do Hórreo.

Como foi marcante a súa etapa como concelleiro en Vigo, cando o PSG-EG obtivo cinco actas e, por vez primeira, arriscou e asinou un acordo orzamentario con Manuel Soto Ferreiro, alcalde do PSdeG-PSOE. Unha revolución no xeito de entender a política nacionalista. Aquel primeiro pacto de Camilo abriu un novo vieiro para a estratexia dos nacionalistas, tanto de PSG-EG como do BNG, que logo callaría na súa participación nun goberno de coalición (1991-1995) presidido polo socialista Carlos G. Príncipe. Uns anos de entusiasmo partidario, onde os seguidores de Camilo chegamos a conformar en Vigo unha organización política de varios centos de militantes, mobilizados pola cultura do municipalismo e da participación cidadá.  Finais dos oitenta nos que lembramos ao Camilo máis pletórico desenvolvendo unha proposta territorial e de autogoberno para Galicia, que se anticipou á estratexia que unha década despois asumirían Xosé Manuel Beiras e Anxo Quintana á fronte do BNG.

Durante a súa andaina en Estrasburgo, representando ao BNG no Grupo dos Verdes / Alianza Libre Europea, Camilo Nogueira presentou máis de medio milleiro de iniciativas, realizou máis de cento cincuenta intervencións nos plenos, converténdose na auténtica voz dos intereses e criterios de Galicia (xa fose expresándose en galego-portugués, francés ou español),  pero tamén doutros pobos e cidadáns humildes, xa que entende, como pensaba Castelao, o nacionalismo de esquerda como un punto de encontro que nos leva a integrarnos e a facer nosos os problemas de toda a humanidade. Mágoa que o electorado galego en 2004 non valorase este esforzo de Camilo Nogueira erguendo o facho destoutro nacionalismo posible, o da esperanza, o que foxe do vitimismo e do esencialismo!

Camilo Nogueira compartiu a súa intensa acción política coa escritura ensaística, unha das actividades que sei máis lle prestan. A publicación do libro de Suso de Toro, Camilo Nogueira e outras voces (Xerais, 1991), o primeiro no que participei como editor, abriu o complexo relato da memoria da esquerda nacionalista en Galicia, ao que Camilo fixo valiosas achegas. Como os seus centos de artigos, recollidos en dous libros, A terra cantada (Xerais, 2006) e A rota do sol (Laiovento, 2011), expresan mellor ca ningunha outra crónica o seu devir, preocupacións e afáns políticos.

Xaora, son os seus ensaios A memoria da nación. O reino de Gallaecia (Xerais, 2001), Europa, o continente pensado (Galaxia, 2008), Galiza na Unión (Galaxia, 2008), Para unha crítica do españolismo (Xerais, 2012) e o que hoxe presentamos Unha nación no mundo. A razón resistente (Xerais 2019), onde recolleu a cerna do seu ideario político e a súa contribución á recuperación da memoria política de Galicia. Obras, especialmente a que hoxe presentamos nas que Nogueira enuncia unha menxase esperanzada para unha Galicia con vontade de mudar a súa perspectiva histórica, reencontrándose como nación política, unindo a memoria do pasado co proxecto do futuro. Ou dito doutro xeito, Nogueira propón pensar o mundo desde a propia Terra e sendo do mundo en dialéctica coas circunstancias de cada tempo.

Un libro o que hoxe presentamos que constitúe a segunda parte do relato iniciado en A memoria da nación. O reino de Gallaecia, que publicamos en 2001, e co que iniciamos tamén en Xerais a nosa colección de Ensaio, coa intención de promover a creación de pensamento galego. Non esquezo a primeira presentación da obra na libraría Cervantes de Vigo, hoxe desaparecida. Xornada na que anunciabamos os alicerces e estrutura dun proxecto editorial concibido para ser publicado en tres volumes, antes de finais de 2002:

No primeiro, subitulado O reino de Gallaecia, poñíase de manifesto con datos e fontes concretas a tradición medieval da nación galega que conta con dous mil anos de historia e personalidade política-administrativa.

No segundo, subtitulado Galiza no Absolutismo, consideraríase o carácter da monarquía española na Idade Moderna e a evolución da sociedade galega baixo as dinastías europeas dos Habsburgo e os Borbón.

Por último na terceira, A nación política contemporánea, analizaríase a formación da conciencia nacional e a estructuración do nacionalismo galego como forza política no proceso de configuración do estado español no contexto dos estados europeos despois da Revolución Francesa.

O traballo previsto a desenvolver en menos de quince meses alongouse en máis de quince anos, nos que Nogueira non deixou de traballar sobre o manuscrito, o que me consta polas versións e versións que fun coñecendo. Estou certo que pagou a pena agardar e refundir o segundo e o terceiro volume nestas setecentas páxinas que hoxe presentamos e mesmo pensó que pagou a pena mudarlle o título ao libro como Unha nación no mundo, como acordamos no mes de marzo pasado.

Sei que das argumentacións que sustentan a obra debe falar Camilo. Con todo, antes de rematar, quixera sinalar algunhas ideas eixo que entendo fundamentais:

No conxunto da obra deféndese que a memoria da nación necesita ser recuperada para o futuro de Galicia, para evitar caír no esquecemento antes de que este poida ter sucedido. Esta recuperación esixe á crítica da ideoloxía españolista que deturpa o pasado común dos pobos peninsulares e lle dá un carácter determinista á existencia do propio Estado na súa forma actual.

Na obra deféndese que Galicia ten dous mil anos de historia e personalidade política, o que supón unha profunda e fundamentada crítica da ideoloxía española, baseada na idea de España como unha realidade política unitaria desde o tempo romano e godo. Como se defende que a pesar de ter padecido no Antigo Réxime unha dominación perversa, mantivo os seus recursos vitais e personalidade diferenciada até 1800, cando era o país máis populoso entre os da península. E foi no tempo contemporáneo cando o Estado español negou a nosa personalidade histórica e cultural. Os intentos de reescritura da Historia de España, aos que asistimos en tempos de Aznar e que hoxe se están repetindo, sustentan unha falacia histórica que conduce á interpretación da Idade Media como un proceso que conduce necesariamente á hexemonía de Castela e á concepción do Estado español como unha unidade procedente do século XV.

Nesta obra deféndese que a manifestación da memoria política de Galicia como nación precisa da crítica dunha ideoloxía dos estados-nación que considera os estados xa constituídos como produto dunha lóxica histórica que non podería ser posta en cuestión.

E por último, nesta obra sitúase o nacionalismo galego como un movemento político a prol da democracia, da liberdade e do desenvolvemento económico e social, como un movemento político que defendeu o pluralismo social, cultural e lingüístico e as liberdades fronte a un Estado español que historicamente se identificou coa uniformización e considerou a eliminación da diversidade como elemento substancial do seu funcionamento.

Estou convencido, esta obra demóstrao, que Camilo Nogueira, persoa rigorosa e reflexiva, foi pioneiro da nova política, tanto por ser capaz de compaxinar durante anos o seu traballo profesional coas responsabilidades parlamentarias e políticas como pola súa capacidade de encarnar coa vontade de ferro do corredor de maratón, o atleta que dosifica o seu esforzo para chegar á meta, o modelo de optimismo da vontade que admiramos desque o coñecimos hai catro décadas.

Moitos parabéns, Camilo por culminar esta memoria da razón resistente. Moitos parabéns, insisto.

O perigo das apostas

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo aos perigos das apostas:

Ponme nervioso comprobar como no estadio de Balaídos, no vitrasa ou no tren algúns mozos non deixen de atender ao seu móbil pendentes das apostas deportivas. Premendo na pantalla do seu teléfono poden apostar durante as vinte e catro horas do día sobre os resultados das competicións de fútbol de todo o planeta e das categorías máis diversas. Unha actividade alentada por unha fervenza de anuncios protagonizados por actores e deportistas moi coñecidos que se fai xa asfixiante pola súa repetición durante a emisión dos partidos na televisión ou no seu seguimento polas emisoras de radio. Publicidade das casas de apostas, colocada tamén nas camisolas dalgúns equipos do deporte profesional, presentada polas empresa de xogo como un «compromiso co deporte», unha actividade á que as apostas «achegan máis emoción» e co que «comparten os valores do lecer e da súa dimensión social».

Un discurso publicitario eficaz, onde non falta a emotividade, capaz de mover en Internet en España máis de dez mil millóns de clics, o que supuxo en 2017, segundo un estudo presentado na Universidade Carlos III, unha facturación en España nestas apostas deportivas de 310 millóns de euros; aínda que outras fontes falan de 1.700 millóns. Apostas que se realizan tamén nas casas de apostas e nas máquinas de apostas dos bares que nos últimos anos foron aparecendo en Galicia nos contornas metropolitanas e nas cidades comarcais. Locais frecuentados por moitos mozos, transformados nalgúns casos en espazos de encontro xuvenil, onde se venden bebidas e onde se poden realizar novas apostas de galgos ou cabalos cada cinco minutos ou dos resultados das ligas máis diversas. Actividade das salas e máquinas de apostas (case catro mil en Galicia) vinculada aos novos hábitos de lecer, regulada pola Xunta de Galicia, na que os apostantes perderon en 2016 vinte e oito millóns de euros, segundo salienta Marcos Pérez Pena, xornalista que ven facendo un seguimento deste fenómeno social no dixital «Praza Pública».

Un negocio de xogo que cando se desenvolve nos bares e nas cafetarías semella ter dous públicos diana: as persoas maiores nas máquinas comecartos e os mozos nas apostas deportivas. Unha actividade que para os responsables da Asociación Gallega de Jugadores de Azar de Vigo (AGAJA) esta provocando un auténtico andazo de ludopatía xuvenil, unha patoloxía que afecta cada vez máis a mozos de 18 a 25 anos adictos ás apostas deportivas e ao xogo en liña. Un perigo incrementado nos estudantes de Secundaria, incluídos os menores de idade, que non perciben como perigoso o xogo nestas máquinas ou nos seus móbiles, máis aínda cando actúan como ganchos estrelas deportivas, modelos de éxito para eles que aparecen felices xogando ao póker ou tan panchos apostando polo seu móbil. Abonda visitar o web dunha destas casas de apostas para comprobar a indefensión da mocidade convidada a depositar apenas 5 € para rexistrarse, ofrecéndolle decontado bonos de benvida 200 € para comezar a xogar, aínda que despois sexa derivados a unha plataforma de pago. Un risco moi considerable, incrementado polo anonimato e a facilidade de acceso proporcionadas pola conexión en liña, ou mesmo polo aparentemente reducido custe das apostas, o que para os psicólogos incrementa o seu carácter aditivo e que as propias empresas pretenden mitigar in extremis coa opción de que o xogador poida «asegurar as súas apostas».

Apostas deportivas que comezan a ser consideradas un problema social que debe ser abordado polas administracións, que obteñen delas réditos fiscais. Así son varias as iniciativas recentes que reclaman unha nova regulación desta actividade. A eurodeputada do BNG Ana Miranda presentou unha iniciativa dirixida á Comisión Europea para que se establezan límites e controis sobre ela. Esquerda Unida presentou a campaña «Fóra as casas de apostas dos nos barrios» que pretende frear o incremento desta perigosa adicción entre os mozos e as mozas humildes. A este teor a Xunta de Galicia anuncia unha nova Lei do Xogo para este 2019 que obrigue aos propietarios  das máquinas a ocuparse do control de acceso de menores de idade. Mentres que no acordo programático entre PSOE e Podemos se contempla o compromiso de restrinxir a publicidade das apostas en horario infantil e a regular o xogo en liña.

Non hai dúbida que o perigo evidente destas apostas case indiscriminadas e do xogo compulsivo ao que pode conducir, como outros consumos aditivos nos que a mocidade é o público de referencia, debe ser considerado como un problema que require dunha abordaxe socio-educativa. Paga a pena procurar canto antes enfoques educativos para esta adicción asociada ás novas tecnoloxías e á poderosa industria do espectáculo.

Atención Primaria

/en , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana no Faro de Vigo á situación da Atención Primaria:

A dimisión recente de 25 xefes de servizo da área sanitaria de Vigo para denunciar o deterioro da Atención Primaria (AP) abriu outro capítulo no libro da crise da sanidade pública en Galicia. Un novo conflito que engadir á folga de hai uns meses do persoal dos Puntos de Atención Continuada (PAC) denunciando a precariedade das súas condicións de traballo (falta de persoal especializado, ausencia de criterios para a súa dotación, xornadas maratonianas, turnos de 36 horas, contratos fraccionados…). Sen esquecer o provocado polas mobilizacións do pasado verán das familias de Coruxo, Saiáns e San Andrés de Comesaña, obrigadas a desprazar ás súas crianzas a Lavadores, demandando a reposición de Pediatría no seu centro de saúde; un episodio máis do caos desta especialidade en Galicia na que en AP traballan apenas 327 pediatras (60 menos que en 2004), un servizo con déficit estrutural, que xa non existe no 60% dos concellos galegos.

Unha dimisión do 80% dos directivos vigueses de AP moi valente, que abriu os telexornais das emisoras estatais (na TVG mereceu unha discreta terceira posición), provocada pola excesiva carga asistencial á que están sometidos os médicos e as médicas de familia da nosa área sanitaria, auténticos heroes que chegan a consultar a 50 pacientes en sete horas (20 máis que hai unha década), o que segundo eles denunciaron provoca «esgotamento e falta de motivación», ao tempo que «falta de fidelización dos profesionais novos á sanidade pública e xubilacións anticipadas de profesionais con grande experiencia». Unha situación á que tampouco son alleas as condicións laborais precarias dos médicos e médicas substitutos de AP que en apenas dous meses poden encadear até 56 contratos (a veces de duración dunhas poucas horas), unha mostra de como o Sergas (un servizo público) aproveita até o límite do límite a actual normativa sobre contratación laboral para non cotizar polos días de descanso dos facultativos interinos.

Crise que os colectivos e sindicatos médicos atribúen aos recortes feroces efectuados a partir de 2012 polos gobernos de Feijoo, que non dubidou tampouco en aparcar sine die as medidas de transformación da AP pactadas polo Sergas co sector durante o goberno de Touriño. Dende entón, os orzamentos foron minguando, sendo a Atención Primaria a grande prexudicada na asignación de recursos. E hoxe, a pesar de ser recoñecida por todos como columna vertebral do sistema, a AP supón pouco máis dun terzo do presuposto previsto para a Consellaría de Sanidade (3.987 millóns de euros), que en 2019 incrementará catro veces máis os fondos para a atención hospitalaria que os destinados aos centros de saúde, a pesar de que todas as directrices internacionais de saúde pública recomendan que canto máis eficiente sexa a AP, máis eficaz será a atención hospitalaria de media ou alta complexidade.

Unha crise da AP que ten unha dimensión organizativa tanto no que atinxe á distribución dos recursos e mellora das condicións de traballo dos médicos como ás previsións da súa xubilación e relevo ao longo da próxima década, na que a demanda sanitaria medrará (como xa ven sucedendo na área sanitaria de Vigo dende 2014) cunha poboación cada vez máis envellecida e máis consumidora de actos sanitarios. Os datos do informe do Consello Xeral de Colexios Oficiais de Médicos chaman a reflexión: o 43,4% dos médicos e médicas galegas teñen máis de 55 anos, sendo a nosa a segunda comunidade con maior porcentaxe de profesionais maiores. Situación que afecta a todas as especialidades, pero de forma máis intensa á de AP e á Pediatría, ámbito onde un de cada catro pediatras ten máis de sesenta anos. Ou noutras cifras, hai que atender a que o 40% dos médicos e médicas galegos xubilarase ao longo dos próximos dez anos. Cadora as xeiras de novos facultativos, menores de 45 anos, supoñen apenas un terzo dos cadros de persoal médico en Galicia, o que obriga a planificar decontado unha importante remuda xeracional do persoal médico e de enfermería.

Con todo, neste conflito chama a atención a falta de autocrítica dos directivos do Sergas e da Xunta (tanto do concelleiro Almuíña como do presidente Feijoo) incapaces de rebater as denuncias dos sindicatos e colexios médicos ou, no mellor dos casos, atribuír á responsabilidade da «falta de médicos» ao Ministerio de Sanidade polo sistema de formación dos MIR. Un clásico nos gobernos de Feijoo sempre máis dispostos a botar balóns fóra que en asumir as consecuencias das súas políticas de privatizacións e recortes. Como noutros conflitos, cuxa saída obriga a unha negociación sobre a reasignación de recursos, temo que no entorno preelectoral actual o goberno galego pretenda agocharse tras o valado da propaganda. Sería unha mágoa. Na AP xogámonos un dos alicerces do noso modelo de igualdade e benestar.

Vigo cidade vagalume

/en , , , , , , /por

A revista A Movida convidoume a colaborar na edición impresa deste mes de decembro, onde publiquei unha versión reducida deste texto:

A imaxe que proxecta unha cidade é un compoñente esencial da súa identidade e un referente para a súa cidadanía. Unha imaxe que no caso de Vigo, durante tantos anos a cidade da oliveira, foi mudando ao longo das últimas décadas ao compás das mudanzas que se foron producindo na alcaldía do Campo de Granada. Daquel Vigo obreiro das décadas dos setenta e dos oitenta, da reconversión naval e dos luns ao sol, a cidade estrépito de X.L. Méndez Ferrín, o Vigo da movida de Siniestro Total e Golpes Bajos, de Aerolíneas Federales e Trenvigo, pasamos ao actual Vigo charramangueiro, sobreiluminado da dinosebe e do Alfageme na rotonda, unha cidade vagalume, excéntrica, un novo Lepe, como o definiron os membros de Cain, o Colectivo de Admiradorxs da Iluminación Navideña.

Certo é que cada alcaldía democrática quixo deixar a súa impronta nesta imaxe. Manuel Soto, o primeiro e valente alcalde democrático e galeguista fixo daquel Vigo revolcado que cantaba Xela Arias en Denuncia do equilibrio, o Vigo de Ascón e dos conflitos do estudantado con Vitrasa, unha cidade das esculturas, colocando no mesmo ano (1991) catro pezas extraordinarias noutros tantos espazos emblemáticos: o Sireno de Francisco Leiro na Porta do Sol, os Cabalos de Oliveira na Praza de España, a Porta do Atlántico de Silverio Rivas en Travesas e o Monumento ao traballo, os bautizados como Redeiros, de Ramón Conde entre Urzaiz e Gran Vía. Catro pezas de arte contemporánea galega, de moi diferente fasquía, cuxa instalación non estivo exenta de polémica, mais que foron capaces de mudar o espazo urbano e co tempo de converterse en iconas queridas polas diversas xeracións viguesas de entre séculos.

Carlos Príncipe quixo facer do Vigo unha cidade dos museos capaz de competir cos doutras cidades euroatlánticas, como Porto, Compostela e A Coruña, que no mesmo período desenvolvían cadanseu proxecto de infraestruturas culturais. Durante o seu mandato xestáronse os proxectos arquitectónicos de Abrir Vigo ao Mar e do primeiro Plan Urban para o Vigo Vello, ademais do deseño de tres museos, construídos con fondos europeos: o Marco. Museo de Arte Contemporánea de Vigo na rúa do Príncipe, recuperando o vello Pazo de Xustiza e Cárcere; o Museo do Mar de Galicia, instalado no antigo matadoiro municipal de Alcabre e o Verbum. Casa das Palabras na praia de Samil. Tres pezas arquitectónicas moi valiosas que despois dunha década de ser abertas ou ben non consolidaron os seus proxectos museísticos ou mesmo son abertamente cuestionadas.

Durante a alcaldía de Lois Pérez Castrillo desenvolvéronse os proxectos da Pinacoteca Francisco Fernández del Riego e do Centro Galego de Fotografía no Casco Vello, para contribuír a rexeneración do Casco Vello, e comezouse o de Auditorio Mar de Vigo en Beiramar, coa intención de situar a Vigo á altura das cidades atlánticas da música, singularmente Porto, Santiago e A Coruña. Angueira que polo momento quedou en auga de castañas, xa que os resultados artísticos, polo momento, foron discretos e os económicos ruinosos, tras a quebra da concesionaria.

Vigo nunca contou neste período con políticas culturais públicas, esas capaces de enxergar dúas décadas, capaces de solucionar lacras como o seu déficit bibliotecario endémico ou proporcionar continuidade á programación de festivais e exposicións das diversas artes, algunhas tan relevantes como a Fotobienal, as Xornadas de Música Contemporánea, promovidas por Enrique X. Macías, ou o propio Marisquiño, hoxe sumido na incerteza. Cando se anuncia unha gran Biblioteca do Estado en Travesas ou unha factoría cultural na Panificadora, cómpre lembrar que o que Vigo precisa é un proxecto cultural estratéxico, deseñado coa participación dos diversos sectores e colectivos culturais e xestionado con criterios estritamente profesionais. É tempo xa de superar a política cultural das ocorrencias de alcaldes e concelleiros, como a daquel Agustín Arca que chantaba volcáns nos paseos de Coia e canastras de baloncesto en canto curruncho atopaba. A pesar da sobreiluminación de nadal e da súa contaminación luminosa, outro Vigo das artes e das letras, continúa sendo posible.

Defende a Galega

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao conflito na CRTVG arredor da posta en marcha da Lei de Medios Públicos de Comunicación Audiovisual de Galicia:

Tras case catro décadas de autonomía, probablemente, os dous feitos máis relevantes até agora foron o ensino en galego e a creación dunha radio e televisión públicas que emiten as vinte e catro horas en galego. Dous fitos nacidos na primeira lexislatura autonómica onde nunha atmosfera non exenta de confusión e certo temor (lembremos o 23 efe) sobre o futuro das autonomías, se puideron forxar consensos importantes como os da Lei de Normalización Lingüística (1983) e a Lei de Creación da Compañía de Radio e Televisión de Galicia (1984). Daquela todos os partidos presentes no parlamento (AP, UCD, PSOE, PCG e Esquerda Galega) apoiaban o ensino en galego e todos querían unha televisión en galego (a proposta foi de Camilo Nogueira) que informase de forma obxectiva e plural.

Foi grazas a ese pulo como o 24 de febreiro de 1985 a Radio Galega emitiu o seu primeiro programa de proba. E foi idéntica determinación, a que permitiu a imaxe histórica da noitiña do 24 de xullo de 1985, protagonizada por Dolores Bouzón, coa que comezaron as emisións da TVG. Dende entón, a TVG e a RG, os nosos medios de comunicación públicos, constitúen a máis valiosa ferramenta da que dispoñemos para a difusión, dinamización, defensa e normalización da lingua e cultura galegas, mais tamén como soporte de expresión das opinións, angueiras e problemas da sociedade galega en toda a súa diversidade interxeracional e territorial como no seu pluralismo político.

Medios que consolidaron un espazo de comunicación e creación audiovisual diferenciado, achegando referentes novos a un sentimento identitario de pertenza a un país e a unha comunidade lingüística, ao tempo que contribuíron a crear un sector audiovisual privado propio que xa desborda os límites da nosa comunidade, mesmo a pesar das incertezas que supón o proceso de uniformización cultural, sexa pola «americanización» como polo monopolio da distribución dos produtos audiovisuais. Medios públicos que ao longo de milleiros de horas de programación ofreceron espazos que forman parte xa da memoria de varias xeracións como nos oitenta aqueles episodios da serie «Dallas» en galego, a creación nos anos noventa do Club Xabarín, as series «Mareas vivas» e «Pratos combinados» nos anos de entre séculos, a continuidade de «Luar» de Xosé Ramón Gayoso, as locucións en galego de partidos do Celta de Xaime Escudeiro ou o «Diario Cultural», que durante vinte e catro anos dirixiu Ana Romaní, merecedora por este extraordinario traballo do Premio Nacional de Xornalismo Cultural (2018).

Unha relación de programas que constitúe unha expresión do excelente traballo desenvolvido polos cadros de profesionais da tele e da radio galegas capaces de ofrecer unhas programacións de referencia, con niveis de audiencia significativos, mesmo a pesar da súa cada vez maior fragmentación, como do carácter descaradamente progubernamental dos seus programas informativos, doenza acentuada durante os anos das presidencias de Manuel Fraga e de Alberto Núñez Feijoo que utilizaron os medios públicos como un dos seus medios de propaganda máis eficaces. Doenza denunciada dende hai case seis meses por varios centos de profesionais da compañía que reclaman cada venres o cumprimento íntegro da Lei 9/2011 de Medios Públicos de Comunicación Audiovisual de Galicia, aprobada cos votos do PPG e do PSdeG-PSOE, contando coa oposición do BNG e dos sindicatos da CRTVG. Unha lei aprobada coa intención de desgobernamentalizar a compañía e garantir a independencia e a neutralidade da radio e televisións públicas galegas a través de mecanismos de control e do nomeamento de cargos por maiorías parlamentarias cualificadas.

Aí reside a cerna da mobilización dos traballadores que vestidos de negro saen cada venres a «Defender a Galega» reclamando a neutralidade e pluralismo dos informativos, a aprobación dun Estatuto Profesional, a creación dos Consellos de Informativos, a reapertura das delegacións pechadas, medidas en definitiva que garantan a súa independencia profesional. Ollo, non reclaman máis salarios, só o cumprimento dunha lei aprobada hai sete anos, que ampare o regreso á función social do xornalismo e permita a recuperación do prestixio dos medios públicos e a dignidade dos seus profesionais.

Por desgraza, non se pode agochar que o futuro inmediato dos medios públicos galegos depende en boa media da estratexia de quen hoxe os controla, Alberto Núñez Feijoo. Ben sería que máis alá dos seus intereses e os do seu partido, o presidente considerase a necesidade de pór en marcha a lei de medios aprobada cos votos do seu grupo. Calquera outra posibilidade compromete o futuro dunha das institucións principais do autogoberno galego. Defendamos a Galega.

 

Onte 1996: Encontro pola Cultura

/en , , , , , , /por

Confeso que non agardaba que se ateigase o amplo salón de actos do IES Politécnico no Encontro pola Cultura organizado onte polo Ateneo Atlántico e outras entidades culturais viguesas. Unha convocatoria cidadá na que se pretendía tomarlle o pulso a situación actual da cultura en Vigo abrindo tres liñas de reflexión: a xestión e os equipamentos culturais, relatorio do que se ocupou a avogada e crítica cultural Ania González; o Urbanismo e o patrimonio industrial, que correu a cargo do arquitecto Iago Valverde; e a Imaxe da Cidade e Identidade, da que me ocupei eu (aquí pode baixarse en pdf o esquema-guión). Tres enfoques diversos, que o moderador Fernando González «Gonzo» soubo ir enfiando con moito interese, que abriron unha longa rolda de intervencións moi críticas coa falta de democracia e o absoluto centralismo da xestión cultural da cidade, concentrada en Alcaldía e persoal de confianza, unha situación de excepcionalidade que debe e pode ser reconducida.

A recuperación da liberdade de creación e do acceso á cultura en Vigo, a necesidade da participación dos colectivos culturais na orientación das políticas culturais públicas e a xestión profesionalizada e independente foron algunhas das ideas máis repetidas nun encontro chamado a marcar un punto de inflexión capaz de establecer lazos entre colectivos, comunidades e individuos vinculados coa cultura no ámbito metropolitano.

No par de intervención que fixen no debate insistín na necesidade de facer tamén autocrítica e non enredarse coa descrición (que todos compartimos) da lamentable e vergonozosa actuación do actual goberno Caballero, (dende a iluminación de nadal á xestión do auditorio Mar de Vigo), xa que para a desgraza da cidade, con honrosos intentos voluntaristas dalgunhas corporacións e mesmo dalgúns responsables da Concellaría de Cultura, nas últimas catro décadas nunca contou con políticas culturais estratéxicas, baleiro que no maioría dos casos foi cuberto con ocorrencias máis ou menos disparatadas e mesmo algunha máis afortunada.