Un dos momentos máis bonitos da homenaxe de Agustín da pasada semana foi a proxección dunha peza, preparada por Martín Pawley e Eloi Domínguez, na que se recollían algunhas das «peliculas preferidas de Agustín». Agora podemos volver a gozala. Unha marabilla!
Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo á figura de Agustín Fernández Paz.
A homenaxe nacional ao escritor Agustín Fernández Paz, celebrada o sábado en Vigo e organizada pola plataforma ProLingua, amosa que outra Galicia é posible. Fronte á rixidez da axenda pública institucional, deseñada pola Xunta de Galicia e das institucións culturais, por ventura existe unha Galicia cidadá con iniciativa capaz de manexar categorías de afecto, xenerosidade e proximidade. Durante dúas horas as lectores e lectores anónimos do vilalbés, representados no auditorio do centro social Novacaixagalicia por quince rapazas e rapaces de catro centros escolares vigueses, falaron con envexable fluidez e criterio literario sobre o autor de “Cartas de inverno” e leron anacos dalgún dos seus textos máis emblemáticos. A xeración nacida nos últimos anos do século XX expresaba así a súa admiración e amor por un dos referentes principais das letras galegas contemporáneas. Un emocionante xesto de esperanza e unha mostra da calidade do noso sistema educativo (a pesar do discurso catastrofista sobre a educación secundaria promovido polos sectores conservadores) do que deberiamos sentir fachenda.
Agustín Fernández Paz merecía un grande recoñecemento cidadá xa que leva mantendo dende hai máis de trinta anos un compromiso insubornable coa patria da lingua e coa escola galega das pombas con arrecendo a mazá. Dúas militancias que desenvolveu no seu oficio de profesor, xubilado hai poucos anos no vigués Instituto Rosais, e nas que nunca cesou na súa actividade nos grupos pedagóxicos como o Movemento Cooperativo da Escola Popular Galega, Avantar, Nova Escola Galega e, dende a súa creación, en ProLingua, plataforma apartidaria que ten como obxectivos exclusivos a promoción do galego como lingua propia de Galicia (e das comarcas estremeiras) e a consecución da súa oficialidade real. Pola súa actitude vital e polo seu compromiso, Agustín debería ser considerado militante dun inexistente partido galeguista pola unión; outra das súas militancias apartidarias, xa que onde estivo procurou espazo para os acordos que permitisen enxergar espazos para a esperanza do proxecto da nación. Unha convicción sobre a que volvía unha entrevista recente na que alertaba: “se colectivamente non temos unión acabaremos sendo invisibles”.
Agustín merecía esta homenaxe das súas lectoras polo rastro que os seus libros de ficción foron deixando en milleiros de persoas de todas as idades. O autor de “Contos por palabras” conseguiu engaiolalas, divertilas no sentido máis literal deste verbo, o que reivindica o exministro de Educación Ángel Gabilondo no seu libro “Darse a la lectura”, o daqueles textos capaces de transformar a lectura nunha forma de vida. Divertirse non se reduce só a pasalo ben e a evadirse; tamén é ofrecer versións diferentes dun mesmo, diferentes modos de vivirse e de vivir. As novelas e os contos de Agustín (fosen as de medo, de intriga ou de humor) son todas formas de vida que divirten; posúen esa capacidade transformadora tan poderosa, que deixa nas súas lectoras un recordo gravado como engrama.
“Escribimos porque lemos” foi outra das oracións que Agustín escolleu moitas veces para expresar o seu pracer en inventar historias e contalas por medio da escritura. Ler e contar son dous dos seus verbos predilectos, porque Agustín, como o bombeiro Montag de “Fahrenheit 451” do hai pouco falecido Bradbury, sente que detrás de cada libro hai unha persoa que lle fala. Con esa convicción foi moumeando cada unha das súas historias, permitindo a cada unha dos seus lectores e lectoras en galego, mais tamén no resto das linguas da península nas que está traducido, poñer un pé nun seu mundo orixinal e autónomo da ficción. Un mundo construído cos fíos da vida, do que forman parte, tamén, os soños, os anceios e as súas profundas crenzas morais, como a da necesidade de realizar un exercicio de memoria. Así naceron as súas novelas esenciais de madurez (“Corredores de sombra”, “Noite de voraces sombra” ou “Non hai noite tan longa”), así, dende a soidade do seu estudio do Areal, foi transformando as palabras e os soños en historias nas que denuncia o conformismo paralizante, aposta pola igualdade real entre todas as persoas e reivindica a visibilidade de todas elas, mesmo a da propia lingua que nos une e identifica. Agustín confesou que “é un escritor galego que escribe para a humanidade”, unha definición que lle acae coma anel a un autor radicalmente monolingüe en diálogo permanente co seu tempo.
O sábado homenaxeamos ao grande Agustín porque a súa obra é un pombeiro de esperanza, un convite á rebeldía, a escribir pola outra cara do papel pautado, como aconsellaba Juan Ramón Jiménez. Centos de persoas abeizoámolo emocionadas por ensinarnos a apreciar o valor da vida e a súa afouteza por construír un mundo novo.
A homenaxe a Agustín foi moi emocionante. Os longuísimos aplausos finais testemuñaron a gratitude colectiva a un escritor que dende hai tres décadas está contribuíndo á creación da sociedade galega de lectores e lectoras. As extraordinarias intervencións de Rosa Aneiros, que mantivo con mestría o fío do relato durante dúas horas; a participación de quince rapazas e rapaces, que falaron sobre Agustín e leron anacos dos seus textos; o vídeo das súas películas preferidas, dende A Quimera do ouro até Vanya na rúa 42, un agarimo de Martín Pawley e Eloy Domínguez; as actuacións de Anxo Pintos, Begoña Rioboo e Uxía, cunha inesquecible interpretación do «Alalá de Muxía»; así como os cinco discursos de chufa contribuíron a crear unha atmosfera de afecto e emoción compartida arredor deste auténtico enxeñeiro da esperanza. Porén, os organizadores desta homenaxe da nación a Agustín, na que non houbo presenza ningunha de institucións políticas e da cultura (un motivo para a reflexión sobre as caracteristicas da actual axenda pública galega), non podemos considerarnos satisfeitos xa que o remate do acto houbo críticas, algunhas iradas, pola ausencia nos discursos de laudatio de mulleres e doutras persoas ás que lles gustaría ter expresado tamén a súa admiración por Agustín. Dende o meu punto de vista, estas críticas amosan que non fomos capaces de deseñar o formato ideal de homenaxe que expresase o amor e a gratitude colectiva ao grande Agustín. Mágoa de non termos sido capaces de facelo mellor! Expreso as miñas desculpas a todas as persoas que se puideron sentir molestas por non ser convidadas a intervir no acto.
A nosa gratitude a Daniel Puente Bello (DNL), autor das magnificas fotos.
«Como puido tanto un home só» foron as palabras coas que Rexina Vega iniciou a emocionante homenaxe a Valentín Arias. Un serán no que se lembrou a unha persoa que Beiras definiu como de «enteireza enorme, de afouteza extraordinaria e de xenerosidade sen límites». Unha persoa extraordinaria, para Víctor Freixanes «un esteo», para o seu fillo Lois «un home ordenado que traballou arreo porque quería mellorar Galicia». Nas miñas palabras salientei a súa importante relación con Xerais, sobre todo na etapa fundacional da editorial, o seu carácter de «patriarca dos tradutores galegos» e o seu carácter de «home de país» que desenvolveu un labor polifacético, actividades todas nas que se entregou cunha xenerosidade incesante, unha discreción superlativa e unha dispoñibilidade permanente para o abrazo e a axuda máis fraternal con todos aqueles que compartían ansias e vieiros. Foi o de Valentín Arias, pois, un labor de alicerce e soporte esencial sen o que non poderíamos entender o pulo da cultura textual en galego do noso tempo. Home de elegancia natural e trato agarimeiro forxou acordos en positivo alí onde se precisaba a súa presenza. Mais e sobre todo, Valentín Arias exerceu como mestre no sentido máis amplo desta palabra sagrada. Ben merecería que a cidade na que viviu durante corenta anos o lembrase co nome dunha rúa onde rezase «Tradutor e mestre Valentín Arias». Con todos os nosos abrazos para Amparo, os seus fillos e oito netos.
Marcos Pérez Pena pediume que en apenas trinta segundos expresase as razóns polas que Agustín Fernández Paz merece unha Homenaxe Nacional. Non hai dúbida que aos membros da Cerna de Prolingua –a promotora desta iniciativa civil aberta a todos os amigos e amigas, admiradores e admiradoras do escritor– moveunos o afecto e o desexo de expresar agarimo por quen tanto fixo polos proxectos colectivos a prol da dignidade da lingua e pola galeguización e renovación pedagóxica da escola nosa. Unha homenaxe, tamén, de estrita xustiza a unha persoa que representa unha extraordinaria dimensión moral. Durante case catro décadas, tanto nos proxectos colectivos nos que participou (dende Adarra e MCEPG, pasando polo Colectivo Avantar e Nova Escola Galega, até Prolingua), como no traballo profesional que desenvolveu como ensinante (na Coruña, Gernika, Mugardos e Vigo, até a súa xubilación), Agustín foi motor infatigable, referente de honestidade e racionalidade, así como de compromiso insubornable coas súas conviccións pedagóxicas, democráticas e galeguistas. E se a isto non abondase, como escritor foi capaz de desenvolver en case vinte e cinco anos unha obra narrativa de calidade, moi coidada, diversa e sempre engaiolante para o lectorado de todas as idades. Agustín é hoxe un dos escritores que conta con máis lectores e lectoras en galego, mais tamén con moitos seguidores nas outras comunidades onde foron traducidos a maior parte dos seus libros, sobre todo en Cataluña e Valencia. A Homenaxe Nacional do 30 será unha oportunidade para expresarlle a este mestre a nosa gratitude por tanto e tanto que lle debemos.
Formidable resultou o acto do Club Faro de Vigo arredor de Valentín Paz Andrade. Os tres oradores estiveron xeniais. Miguel Anxo Seixas debullou a biografía dun Valentín a quen comezou definindo como «un home que sumaba e axudaba a sumar, un home da Galicia que conta, tanto dende a súa perspectiva xornalística, poética, emprendedora e política». Seixas situou a Paz Andrade na liña dos ilustradores galegos, iniciada por Sarmiento e continuada por Peña Novo e outros galeguistas «impulsou a idea de que en Galicia non só había que preocuparse da lingua senón do mundo da economía, do financeiro, do da enerxía… e que o mar era todo un horizonte de potencialidade nunha Galicia sen fronteiras». Xose Luís Axeitos abordou de forma maxistral a dimensión xornalística de Paz Andrade, especialmente as innovacións que para o xornalismo galego supuxo o Galicia, fose pola súa renovación icónica (situando as viñetas de Castelao en portada e definindo un novo deseño para as súas seis planas); fose creando o primeiro consello de administración dun xornal, un feito insólito naquel tempo, para asegurar a independencia do medio; fose innovando na distribución publicitaria e distribución comercial; fose pola polos seus contidos, nos que apostou pola cultura e sobre todo pola economía como elemento identitario dun país, cuxa capital situaba en Vigo,unha cidade solidaria, a que colocou no mundo; fose polo seu enfoque oral ou pola exaltación das diversas localidades do país, onde o xornal tiña so seus correspondentes». Rematou as intervencións Ferrín definindo a Valentín Paz Andrade como figura «poliédrica, polimórfica, que contaba con vontade ferro, intelixencia privilexiada e unha sentimentalidade literaria radical». Para o presidente da Academia Galega «Paz Andrade foi un táctico, moi solidario, un auténtico home de equipo, de conferencias e tratos. Foi o réxime de Franco quen o situou nunha posición invidualista». Para Ferrín «Valentín foi un eixo de diamante que nunca crebou os principios democráticos, progresistas e nacionalistas, tivo sempre en conta o benestar e o horizonte dun país que pretendía fose o máis soberano posible». «Valentín foi poeta profundo, que soubo escoller os seus poetas. Foi home da literatura do seu tempo, a das vangardas e a do existencialismo», rematou Ferrín, antes de ler de forma moi emocionante «Cando ti volvas», o poema que en 1955 Paz Andrade dedicou a Castelao e foi incluído por Fernández del Riego na súa antoloxía de oesía contemporánea.
No artigo da semana en Faro de Vigo recconstrúo cos datos dispoñibles o relato do suicidio colectivo do bou «Eva», con motivo do setenta e cinco aniversario daquela traxedia.
A madrugada do 23 de abril de 1937 oito homes e unha muller, entre os 24 e os 44 anos, morreron, tras o asalto fascista ao bou Eva no que pretendían fuxir dende o peirao do Berbés. Aquel episodio estarrecedor, o maior suicidio colectivo da Guerra Civil, foi agochado polo franquismo e silenciado, ou polo menos escasamente difundido, durante o proceso da Reforma Política, a pesar de que a primeira noticia da traxedia xa a dera Rafael Dieste na súa crónica «Unha morte lanzal» publicada na revista Nova Galiza en Barcelona durante o mes de xuño de 1937. Setenta e cinco anos despois é de estrita xustiza recuperar a memoria daquelas nove persoas que morreron sen cometer outro delito que, despois de nove meses de esquivar a persecusión, pretender evadirse da represión franquista daquel terrible ano.
Eran catro comunistas –unha parella de recén casados Ángel Nogueira Nogueira e Carmen Miguel Agra, ademais de Luís Álvarez González, obreiro de Barreras, e Camilo Campos Méndez, barbeiro–; tres socialistas –o mariñeiro Manuel Martínez Moroño e os irmáns Fernando e José Rodrigúez Lorenzo, ambos os dous albaneis– e dous mestres galeguistas de Rianxo, curmáns de Castelao –José Losada Castelao e Manuel Rodríguez Castelao– que estiveran agochados durante uns meses en Vigo na casa de Ramiro Isla Couto, segundo confesou Valentín Paz Andrade no seu libro de conversas. Sabemos, tamén, que se salvou Domingo Pombo, daquela secretario do Partido Galeguista en Ferrol, que chegou un pouco tarde á cita do embarque. Até hai moi pouco, a súa historia non fora investigada en profundidade nos arquivos militares, traballo que acometeu o profesor Xesús Alonso Montero que publicará nos próximos meses un libro no que relata os pormenores do episodio. En todo caso, sabemos que era a intención dos fuxidos chegar a algúns dos portos republicáns do Cantábrico ou a Francia e trasladarse logo á España leal, como conseguiran outras fugas exitosas que partiran dos peiraos vigueses.
Fóra este o caso, como relata Dionísio Pereira no seu libro Loita de clases e represión franquista no mar (1864-1939), do arrastreiro en parella do Grand Sole Emilia Márquez que, mediado o mes de marzo de 1937, desviou o seu rumbo cara a Bilbo onde desembarcaron os seus doce tripulantes. Aqueles nove antifascistas, que representaban unha boa parte da pluralidade política da Frente Popular, non tiveron tanta fortuna. Cando xa estaban a bordo do pesqueiro foron delatados, probablemente, por un tripulante e asaltados por un grupo de fascistas e membros da Garda Civil e Policía, que arrimaron un buque alxibe desde o que introduciron unha mangueira coa intención de anegar as bodegas do bou. Ao comprobar que os evadidos non saían, decidiron deitar auga fervendo e foi entón cando se foron escoitando os disparos dentro do Eva. Os fuxidos decidiran poñer fin ás súas vidas xa que para o profesor Alonso Montero «non se entregaron porque estaban convencidos de que ninguén os libraría da morte, da morte despois da sevicia da tortura». No rexistro civil de Vigo recóllese apenas que estas persoas faleceron por «un tiro de bala». Sabemos que todas as vítimas tiñan un tiro na tempa esquerda, coa excepción de Angel Nogueira na dereita, aínda que son moitos os aspectos por coñecer do acontecido no buque.
Valentín Paz Andrade foi o autor do primeiro poema en galego sobre a traxedia, «Na onda até Rianxo». Escrito en 1976 e publicado no libro Cen chaves de sombra (1979) homenaxea aos curmáns de Castelao: «Da nosa luz vivían e ao perdela […] no bou Eva apresado no Berbés,/ coa cámara chea de escapados,/ voluntarios da morte todos eles / adiantando o seu fín / á auto-execución se condenaron / como Sócrates náuticos». Anxo Angueira cantou ás vítimas no seu poemario Fóra do sagrado (2007): «Vigo Berbés trinta e seis / Berbés mariñeiros do mare e o bou Eva», «malpocadiños todos todos / nadando mortos no Berbés».
A traxedia do bou Eva, o auténtico Medulio contemporáneo, permaneceu silenciada durante sete décadas. O esforzo de persoas como Concha Nogueira Miguel, filla do matrimonio comunista falecido, de investigadores comprometidos como Xesús Alonso Montero, e doutros membros das asociacións que traballan pola recuperación da memoria republicana de Galicia, permitiron que este terrible suceso non fora nunca esquecido. Camiño xa dos corenta anos da caída da ditadura, non hai que ter medo a volver a mirada cara ao que sucedeu no dramático trinta e seis e nas décadas franquistas posteriores, porque a desmemoria é o peor virus que podemos inocular no noso futuro. Reconstruír o relato de acontecementos como os do bou Eva, recuperar a biografía daquelas vítimas, fixar o seu recordo cívico no peirao do Berbés son formas de sementar ronseis de paz e esperanza.
Na gravación dunha longa entrevista arredor do Díaz Pardo editor, o profesor Xesús Alonso Montero salientou o seu papel como editor clandestino. Debeuse a Isaac (baixo o alcuño de Santiago Fernández), coa colaboración de Luís Seoane (Maximino Brocos), a edición de Galicia hoy, o famoso libro colectivo de Ruedo Ibérico, editado en París e fabricado en Buenos Aires, que daba resposta ben cumprida á campaña publicitaria dos 25 años de Paz, preparada polo Manuel Fraga. Unha edición que Díaz Pardo repetiu en 2008, cando viviu un dos seus momentos máis difíciles como editor. Unha das proezas da edición antifranquista que ven moi ao fío lembrar o día que Díaz Pardo foi homenaxeado polo Museo do Pobo Galego, a institución da que foi presidente durante unha década, nun acto emocionante no que o salón de actos quedou moi pequeno.
Na primeira das homenaxes a Isaac Díaz Pardo, celebrada na Cidade da Cultura e organizada pola Xunta de Galicia, Ramón Villares realizou unha intervención extraordinaria, probablemente a mellor que lle teño escoitado. O presidente do Consello da Cultura Galga falou con absoluta liberdade, claridade e beleza expresiva para facer un retrato axeitadísimo da figura poliédrica de Isaac ao longo dunha vida que careceu de tempos mortos. Anotei dúas frases memorables sobre Isaac, que poden servirnos de guieiro: «Díaz Pardo combinou a beleza das formas co rigor das condutas». «Tivo unha idea ao longo de toda a vida: construír un futuro para Galicia con memoria e sen divisións sectarias». É difícil poder resumir con menos palabras a vida enteira dun artista patriota. A vindeira homenaxe será o mércores, 15 de febreiro, ás 19:30 horas, organizada polo Museo do Pobo Galego.
Cónstame que a emocionante homenaxe nacional a Beiras deixou unha forte pegada no milleiro de galeguistas que o arrouparon co seu agarimo. Porén, as palabras e, sobre todo, as categorías utilizadas por Xosé Manuel no seu discurso de agradecemento sobardaron con moito os límites do Pazo de Congresos compostelán para transformarse en tempos de desorientación e incerteza en referentes morais e políticos do pensamento galeguista. Quédome con dúas das súas afirmacións máis sinceras e rotundas: «Eu loito sen esperanza pola esperanza, pero non desertarei xamais»; «É a hora da soberanía popular no sentido prístino da palabra, a hora da lealtade ao cidadán común, non a da obediencia ás organizacións». Eis as palabras dun guieiro. Beiras, mestre!
