Profesor Alonso Montero

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao profesor Xesús Alonso Montero con motivo do seu noeamento como fillo adoptivo de Ribadavia o vindeiro sábado, 24 de novembro.

Coincidindo co seu oitenta e catro aniversario, o vindeiro sábado 24 de novembro, o profesor don Xesús Alonso Montero será nomeado fillo adoptivo de Ribadavia por decisión unánime da súa corporación. Aínda que nacido en Vigo, onde vivíu até os nove anos, Xesús pasou parte da súa infancia e adolescencia en Ventosela de Sampaio, parroquia do concello de Ribadavia, onde nacera a súa nai. Foi no berce das terras do Ribeiro onde mamou a lingua galega e onde ten a súa matria da que nunca se desprendeu, como reza a placa que hai apenas uns meses se colocou na casa de Ventosela onde viviron os seus avós maternos: “A idade de nove anos, un mes e dous días o filólogo Xesús Alonso Montero iniciouse na aprendizaxe da lingua galega”; un feito que o protagonista cualifica retranqueiramente como “a primeira placa sociolingüística de Galicia”, xa que non se refire nin o seu lugar de nacemento nin de residencia. Como foi tamén en Ribadavia, onde sendo estudante de Filosofía e Letras na Universidade Complutense, obtivo o seu primeiro recoñecemento literario nos Xogos Florais de 1949, por un ensaio breve, que permanece inédito, titulado “Canto a Ribadavia”. Razóns abondas para tributarlle unha homenaxe a don Xesús na súa terra, á que se levan adherido, polo momento, máis de sesenta entidades culturais e cívicas de todo o país.

Non poderiamos entender a historia de Galicia e da lingua galega nas últimas seis décadas sen a achega esencial de don Xesús, tanto pola súa bibliografía monumental como investigador, estudoso, editor e publicista sobre os máis diversos eidos das letras e das humanidades, como polo seu compromiso inquebrantable coa causa da igualdade e da xustiza, a principal da humanidade, e contra calquera tipo de tiranía, empregando como armas a luz da palabra e a fouce da razón. O profesor, palabra que no seu caso transfórmase en metonimia da súa identidade, exerceu o seu maxisterio dentro e fóra das aulas como formador de bachareles en Lugo, onde deixou unha pegada extraordinaria no seu alumnado, como podemos comprobar cada vez que o acompañamos alí a presentar algún dos seus libros. Outrosí sucede cos seu alumnado do que foi aquel Colexio Universitario de Vigo e, máis tarde, da Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago de Compostela, da que é catedrático emérito.

Como editor non podo negar a miña admiración polo traballo rigoroso até a extenuación de Xesús, na consulta de múltiples fontes que acheguen novos detalles (aparentemente eruditos), que lle permiten desvelar a memoria (oculta) republicana de Galicia, ámbito onde ven realizando unha achega excepcional, recollida en libros de referencia internacional como “Cartas de republicanos galegos condenados a morte (1936-1948)” ou “Intelectuais marxistas e militantes comunistas en Galicia (1920-2006)”, un libro moi vencellado a súa militancia no Partido Comunista durante os últimos cincuenta anos. Como moi valiosas son as súas biografías intelectuais, nas que, sen dúbida, destaca a que preparou sobre Luís Seoane, “As palabras no exilio” (1994, 2002), como a máis recente sobre o filólogo “Aníbal Otero” (2011) con motivo do seu centenario, merecedora do premio Lousada Diéguez ao mellor traballo de investigación dos publicados o pasado ano, ou sobre a viaxe de “Castelao á Unión Soviética en 1938”, que presentamos ao longo destes meses.

Como tampouco podo agochar a miña admiración pola dimensión de don Xesús como brillantísimo orador de verbo rítmico e preciso, de erudición asombrosa, froito dunha curiosidade desborda. Orador que sabe dosificar o discurso a lume lento, introducindo pausas para a reflexión política ou literaria, co gume ben afiado da ironía e do escarnio cando o argumento do seu relato o fai preciso. Un orador que conquista decontado á audiencia, na xínea de Otero Pedrayo co que compartíu foros e formas, como testemuñan as fotografías do inesquecible xantar do Hotel Roma de Ourense en 1966 no que a cultura (a esquerda) galega despedía ao poeta Celso Emilio Ferreiro e iniciaba o combate cívico contra o encoro de Fenosa en Castrelo de Miño, asolagando tamén as súas terras nativas. Como tamén admiro a don Xesús pola súa conversa amenísima e documentada, sobre outras cuestións que poden parecer quizais máis triviais, mais non menos relevantes, para o futuro das artes e da cultura, como as goleadas do seu admiradísimo Lionel Messi, as xogadas memorables de Xavi ou as aliñacións históricas do noso Celta do corazón, onde é un grande experto. Este maxisterio oral do profesor, constitúe un macrotexto de dimensións extraordinarias, que permanecerá conservado na memoria e no corazón dos milleiros e milleiros de persoas que o temos escoitado ao longo dun país enteiro, que percorreu e percorre con enorme xenerosidade. A nosa maior gratitude para el.

Onte 431: Agustín doutor honoris causa

Coñecimos onte a magnífica noticia que a Universidade de Vigo, a proposta do departamento de Filoloxía Galega e Latina, investirá a Agustín Fernández Paz como doutor honoris causa. Un nomeamento que nos enche de fachenda xa que en poucas ocasións está máis xustificada a consideración de mestre ca no caso de Agustín, quen dedicou a súa vida profesional enteira a pular polo proxecto da escola galega das pombas, combinando a renovación pedagóxica coa galeguización. Tras outras merecidísimas homenaxes, este importantísimo recoñecemento coincide coa aparición nas librarías d’ O rastro que deixamos, o libro memorialístico que presentaremos en Librouro o vindeiro 23 de novembro. Parabéns para o doutor Agustín!

Onte 415: Con Agustín en Láncara

Intensa foi a xornada acompañando a Agustín Fernández Paz nas terras do Val de Láncara onde recibíu o Premio Ramón Piñeiro «Facer país» na súa décimo segunda edición. Comezaron os actos co recibimento na casa do concello na Pobra de San Xiao, para logo visitar a casa natal do pai de Fidel e Raúl Castro en Láncara. Un excelente almorzo forte na Casa Grande de Láncara axudou a coller forza a unha xornada que comezaramos moi cedo e na que percorremos a diagonal do país polas terras da Ulloa e do camiño de Santiago. Seguindo un horario moi flexible, os actos literarios comezaron na ponte de Carracedo sobre o río Neira. Alí interviron o concelleiro de Cultura de Láncara e Ana Rivera, en representación das asociacións culturais do Val do Láncara e comarca, outorgantes do premio. Este discurso emocionounos, xa que axiña detectamos na beleza da súa escrita e na trascendencia dos conceptos utilizados o froito da condensación dun traballo cultural urdido en clave de país. O de Ana Rivera foi unha sorpresa gratísima, un dos mellores momentos do día. Despois, xa diante da antiga casa do concello de Láncara, desenvolveuse o acto de entrega. Como presentadora Belén Regueira realizou intervencións magníficas, lembrando que o acto coincidía co Congreso Internacional de Observadores de Nubes que tiña lugar na Granxa Barreiros de Sarria, pola que nós pasaramos apenas dúas horas antes. A de Labañou salientou que «Agustín Fernández Paz era desas persoas que tiñan ambición por facer», insistindo no seu compromiso ético. Marica Campo chufou ben chufado a Agustín. A do Incio percorreu todas as dimensións do seu traballo, como educador e escritor, chegando a identificar o  rosebud agustiniano na colcha de farrapos da súa nenez, a que lle permitíu ensoñar as primeiras viaxes. Mini e Mero, os gañadores da anterior edición, foron os encargados de entregar o premio. Aproveitou Agustín as súas palabras para ofrecer unha lección de entursiasmo contaxioso. Entre as moitas afirmacións memorables do seu discurso, recollín no caderno estas tres: «Todas as persoas que traballan dignamente no seu traballo fan país»; «O galego está moi vivo, moito máis do que pensan os que queren darlle o golpe de graza»;«’Desánimo’ é a única palabra que non ten cabida nas nosas vidas». Tras un cumprido xantar popular, onde nin sequera faltou o queixo de San Simón da Costa nin a participación do cuarteto Xiarín do Incio (que tocan como dios), marchamos a correr para Vigo para chegar ao derbi. Unha xornada que non esquecerei.

Onte 406: Crenza na luz

Excelente foi a laudatio que Paz Raña pronunciou con motivo do nomeamento oficial de Agustín Fernández Paz como socio de honra de Gálix 2012. Nun texto de escritura miniada moi fermosa, Paz salientou o compromiso do autor de Aire negro coa renovación pedagóxica e coa transformación das aulas como “o lugar onde a realidade dialoga máis alá dos catro vértices que a queren confinar”. Repasou despois Raña, os fíos temáticos e as protagonistas da obra literaria de Agustín, “condutoras, delegadas, xogadoras de baloncesto e, tamén, mozas que posúen unha curiosidade omnívora que as leva a esvarar na biografía de seu, co afan de localizar retallalos onde revelarse, todo con tal de fuxir do espesor da escuridade”. Paz Raña rematou o coidadísimo discurso apelando a crenza na luz de Agustín: “luz, a palabra máis repetida nos títulos das túas obras, esa luz da que ti es merecente posuídor, que semella dicirnos, como aquel músico no relato de Julio Cortázar: ‘Esa música ya la toqué maña'”. Na súa intervención de resposta, Agustín amosou un vello exemplar, herdado da biblioteca familiar, d’ A illa  misteriosa, a novela de Jules Vernes, coa que confesou para el “empezou todo”. Insistíu na súa convicción que “ler é escribir son dúas caras indisociables da mesma realidade“, como no feito de que “o mellor agasallo que se lle pode facer a un escritor é ter lectores, a maior marabilla“. Rematou presentando a súa elegantísima web e blog (outro formidable traballo de Pumpún), coincidindocoa súa nova candidatura ao Astrid Lingren. Alí pode descargarse un relato inédito, “Abrir as portas”, que impreso puxo a disposición dos participantes, e que tamén se pode ler neste blog que permitirá ao personaxe ter vida propia. Un acto formidable.

Onte 348: Homenaxe a Germán Sánchez Ruipérez en Sanxenxo

Antes de acudir ao velorio de don Avelino, participei na homenaxe que o concello de Sanxenxo organizou en memoria de Germán Sánchez Ruipérez. O editor e mecenas da lectura, fundador de Anaya, merecía un recoñecemento en Galicia que, magoadamente, en vida nunca se lle tributou. Vencellado co país noso, desque en 1953 casara con Ofelia Grande Rodríguez, ourensá do concello de Esgos, Germán participou en 1979 na fundación de Xerais, xunto a Xulián Maure Rivas e a Camiño Noia Campos, apostando, durante os case vinte anos no que foi o seu presidente, polo desenvolvemento dun proxecto de profesionais da edición en galego. A incorporación de Xerais na fundación do Grupo Anaya en 1988 e a presenza de Germán no periplo por Galicia enteira das cerimonias de entrega dos Premios Xerais, nas que sempre pronunciaba un discurso en lingua galega, constituía o referendo anual deste compromiso cun proxecto editorial clave para entender a cultura galega durante as últimas tres décadas. Como sinalou na súa emocionante intervención Ofelia Grande de Andrés, a súa sobriña e sucesora no oficio de editora, «Germán foi un galego “consorte”», un sanxenxino que dende 1970 navegou polos mares da súa benquerida Arousa e con discreción e xenerosidade contribuíu ao proceso de modernización do sector editorial en Galicia. Onte en Sanxenxo, diante dalgunhas das súas máis vellas amizades, recoñececeuse esta valiosa achega.

Texto da miña intervención.

Galería de fotos de El Correo Gallego.

Onte 323: «O meu primeiro Celso Emilio» en concerto

Memorable foi o concerto no Auditorio Municipal de Teo de presentación do librodisco O meu primeiro Celso Emilio. Unha gozada escoitar oito poemas de Celso Emilio interpretados por unha ducia de músicos extraordinarios. Unha ocasión única que sabemos será moi difícil repetir. Abriu María Manuela –tamén formidable ilustradora do libro– con «Erguerémo-la espranza», un dos poemas civicos de Longa noite de pedra. Fermoso o seu diálogo con Manolo Dopico, apoiado na firmeza das cordas da guitarra de Xurxo Varela e o violín de Nuria Lestegás. «Saúde a todos, compañeiros!» foi o retrouso que deu inicio a un concerto no que a emoción e a complicidade do público foron en incremento. Continuaron Xiana e Mero cun dúo inédito con «Eu en ti», un intenso poema de amor d’ O soño sulagado, musicado polo propio Mero. A interpretación de Xiana de «María Soliña» foi un dos momentos máis inesquecibles do serán; o arranxo de Xurxo Varela da versión de A. Paz Valverde é marabilloso. Outrosí sucede cos «Cantares» de María Manuela, un tema que ela arranxou ao xeito tradicional de Onde o mundo se chama Celanova, cun acompañamento de José L. do Pico á zanfona. A versión potentísima de «Irmaus», probablemente a peza estrela disco, marcou outro momento de máxima emoción. O centenar de asistentes quedamos abraiados pola interpretación coral do himno de Mini, un dos temas esenciais na formación sentimental da nosa xeración de nacionalistas galegos. De bagoar. A seguir, «Moraima», versión de Suso Vaamonde do poema «Xaneiro 1972,II», recuperou a voz do íntimo doutro poema de amor de beleza desbordada. Xiana deixounos pampos coa súa versión de «Agardarei», con arranxos jazzísticos de Nani García, mellorando de lonxe a que fixera Batallán. Quedará para a nosa memoria a saída de Xosé Lastra para acompañar (fachendoso) a Xiana no escenario. Todo o elenco no escenario bailou cos aires caribeños do derradeiro tema, «A mulata de Coromoto», outro dos temas de Miguel Varela, o músico ferrolán ao que se lembrou en varias ocasións ao longo do concerto. Pagou moito a pena editar este traballo musical e literario no centenario de Ferreiro, cheo de matices e sutilezas. Un modelo do que entendemos é a edición estendida que precisa un momento como o actual. Se o público así o entende, pretendemos que teña continuidade o vindeiro ano con «A miña primeira Rosalía», con motivo da celebración do 150 aniversario da publicación de Cantares gallegos. Luís Ferreiro e máis eu baixamos cantando pola autoestrada máis contentos ca cucos. O de Teo foi moito. A próxima presentación d’ O meu primeiro Celso Emilio será o xoves, 9 de agosto, ás 21:15 horas, na Feira do Libro da Coruña. Avisados quedamos.

As películas de Agustín

Un dos momentos máis bonitos da homenaxe de Agustín da pasada semana foi a proxección dunha peza, preparada por Martín Pawley e Eloi Domínguez, na que se recollían algunhas das «peliculas preferidas de Agustín». Agora podemos volver a gozala. Unha marabilla!

Grande Agustín

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo á figura de Agustín Fernández Paz.

A homenaxe nacional ao escritor Agustín Fernández Paz, celebrada o sábado en Vigo e organizada pola plataforma ProLingua, amosa que outra Galicia é posible. Fronte á rixidez da axenda pública institucional, deseñada pola Xunta de Galicia e das institucións culturais, por ventura existe unha Galicia cidadá con iniciativa capaz de manexar categorías de afecto, xenerosidade e proximidade. Durante dúas horas as lectores e lectores anónimos do vilalbés, representados no auditorio do centro social Novacaixagalicia por quince rapazas e rapaces de catro centros escolares vigueses, falaron con envexable fluidez e criterio literario sobre o autor de “Cartas de inverno” e leron anacos dalgún dos seus textos máis emblemáticos. A xeración nacida nos últimos anos do século XX expresaba así a súa admiración e amor por un dos referentes principais das letras galegas contemporáneas. Un emocionante xesto de esperanza e unha mostra da calidade do noso sistema educativo (a pesar do discurso catastrofista sobre a educación secundaria promovido polos sectores conservadores) do que deberiamos sentir fachenda.

Agustín Fernández Paz merecía un grande recoñecemento cidadá xa que leva mantendo dende hai máis de trinta anos un compromiso insubornable coa patria da lingua e coa escola galega das pombas con arrecendo a mazá. Dúas militancias que desenvolveu no seu oficio de profesor, xubilado hai poucos anos no vigués Instituto Rosais, e nas que nunca cesou na súa actividade nos grupos pedagóxicos como o Movemento Cooperativo da Escola Popular Galega, Avantar, Nova Escola Galega e, dende a súa creación, en ProLingua, plataforma apartidaria que ten como obxectivos exclusivos a promoción do galego como lingua propia de Galicia (e das comarcas estremeiras) e a consecución da súa oficialidade real. Pola súa actitude vital e polo seu compromiso, Agustín debería ser considerado militante dun inexistente partido galeguista pola unión; outra das súas militancias apartidarias, xa que onde estivo procurou espazo para os acordos que permitisen enxergar espazos para a esperanza do proxecto da nación. Unha convicción sobre a que volvía unha entrevista recente na que alertaba: “se colectivamente non temos unión acabaremos sendo invisibles”.

Agustín merecía esta homenaxe das súas lectoras polo rastro que os seus libros de ficción foron deixando en milleiros de persoas de todas as idades. O autor de “Contos por palabras” conseguiu engaiolalas, divertilas no sentido máis literal deste verbo, o que reivindica o exministro de Educación Ángel Gabilondo no seu libro “Darse a la lectura”, o daqueles textos capaces de transformar a lectura nunha forma de vida. Divertirse non se reduce só a pasalo ben e a evadirse; tamén é ofrecer versións diferentes dun mesmo, diferentes modos de vivirse e de vivir. As novelas e os contos de Agustín (fosen as de medo, de intriga ou de humor) son todas formas de vida que divirten; posúen esa capacidade transformadora tan poderosa, que deixa nas súas lectoras un recordo gravado como engrama.

“Escribimos porque lemos” foi outra das oracións que Agustín escolleu moitas veces para expresar o seu pracer en inventar historias e contalas por medio da escritura. Ler e contar son dous dos seus verbos predilectos, porque Agustín, como o bombeiro Montag de “Fahrenheit 451” do hai pouco falecido Bradbury, sente que detrás de cada libro hai unha persoa que lle fala. Con esa convicción foi moumeando cada unha das súas historias, permitindo a cada unha dos seus lectores e lectoras en galego, mais tamén no resto das linguas da península nas que está traducido, poñer un pé nun seu mundo orixinal e autónomo da ficción. Un mundo construído cos fíos da vida, do que forman parte, tamén, os soños, os anceios e as súas profundas crenzas morais, como a da necesidade de realizar un exercicio de memoria. Así naceron as súas novelas esenciais de madurez (“Corredores de sombra”, “Noite de voraces sombra” ou “Non hai noite tan longa”), así, dende a soidade do seu estudio do Areal, foi transformando as palabras e os soños en historias nas que denuncia o conformismo paralizante, aposta pola igualdade real entre todas as persoas e reivindica a visibilidade de todas elas, mesmo a da propia lingua que nos une e identifica. Agustín confesou que “é un escritor galego que escribe para a humanidade”, unha definición que lle acae coma anel a un autor radicalmente monolingüe en diálogo permanente co seu tempo.

O sábado homenaxeamos ao grande Agustín porque a súa obra é un pombeiro de esperanza, un convite á rebeldía, a escribir pola outra cara do papel pautado, como aconsellaba Juan Ramón Jiménez. Centos de persoas abeizoámolo emocionadas por ensinarnos a apreciar o valor da vida e a súa afouteza por construír un mundo novo.

Onte 296: Homenaxe a Agustín

A homenaxe a Agustín foi moi emocionante. Os longuísimos aplausos finais testemuñaron a gratitude colectiva a un escritor que dende hai tres décadas está contribuíndo á creación da sociedade galega de lectores e lectoras. As extraordinarias intervencións de Rosa Aneiros, que mantivo con mestría o fío do relato durante dúas horas; a participación de quince rapazas e rapaces, que falaron sobre Agustín e leron anacos dos seus textos; o vídeo das súas películas preferidas, dende A Quimera do ouro até Vanya na rúa 42, un agarimo de Martín Pawley e Eloy Domínguez; as actuacións de Anxo Pintos, Begoña Rioboo e Uxía, cunha inesquecible interpretación do «Alalá de Muxía»; así como os cinco discursos de chufa contribuíron a crear unha atmosfera de afecto e emoción compartida arredor deste auténtico enxeñeiro da esperanza. Porén, os organizadores desta homenaxe da nación a Agustín, na que non houbo presenza ningunha de institucións políticas e da cultura (un motivo para a reflexión sobre as caracteristicas da actual axenda pública galega), non podemos considerarnos satisfeitos xa que o remate do acto houbo críticas, algunhas iradas, pola ausencia nos discursos de laudatio de mulleres e doutras persoas ás que lles gustaría ter expresado tamén a súa admiración por Agustín. Dende o meu punto de vista, estas críticas amosan que non fomos capaces de deseñar o formato ideal de homenaxe que expresase o amor e a gratitude colectiva ao grande Agustín. Mágoa de non termos sido capaces de facelo mellor! Expreso as miñas desculpas a todas  as persoas que se puideron sentir molestas por non ser convidadas a intervir no acto.

A nosa gratitude a Daniel Puente Bello (DNL), autor das magnificas fotos.