Febreiro marrucheiro

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao refraneiro de febreiro, mes marrucheiro en tempo de Entroido:

O mes de febreiro, o máis curto do ano, foi manancial inesgotable para o refraneiro e a cultura popular agraria galega. Hai máis de trinta anos que o académico Xesús Ferro Ruibal escolmou no seu Refraneiro Galego Básico (Galaxia 1987) máis de dúas ducias de textos que facían referencia ao carácter cabriteiro (tamén bautizado no refraneiro como verceiro, escarabanadeiro, grileiro, molineiro, mexadeiro, bertoeiro…) dun tempo no que pola Candeloria se casan os paxariños (o noso día do amor) e habitualmente se celebra o Entroido e a súa exaltación transgresora e larpeira: «Febreiriño corto, cos seus días vinte e oito, se duras máis catro, non queda can nin gato, nin ratiño no burato, nin ovella rabela, nin pastor para ir con ela, nin cornos no carneiro nin orellas ao pregoeiro». Refrán que alude á dureza meteorolóxica dun mes frío («febreiro sete capas e un sombreiro»), chuvioso («a auga de febreiro fai o palleiro») e de nevaradas («dure a miña veciña o que a neve febreiriña»), considerado o «pior de todos».

Cadora, a sabedoría do refraneiro e do prognóstico meteorolóxico popular admite a figura do trasacordo, razón pola que ten previstos outros refráns para aqueles febreiros máis levadeiros, como o que polo momento vai este ano: «se febreiro non febreirea, marzo marcea»; agoiro que pode resultar máis ou menos preciso se lembramos que «febreiro camiseiro, nin boa meda nin bo palleiro» ou aqueloutros que din «febreiro quente, trae o demo no ventre» ou «un día bo en febreiro é un ladrón no eido». Prognósticos que coas mudanzas do cambio climático probablemente conviría reconsiderar, como aqueloutro que reza «polo San Matías (24 de febreiro) iguala as noites e os días», percepción popular do ciclo solar unha miga imprecisa xa que adianta case un mes a chegada do equinoccio de primavera, que este ano 2020 será o 20 de marzo ás 3:50 horas.

Sexa febreiriño levadeiro e bisesto coma o actual («ano bisesto, ano funesto»?), non hai dúbida do seu carácter de mes larpeiro e lambón por excelencia no calendario de noso, xa que este tempo da cerna do entroido é o preferido para compartir os cocidos, os bolos do pote, as cacholadas, as boteladas, as androlladas e os lacóns con grelos, pratos que preceden á proba de filloas, freixós e outros encaixes de mesa como orellas de frade, chaolas, follas de limón, flores, chulas, sapos da Limia ou bicas e rosquillas coas que se pechan as enchentes destes días. Expresións dunha cultura gastronómica popular que pese a práctica desaparición da cultura agraria tradicional na que naceu (coma a do refraneiro ou a de correr o entroido) renace hoxe na Galicia urbana como recreación cultural culinaria e expresión dun estado de ánimo vitalista e festeiro.

Febreiro que celebra cada 24 o nacemento de Rosalía de Castro, un aniversario que coincide este ano co luns de entroido, no que a Fundación Rosalía (https://rosalia.gal) promove a recuperación ese día do Caldo de Gloria na carta de máis dun cento de bares e restaurantes de todo o país. Unha iniciativa de recuperación culinaria inspirada no poema «Miña casiña, meu lar» de Follas novas no que a poeta de Padrón explica como facer un caldo humilde e no que se relata a épica diaria dunha muller pobre. Unha recuperación ou re-creación do Caldo de Gloria, o bolo do pote, no que a FR recomenda seguir as instrucións que a autora nosa dá no poema ou consultar a receita enxebre que Picadillo achega en La cocina práctica (1905): «o caldo galego de verdade redúcese sinxelamente a unha mestura de patacas, feixóns, verduras e unto de porco, rancio, e máis nada». Reinvención do caldo galego en data tan sinalada que se pode facer nos propios fogares, como a de-construción da receita do cocido galego en termos de cociña saudable, que tivemos a fortuna de gozar na mesa viguesa da doutora Eva Estévez, unha auténtica marabilla de sabores tradicionais que contribúen á modernización do primeiro dos nosos pratos da cociña de inverno.

Como febreiro é por excelencia o mes das filloas, ou freixós (no norte da provincia de Lugo) ou marruchos (na Ramallosa e noutras parroquias do Val Miñor), a primeira das nosas sobremesas de inverno, unha especialidade que non só está presente na cociña galega, velaí as crêpes bretoas ou os pancaques arxentinos ou uruguaios. Filloas ou marruchos, sometidos tamén a un necesario exercicio de de-construción modernizadora, cuxa presenza na carta de sobremesas era para Álvaro Cunqueiro indispensable para calquera restaurante ou casa que pretendese ser considerada galega. Proba da filloa na que abonda acompañala de azucre ou mel, sabendo que esta froita de tixola ten moi diversas receitas en Galicia enteira. Gocen destes días felices en tempo de entroido corredoiro, unha oportunidade magnífica tamén para febreirear na mesa coas persoas queridas.

Fachos da Peneda

/en , , , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo ás festas do lume novo:

A noite do sábado tiven a honra de ler o pregón da XXª edición da festa dos Fachos da Peneda. Varios centos de persoas desafiamos á ameaza do nubeiro e da predición meteorolóxica e cos nosos fachos acesos subimos á media noite o camiño que leva dende o alto da parroquia redondelá do Viso até ao monte da Peneda (329 metros de altitude), coa intención de abrigarnos alí do tronante ao pé da sobreira centenaria, enraizada a carón da capela da Virxe das Neves. Unha ascensión espectacular pola liña de lume debuxada polos fachicos que nunha noite fresquiña de solsticio de verán pretendiamos esconxurar os males aires e compartir a estrela dos afectos.

Participamos dunha tradición moderna, promovida dende inicio de século pola Asociación Cultural Alén Nós de Redondela, impulsada dende esta edición, tras un ano sen celebrarse, polos novos azos das comisións de montes do Viso e Arcade de Riba, as asociacións veciñais e culturais Pozovello, Lourido e Barqueiro e os Amigos da Peneda, que coa colaboración dos concellos de Redondela e Soutomaior, organizaron en man común e de forma modélica esta romaxe laica de benvida do verán.

Unha subida nocturna que reivindica a identidade e o patrimonio histórico e natural excepcional da Peneda, un outeiro privilexiado sobre a ría de Vigo, con vistas de 360 graos entre o esteiro do Ulló e o horizonte de Freu da Porta de Cíes; tamén un dos lugares referenciais da xeografía da Galicia máxica, onde a moura dos ollos grandes vixía o tesouro do castro de Castrizán, sobre o que se construíu o castelo homónimo en tempo irmandiño, cando Pedro Madruga aseñoraba os eidos do castelo de Soutomaior.

Un pregón no que cometemos a imprudencia de convocar na mesma noite aos seres do Outromundo e lembrar as pegadas que sobre os camiños de pedra da Peneda deixaron o Acompañamento chegado da illa de Ons e as persoas que por alí levaron a procesión das mortallas ou subiron de xeonllos cada 5 de agosto ofrecidas á virxe das Neves. Unha alocución na que convidei a contribuír á conservación da saúde dos nosos montes, destes espazos naturais onde se agocha o tesouro da nosa forza, afastándoos da cobiza dos demos que pretenden furtalos. Palabras que rematei insistindo na necesidade de continuar subindo á Peneda coas nosas mans emocionadas co lume sagrado destes fachicos para afirmar a cifra do que somos, a memoria do que fomos e o proxecto de comunidade que queremos ser: un pobo pacífico até o lirismo, paciente, cacholán, capaz, como escribiu X.L. Méndez Ferrín, “de facer equilibrios no ronsel que debuxa un Nautilus, avante polo mare de Rande, cara as lamas máis últimas”.

Cando o nubeiro comezou a descargar sobre nós xa sen piedade, o druída Noé Massó invocou no seu espectacular esconxuro da queimada a purificación das mentes e dos corpos, celebrando o lume como o mellor milagre do mundo. Unha celebración que convocou a Galicia enteira na pasada noite de san Xoán, unha das festas con maior raigame na sociedade nosa, na que se prenden cacharelas, fogueiras, chamizas, lumaradas, lumes, lumieiras, cacheiras ou cachelás, nomes diversos que expresan na lingua nosa o poder purificador do lume nos días de máis luz de todo o ano sobre bruxas, nubeiros e vixías de tesouros do Outromundo. Como a do Samaín, coa que comeza a metade escura do ano, é a do lume novo unha festa pagá, coa que ansiamos arredar os rigores do inverno e se saltamos sobre el contar con fortuna para todo o ano.

Noite dos fachos da Peneda que garda relación con outros cumes da nosa xeografía mítica. Velaí as do Monte do Seixo (627 metros) na serra do Cando, entre os concellos de Cerdedo, Cotobade, Forcarei, A Lama e Beariz, chamada tamén a «montaña máxica», onde está o conxunto megalítico de Portalén, a porta do máis alá, o santuario perdido dos celtas. Velaí o Monte Aloia (629 metros) na serra do Galiñeiro ou o Monte Pindo (627 metros), o olimpo granítico sagrado dos celtas, no concello de Carnota. E velaí o Pico Sacro (490 metros), no concello de Boqueixón, onde a lenda di que a Raíña Lupa mandou construír un sepulcro para o Apóstolo, descoñecendo que alí estaba a cova do Inferno onde moraba un dragón.

Pico Sacro onde cada solsticio de verán se celebra a cerimonia do lume sagrado, con algunha semellanza á subida da Peneda, xa que unha comitiva das tribos celtas de Callobre e Boqueixón, encabezada pola raíña Alda e o Druída, ascende até a capela de San Sebastián onde o Druída captura o poder do sol coa lupa do seu caxato e acende o lume sagrado, que deposita na capela, que será utilizado logo para prender as cacharelas da noite da san Xoán. Outra alegoría do lume, realizada nun lugar máxico, no que como sucede coa do monte do Viso se mesturan a lenda e a historia coa creación dunha nova tradición de afirmación comunitaria e afectiva.

Benvido, pois, o verán da man do lume novo!

Onte 2028: Pregón dos Fachos

/en , , , , /por

A pesar da choiva,  a experiencia da subida de onte na festa dos Fachos da Peneda resultou moi gratificante. Varios centos de persoas desafiamos ao nubeiro e á media noite coroamos o monte da Peneda para abrigarnos ao pé da sobreira centenaria. Como pregoeiro convoquei ao seres do Outromundo, dende a moura dos ollos grandes, que vixía o tesouro agochado no castro de Castrizán, até o Acompañamento chegado da Illa de ons. Ao remate das miñas palabras, o espectacular druída Noé Massó esconxurou diante da queimada os malos aires, cando o nubeiro comezou a descargar xa sen piedade. Baixamos a correr felices e molladiños coma pitos. Volveremos a Peneda.

Descarga aquí o pregón.

É tempo de Entroido

/en , , , , , , , , , /por

É tempo de entroido! from Xerais on Vimeo.

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo ao tempo de Entroido:

Pasada a alborada do día de Rosalía e o seu caldo de gloria, entramos de cheo no tempo de Entroido, no das máscaras e dos cocidos. Un tempo lardeiro de transgresión e de burla, días para o escarnio verbal e os excesos no comer, horas para o rexoube na representación do mundo cuxas raíces afondan na memoria máis antiga que anuncia a chegada da primavera. O carnaval en Galicia, en palabras de Carlos G. Reigosa, é «unha memorable ocasión para vernos as caras e para escoitarnos, como, como persoas e como pobo, xa que as máscaras din máis do que ocultan».

Entroido, palabra normativa, ou Antroido, como dicimos en Vigo, ou Entroiro, Antroiro, Entruido, Entrudio ou Introido, que son outras variantes galegas para referirse ao Carnaval, á festa popular da liberdade e da creatividade que se celebra ao remate do inverno entre os meses de febreiro ou marzo, cada ano nos días inmediatamente anteriores ao inicio da coresma e da pascua cristiás, cuxa data depende de cando cae o primeiro xoves de lúa chea (xoves santo).

Tempo de Entroido que no Viguiño noso vai dende o venres no que se entroniza Meco e os Merdeiros percorren o Casco Vello até o mércores de cinza no que se queima o Meco e se enterra a sardiña na Porta do Sol. No entanto, nalgúns lugares do sur da provincia de Ourense, o Entroido empeza rematado o Nadal, como en Laza onde o primeiro folión comeza co aninovo ou en Maceda onde os felos saen o primeiro sábado de xaneiro ou en Verín onde os cigarróns percorren as rúas o 17 de xaneiro para celebrar o Santo Antón. Por non falar xa das cinco semanas do calendario de Xinzo e Limia, un dos carnavais máis longos do mundo, que este ano se estende dende o Sábado do Petardazo e Domingo Faraleiro (8 e 9 de febreiro), pasando polos domingos Oleiro (17) e Corredoiro (24) ao Sábado e Domingo de Piñata (9 e 10 de marzo).

Un tempo de Entroido onde as máscaras ancestrais son as protagonistas, cuxa orixinalidade e diversidade sae aos camiños como expresión da auténtica esencia da nosa tribo. Máscaras, con nomes alusivos ao que levan nas súas carautas, traxes ou no seu báculo, caxato ou látego, que conforman unha xeografía visual impactante, recollida agora nunha monografía fotográfica abraiante, Antroidos e máscaras da Galicia Rural (Sermos Galiza 2019), froito de tres décadas de investigación do fotógrafo Alfonso García «Santos», e nun extraordinario álbum, É tempo de Entroido (Xerais 2019), onde o editor Ramón D. Veiga e o ilustrador David Sierra, reinventan e actualizan, apoiados nunha canción de Isabel Fernández Reviriego, para as crianzas galegas do século XXI este catálogo do noso imaxinario.

Desfilan por estes libros imprescindibles, auténticas arcas de marabilla da edición galega impresa, os Cigarróns de Verín, os Boteiros de Viana do Bolo (tamén de Vilariño de Conso, e de Trives), os Peliqueiros de Laza (tamén de Campobecerros), os Volantes de Chantada, as Mázcaras de Manzaneda, Os Troteiros de Bande, os Pantallas de Xinzo, os Felos de Maceda (tamén de Esgos e Garabás), o Oso de Salcedo, os Vergalleiros de Sarreaus (tamén as Vergalleiras das Teixugueiras), as Señoritas e os Labardeiros de Mugares (Toén), os Xenerais e Correos do Ulla, As Madamas e os Galáns de Cobres… Sen esquecer nin a figura do Ravachol de Pontevedra nin a dos Merdeiros (tamén chamados Escabicheiros) de Vigo nin a dos Choqueiros da Coruña. Máscaras de onte, que por ventura se conservan e actualizan nunha tradición que ao longo de todo ano se pode visitar no Museo do Entroido de Xinzo ou nas novas achegas do Museo do Pobo Galego.

Tempo de Entroido no que nas mesas da convivencia de casas, furanchos e restaurantes os cocidos e as froitas de tixola son os grandes protagonistas, nun país onde tamén neste eido hai moito onde escoller. Nas máis está presidido pola cachucha, por colares de toda caste de chourizos, mergullados en cama de patacas e grelos, mais nalgunhas outras polo lacón e polas restras de androllas ou botelo, produtos acompañados polos viños novos que xa comezaron a coller corpo. E na sobremesa non falta todo o que se pode preparar con fariña e ovo: orellas de entroido (tamén bautizadas «de frade»), filloas (marruchos no Val Miñor e freixós e moitos outros lugares), follas de limón, chulas, bandullo, tripón doce, bica e moitas outras tortas.

Tempo de Entroido onde sempre estivo permitida a crítica, razón pola que non podemos rematar o noso alegato entroideiro sen lamentar que o concello de Vigo, outro ano máis, non estea á altura que merece a nosa tradición de cidade escabicheira, escollendo como pregoeira da entronización do Meco á cantante Chenoa, que nada ou moi pouco sabe de quen somos, de onde vimos e cara onde imos. Tanto ten xa que non fai falta ser adiviño para saber quen será o gran protagonista da nosa primeira entroidada. Viva o Entroido galego!

Outonía

/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en «Faro de Vigo» a celebración do día de San Martiño, cos seus magostos e trompos ao camiño:

Son estes días de Outonía. Arrefría e chegaron as chuvias. A castañeira ofrece os seus cornetes de bullós na Praza da Farola, esa que o concello debía fixar no seu rueiro como Praza de Galicia. Pasaron os días de defuntos coas súas cabazas de luz e o desfile dos seres do Trasmundo que cada ano abren o tempo de Samaín no que na nosa cultura tradicional celebramos a mudanza de estación e rendemos culto ao froito do castiñeiro, a chamada árbore do pan, a máis representativa da nosa paisaxe agraria, xunto, claro está, a enciñas e carballos. Outonía na que acentuamos a nosa condición de sermos un pobo de comedores de castañas, froito que en Galicia se consome dende a Idade Media como testemuña un verso da cantiga 386 de Afonso X o Sabio: «que sol non lles minguou deles que valvéss’ ũa castanna». Humildes castañas que foron durante moito tempo pan dos pobres, alimento principal durante os meses de invernía, fenómeno, ao que non foi allea a expansión da cultura dos mosteiros, que supuxo a plantación de viñas e castiñeiros nos seus arredores.

Outonía na que arredor da data máxica do 11 de novembro, día de san Martiño, santo de moita querenza en máis de duascentas parroquias do país, os peóns saen o camiño, como testemuña un refrán recollido polo vigués Miguel Rubinos Conde en Candeán: «Este ano fixemos caso do proverbio “no San Martiño trompos ao camiño” e aproveitamos o magosto para pór a buxaina a danzar». Unha data na que cada ano Brinquedia, a Rede Galega de Xogo Tradicional, dedica ao «Día do Peón», ou do trompo, trompa, peonza, perinola, buxaina, entre outros nomes, todos moi fermosos, utilizados para chamar a ese brinquedo que xira e baila sobre a punta e a caperucha no chan, ou na man, impulsado polo despregue dun cordel. Un xogo popular, que segundo Arturo Romaní, chegou a Galicia dende Oriente, a comezos do século XVIII, que ten no refraneiro popular un calendario moi preciso de xogo xa que «polo san Martiño, 11 de novembro, peóns ao camiño; polo santo André, 30 de novembro, trompos outra vez; polo santo Amaro, 15 de xaneiro, peóns ao tellado; polo santo Antón, 17 de xaneiro, peóns ao caixón; pola santa Olalla, 12 de febreiro, peóns á borralla e por Pascua, trompos ás áscuas». Tradición de recuperación de xogos populares e cooperativos que algúns centros educativos fan coincidir nestes días de Outonía coa celebración dos Magostos, ofrecendo así un modelo alternativo ao xogo dixital solitario ou á ditadura do fútbol (case sempre exclusivamente masculino) nos patios escolares.

Outonía que é tempo, tamén, das primeiras matanzas («A cada porco lle chega o seu san martiño», lembra o refraneiro), dos primeiros caldos de gloria (citados por Rosalía en «Cantares Gallegos»), dos primeiros cocidos alegres (como cualificaba Picadillo ao cocido de noso), que se alongarán na invernía até o Entroido, tempo de excesos e das larpeiradas de tixola. Pratos da mesa da outonía nos que, por ventura, a humilde castaña recupera o seu protagonismo, sexa como saboroso caldo de castañas (nada que ver coa «augas de castañas», expresión popular para designar ao café malo ou pouco cargado) ou como puré ou acompañamento das carnes de caza e, sobre todo, do lombo do porco, un dos pratos estrelas da outonía. Protagonismo da castaña que nas sobremesas convértese en delicias de biscoitos e tortas, en cremas, e bombóns, flans, galletas, merenga, pudin, mousse ou diversos pasteis na que é ingrediente principal. Castaña convertida en produto de «delicattessen» dende hai sesenta anos polo ourensán José Posada Torres creador desa marabilla larpeira que é o marrón glacé, o produto estrela dun catálogo amplísimo de transformación industrial da castaña galega, presente en tendas de máis de vinte países.

Outonía que como os peóns no camiño convida a percorrer o país, seguindo o ronsel das fumaredas coa intención de sentir o arrecedendo da outonada, da queima de leña das bidueiras e da resistencia das casas aínda abertas, unha fragrancia hoxe case desaparecida dos contornas urbanas e periurbanas, vivificadora dunha memoria na que intuímos a que gozaron noutrora os nosos maiores nas parroquias do Val do Fragoso. Outonía que, tras a vendima, é tempo de privilexio para gozar durante apenas un días das nosas mellores paisaxes vitivinícolas do ano, preparándonos para os rigores (non só climatolóxicos), que con certeza, traerá a invernía. Recomendo apoiar dende os fogares os magostos escolares (beizón a tanto claustros que contra vento e marea manteñen aceso o lume que alampea). Chamo a participar nos magostos veciñais e populares, como o organizado no serán do venres na praza de Eugenio Fadrique pola Asociación Sociocultural As da Industria, como un espazo para a convivencia e a festa. Probar a castañada e sacar os trompos ao camiño, a Outonía.

Onte 1987: A miña memoria do Vigo Vello

/en , , , , , , , , , , , , , /por

O Consello da Cultura Galega convidoume a participar no debate que onte se celebrou na Casa Galega da Cultura sobre o «Casco Vello de Vigo. A memoria, a relación coa cidade e as políticas de rexeneración urbana».

Lin un texto de vontade memorialística e intencionalidade política que comparto en pdf (8 folios, apenas quince minutos de lectura).

Comparto tamén unhas fotos que escollín do meu cartafol de Vigo de Pinterest como fondo visual que non cheguei a proxectar, xa que esquecín as lentes na mochila. Agardo que a lectura sexa de interese e promova debate sobre o futuro das intervencións públicas e a participación cidadá sobre o Vigo Vello.

Despois do Marisquiño

/en , , , , , , , /por

No artigo da semana de Faro de Vigo reflexiono sobre o que entendo serán consecuencias políticas do accidente do Marisquiño:

Despois do desastre do Marisquiño nada será igual no exitoso festival deportivo de cultura urbana das Avenidas. Tras dezaoito edicións, aquela tolería de esqueiters e ciclistas baixando mangados o Castro, nacida en 2001, sendo alcalde Lois Pérez Castrillo, converteuse en referente no sur de Europa deste tipo de encontros de deportes de acción e, sen dúbida, no acontecemento das festas de Vigo de maior proxección internacional e o que conta tamén con maior participación do público xuvenil. Un festival que semellaba consolidado, tanto pola súa singularidade temática como polo seus formatos innovadores de espectáculo, hibridando entre as novas disciplinas deportivas olímpicas e as músicas urbanas diversas, ao que as instalacións portuarias das Avenidas se lle quedaron pequenas e nalgúns casos obsoletas e incómodas para acoller a máis de 160.000 persoas.

Como interesante é que este festival organizado por unha entidade privada, a empresa Ulises Proyect, conte no seu orzamento, superior nesta edición a un millón de euros, tanto con patrocinadores públicos, que achegan case a metade de orzamento, co concello de Vigo e a deputación de Pontevedra á cabeza, como con entidades privadas, asumindo así un modelo mixto de financiamento corresponsable e autónomo das institucións e empresas. Un proxecto que tras o accidente deberá repensar a súa ubicación en Vigo para consolidarse como ese gran evento internacional do verán  que a nosa cidade atlántica precisa para incrementar a súa proxección e autoestima.

Xaora, tras o desastre do Marisquiño, provocado polo colapso da estrutura do que foi o primeiro peirao pilotado das Avenidas, construído antes da actuación «Abrir Vigo ao mar», nada debería seguir sendo igual nesa guerra institucional entolecida que dende hai máis dunha década caracteriza a política viguesa. Unha estratexia que reporta a curto prazo grandes beneficios electorais aos seus protagonistas, tanto ao Partido Popular como ao PSdeG-PSOE, como aos seus líderes vigueses, Alberto Núñez Feijoo e Abel Caballero, protagonistas no seu ámbito de cómodas maiorías absolutas, mais que a longo prazo pon en perigo os intereses da cidadanía e secundariza (e ridiculiza) o indiscutible liderado do Vigo metropolitano no proxecto político galego.

Tras un accidente, que deixou máis de 400 feridos e proxectou unha imaxe negativa da propia cidade de Vigo, serán as autoridades xudiciais as que determinen no seu día as causas do colapso do peirao durante o concerto do Marisquiño e as responsabilidades civís das administracións que operan sobre o espazo público onde se celebrou, a Autoridade Portuaria e o Concello de Vigo. Con todo, xa non hai dúbidas que a orixe dun desastre, que puido ser evitado, estivo na incapacidade para acordar entre as administracións portuaria e local a fórmula de controlar o estado e o mantemento da totalidade dos espazos de acceso público das Avenidas. Eis reside a cerna dunhas responsabilidades políticas (un concepto que sabemos só ten valor retórico) que, dende hai máis de dúas décadas, cando «finalizou» a actuación «Abrir Vigo ao Mar» do arquitecto Vázquez Consuegra, financiada pola Zona Franca, afectan aos diversos responsables da Autoridade Portuaria e do Concello de Vigo.

Pór fin a esa interminable e antipática guerra institucional é imprescindible para normalizar a axenda política viguesa e desatascar proxectos estratéxicos para a cidadanía e para o futuro de Vigo na perspectiva 2050. Unha longa lista de proxectos vigueses agarda polo acordo imprescindible entre o concello e o resto das administracións: os da área e transporte metropolitanos, o da chegada do AVE (o puro o de 300 km/h) e a conexión con Portugal, o novo plan xeral de ordenación urbana, a candidatura de Cíes como Patrimonio da Humanidade, mais tamén acordar cal vai ser a participación das diversas administracións na construción de novas infraestruturas sociocomunitarias como a Panificadora, o estadio de Balaídos, a biblioteca do estado ou a rede de museos (Marco, Liste, Castrelos, Verbum…).

Como tamén o desastre do Marisquiño obriga a reconsiderar toda a política urbanística no bordo litoral, que non é outra cousa que volver abrir un gran debate cidadán sobre cales son as relacións entre Vigo e o seu porto, que é algo aínda máis amplo que os acordos ou trasacordos posibles aos que puidesen chegar o Concello de Vigo e a Autoridade Portuaria. Un bo comezo podería ser recuperar aquel espírito e bo talante de acordo interinstitucional aberto co proxecto de «Abrir Vigo ao Mar», sendo alcalde Manuel Pérez (PP), presidenta da Autoridade Portuaria Elena Espinosa (PSOE) e delegado do estado na Zona Franca Francisco López Peña (PSOE). Acordar é o verbo clave para o futuro do Vigo metropolitano.

Rondallas de Reis

/en , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo ao fenómeno das Rondallas de Reis e a anulación do certame metropolitano deste ano 2018:

Sorprendeume gratamente ver estes pasados días de fin de ano a actuación na rúa do Príncipe e no Parque Camilo José Cela do magnífico Rancho de Reis da Asociación Veciñal e Cultural Casco Vello. Traxeados ao xeito tradicional os danzantes, gaiteiros e percusionistas interpretaban diversas “xaneiras”, tamén chamadas “manueis” ou “aninovos”, que son as composicións musicais que seguen ás panxoliñas de Nadal e preceden aos cantares de reis na tradición do noso folclore. Tres tipos de composicións ben distintas na súa fasquía e intencionalidade, por ventura aínda vivas, coas que os membros do Rancho do Casco Vello celebran polo centro da cidade as festas de Aninovo e Reis. Unha tradición comunitaria, vencellada á cultura tradicional agraria, polo tanto en claro perigo de desaparición, protagonizada entón polos mozos e mozas que ruaban de casa en casa cantando e bailando estas pezas coa intención de conseguir algunha larpeirada e montar unha boa xoldra.

Xaora, na Área Metropolitana de Vigo, ademais destes ranchos tradicionais consérvase dende hai un século nalgúns dos concellos dos vales do Fragoso e da Louriña (Vigo, Redondela, Mos, Porriño, Gondomar e Ponteareas) unha tradición musical moi singular de cantos de Nadal, a das rondallas. Agrupacións folclóricas parroquiais de até oitenta persoas, compostas por unha variedade de instrumentos musicais tradicionais tan característicos como pandeiretas, castañolas, cristos, charrascos ou cunchas, aos que se engaden outros consolidados, sexan de percusión, vento ou mesmo e de forma excepcional co acompañamento coral. Rondallas nacidas nos centros culturais parroquiais que comezan os seus ensaios, nalgúns casos no propio verán, que saen de pasarrúas de Nadal a Reis interpretando pezas do noso folclore como muiñeiras, fandangos, pasodobres, mais tamén melodías de música actual moi coñecidas (como fixo a rondalla Santa Eulalia de Mos cun tema mítico de AC/DC), constituíndo co seu característico chascarraschás o son xenuíno do nadal vigués máis popular.

De idades e procedencias diversas, vestidos con capas e boina, os rondalleiros e rondalleiras desfilan detrás do seu director (musical), do seu capitán (organizativo) e do seu grupo de bandeiras que informan de onde procede a agrupación. Abandeirados que arroupan e acompañan coas súas evolucións espectaculares á rondalla, respectando un código de sáudo e comportamento, expresando tanto a súa amizade como a súa dispoñibilidade a competir nos certames que dende 1982 se foron organizando no pavillón das Travesas e dende 2015, xa sen ese carácter competitivo, no certame de rondallas que se celebra nun IFEVI abarrotado por dez mil persoas. Un espectáculo músical único, que despois do día de Reis reúne a case mil músicos dunha decena de agrupacións.

Certame rondalleiro metropolitano que non se celebrará este ano debido a que o concello de Vigo declinou (a última hora) financialo na súa totalidade, como fixera até agora, aducindo o seu elevado orzamento (85.000 euros) e expresando a súa intencionalidade de reducilo a un certame de carácter local, coa participación das catro rondallas viguesas (Valadares, Beade, Zamáns e Freixo), a celebrar en data por determinar no pavillón de Travesas e contando cun orzamento de 25.000 euros. Malógrase, así, a continuidade dunha exitosa tradición cultural metropolitana viguesa, probablemente unha das máis xenuínas coa que contamos, pola incapacidade dos poderes públicos, neste caso a Deputación de Pontevedra e algúns dos concellos do Vigo metropolitano por acordar un modelo sostible e equitativo de organización deste grande certame musical. Unha decepción, sen dúbida, para os organizadores, a Federación de Rondallas da Área Metropolitana de Vigo, como para os milleiros de músicos e seareiros, que dificilmente poderán entender as razóns desta anulación in extremis e sen posibilidade de alternativa ningunha.

Un fracaso que constitúe tamén un síntoma da escasa autonomía do asociacionismo veciñal e cultural prendido dos fíos das axudas outorgados polas administracións públicas e das decisións dos seus responsables políticos, ás que non son alleas, como se comprende neste caso, as leas que manteñen entre elas. No entanto, ademais do quebranto da cadea dunha tradición de máis de tres décadas, a anulación do certame de rondallas supón outro agoiro para o futuro do proxecto metropolitano, outra vez nas pedras, sen posibilidade de ser recuperado xa neste mandato municipal. A pesar destoutra oportunidade perdida para expresar a xenerosidade viguesa, quedémonos coa ledicia dos chascarraschás das melodías das rondallas metropolitanas que agardamos poidan desfilar, canto menos, estes días de Reis polas rúas viguesas.

Castañas e magostos

/en , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a castañas e magostos:

As castañeiras viguesas da praza da Farola, da rúa García Barbón, do Calvario, de Teis ou de Travesas moitos cucuruchos de bullós prepararon nas súas locomotorciñas esta fin de semana, na que Vigo celebrou os seus magostos populares. Unha festa estacional campesiña do tempo de Samaín, na que a carón do lume os galegos rendemos culto o froito do castiñeiro, a árbore máis representativa, xunto co carballo, da nosa paisaxe tradicional. Magostos que dende hai catro décadas chantaron raíces nos centros escolares e nos barrios vigueses, dende o xa clásico e concorridísimo dos soportales do Berbés aos das parroquias do periurbano, para celebrar así a chegada dos primeiros fríos do outono e prepararse, ás portas do nadal, para os rigores do inverno.

Dende a chegada dos romanos, somos un pobo de comedores de castañas. Na Idade Media, citada por Afonso X o Sabio nun verso da súa cantiga 386 (“A que avondou do vinno aa dona de Bretanna”: “que sól non lles minguou dele que valvéss’ ũa castanna”), durante o inverno, constituía o alimento principal da poboación, un auténtico pan do pobres, até que co descubrimento de América foi substituída polo millo e, sobre todo, polas patacas, as chamadas castañolas, castañas mariñas ou castañas de terra. Os castiñeiros co seu porte maxestoso e os seus troncos robustos e gretados convertéronse así nas árbores da memoria, algúns monumentos naturais senlleiros da nosa paisaxe, como os do Souto de Rozabales de Manzaneda, onde chantou hai concocentos anos raíces o castiñeiro de Pumbariños, hoxe cun perímetro de case trece metros. E non foi allea, tampouco, para a importancia da castaña a expansión da cultura dos mosteiros, que provocou a limpeza e roturación dos montes e a plantación de viñas e castiñeiros nos seus arredores.

Xaora, chegado o outono, a veciñanza de cada aldea soutaba, recollía as castañas que estaban bulladas e atoleiraban os castiñeiros coas súas baloiras (ou taloiras, noutros lugares) para guindar os ourizos ao chan. Logo de petelalas, ourizalas coa petela, un pau en forma de pinzas, levábanas aos sequeiros, pequenos edificios unidos á casa ou a unha parte dela, e deitábanas sobre un andar coas táboas do piso lixeiramente separadas e cheas de buratos. Alí permanecían, durante dúas semanas, ao coidado dunha persoa que as remexía cun rodo cada dous ou tres días. Cando estaban secas e logo de desbotar os picóns e as carabulecas, as castañas mirradas ou de peor calidade, que se arredaban para cebar aos porcos, pasábanas ao canizo, de onde se ían collendo a medida que se necesitaban.

Os comedores de castañas –balocas, crocas, degaros, destelos, restrelos, que son outros nomes que recibe o froito do castiñeiro– coa excepción das pilongas, as castañas bravas que din agoiran mala sorte e son tremedamente indixestas, sabemos que son exquisitas tanto crúas e asadas como cocidas en auga ou leite. Cando se cocen coa casca en auga e sal mudan de nome e pasan a ser zonchos, marmotas ou zamelos. Se o facemos sen ela, delubadas, son moi sabrosas anisadas, en almibre, con leite, azucre mel e fiuncho. Sen esquecer as posibilidades que temos de cocer as castañas con chourizo ou con fabas; preparalas en crema, en tortas, en pasteis ou en purés, óptimos estes para acompañar as carnes e sobre todo ás pezas de caza.

Pero non esquezamos que a castaña tamén protagoniza o magosto, a festa de orixe pagana, acristianada como tantas outras, que celebramos entre os días de santos e difuntos e o de san Martiño de Tours, o patrón de Moaña e de Ourense. Foi Manuel Murguía, o primeiro en sinalar a importancia dos magostos, considerándoos coma un xeito de banquete funerario no que a castaña, o viño, e o lume simbolizan a presenza da vida e tamén da morte: a castaña medra, incha e estoupa; o viño é o sangue da terra; e o lume, símbolo do deus da vida, é o elemento purificador e unificador de toda a cerimonia. Como outro valor simbólico do ritual do magosto é a súa contribución ao reforzamento dos vencellos dos membros de cada comunidade veciñal, que celebran cos seus aturuxos aos froitos recollidos da terra, xa que cada vez que estoura unha castaña na grella, cómpre dar un aturuxo.

Concibidos hoxe en Vigo como unha merenda popular ao aire libre, o ritual non escrito dos nosos magostos populares aconsella, ademais de papar nas castañas asadas e beber unha fecha de viño ou un quinto de cervexa, exaltar o lume e xogar a tisnarse coa borralla, o que semella axudará a enfrontar con maior fortuna as dificultades do inverno que se achega. E que non falten tampouco nin a gaita nin a pandeireta para cantar as coplas:

Non chas quero, non chas quero

castañas do meu magosto;

non chas quero, non chas quero

que me cheiran ao chamosco.

E unha vez rematado o magosto, cada moucho ao seu souto, que hai moita por facer.

Samaín novo

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo á exaltación do Samaín:

Nestes días de Samaín, dedicados á memoria dos mortos queridos, chamou o meu interese unha crítica publicada no suplemento de libros do “The Guardian” sobre un libro de relatos de medo (Eight Ghosts: The English Heritage Book of New Ghost Stories, 2017) promovido polo English Heritage, a entidade centenaria de voluntariado que se ocupa da conservación e promoción de máis de catro centos monumentos do patrimonio histórico de Inglaterra. O EH convidou a oito narradores e narradoras a que escollesen algúns dos seus espazos para que localizasen alí unha historia de fantasmas, medo ou terror. E a proposta semella que foi ben acollida por voces como Sarah Perry, que escribiu un relato localizado no inquedante palacio Audley End de Essex, Kate Clanchy, que escolleu Housesteads, un dos fortes romanos da Muralla de Hadrián, ou polo famoso Mark Haddon, quen a pesar de confesar non ser un fanático deste xénero, meteuse dentro do York Cold War Bunker, un lugar arrepiante, concibido para a protección dunha posible guerra nuclear.

Unha experiencia que semella emular a tan exitosa estratexia turística para a fin de semana de Halloween dos “cinco castelos de terror irlandeses (McMahon, Ballygally, Kinnity, Leap e Skyrne)”, que contan como un dos seus maiores reclamos con cadanseu conto de fantasmas e aparecidos, de espectros e espíritos, ou mesmo nalgúns dos casos de crimes e arrepiantes asasinatos. Xaora, esta experiencia literaria promovida polo English Heritage foi concibida para contribuír tanto á difusión do patrimonio monumental como á reinvención do xénero de terror, que na literatura en lingua inglesa conta con tradición de seu e con clásicos tan universais como Edgar Allan Poe, Arthur Conan Doyle, Bram Stoker e H.P. Lovecraft (por ventura todos traducidos para o galego). Un xeito, ademais, de ofrecer unha nova lectura para os días de Halloween máis alá da parafernalia ritual de disfraces e outras trapalladas made in China que hoxe mobiliza a mocidade urbana de medio mundo.

Unha experiencia dun Halloween novo que moi ben podería ser emulada en Galicia onde contamos tamén cunha longa lista de espazos onde habitan cocos e monstros, lugares onde saen de paseo os demos ou edificios encantados, como o castelo de Sandiás, a casa da torre de Burela ou a casa do medo de Lariño, onde por dicilo con palabras pequenas pasan cousas raras. Como contamos tamén cunha ampla tradición literaria popular de contos de medo e relacionados coa morte, con especial atención para os protagonizados polos mouros, pola Compaña e pola Sociedade do Óso, que, a pesar da desaparición da cultura agraria tradicional, perviven na memoria dalgunhas das nosas persoas maiores. Como existe unha xeración de autores que nas décadas de entre séculos actualizaron o xénero de terror en galego, singularmente Xosé Miranda, Xabier P. DoCampo e Agustín Fernández Paz, á que nos últimos anos se incorporaron outros máis novos como Ledicia Costas, Antonio Manuel Fraga e Tomás González Ahola, un dos fundadores da editora Contos estraños, a primeira especializada en galego en literatura de terror, fantasía e ficción científica.

Con este acervo literario non é difícil reinventarmos un Samaín novo, unha festa de orixe celta baseada no mito de que na noite de Samaín (que identificamos coa do 31 de outubro) as portas do outro mundo quedaban abertas: os espíritos dos defuntos e das fadas invadían, por unhas horas, o mundo dos humanos; e os vivos podían penetrar no mundo do alén e quedar alí presos por mor dun feitizo ou meigallo. O profesor Rafael López Loureiro, o animador dende hai vinte e cinco anos, da recuperación do Samaín na vila de Cedeira, xa demostrou o carácter inequivocamente galego desta festa que, asociada aos días de santos e defuntos e á celebración do magosto, existía por todo o noso país ata hai menos de corenta anos.

Por ventura, esta recuperación do Samaín galego é un feito consolidado, sobre todo no eido escolar. O tallado de cabazas, os concursos de maquillaxe, a colocación de caveiras en lugares senlleiros, os pasarrúas de fantasmas e ánimas, as merendas e chocolatadas de outono, os magostos populares, a preparación de doces de cabelo de anxo ou chulas e budíns de cabaza, os contacontos de medo, os concertos de música para picariños, as noites de calacús, son algunhas das actividades que nos días de Samaín se realizan pola Galicia enteira. Reinvención á que contribúen libros tan populares entre a nosa rapazada como os da serie “Escarlatina, a cociñeira defunta” de Ledicia Costas ou álbums visuais que modernizan a tradición do xénero como Violeta quere ser vampiro. Un conto de Samaín (Xerais 2017) de Ramón D. Veiga e David Sierra, que se presentou onte no Café Badía de Teis. Viva o Samaín novo!