Do Entroido de Vigo

No artigo da semana en Faro de Vigo falo do Entroido en Vigo.

merdeiros_no_casco_velloPareceume pouco afortunada a apertura do Entroido transformada nun concerto de carnaval, onde un artista veterano, “El Sevilla”, cantante dos Mojinos Escozíos, alleo a nosa tradición e costumes, agochaba co seu discurso e indumentaria de irreverente rocanroleiro heavy todo o espírito de escarnio e maldicir que lle acae nese momento á nosa festa popular de inverno. Un modelo de pregoeiro sen pregón, iniciado o pasado ano coa presenza de televisivo Mario Vaquerizo, que semella pretende institucionalizarse. Porén, o entroido en Vigo, desque foi recuperado hai corenta anos polo esforzo de comparsas como Os tarteiras, tras recuperar as liberdades, moi pouco ten que ver con este modelo inocuo, onde o concello escolle o pregoeiro e até o propio meco. O Entroido é transgresión do cotián, é manifestación da crítica (ás veces feroz) e da reivindicación, é representación creativa e orixinal dunha xoldra elegante de novos e vellos, é expresión da retranca e da ironía (ese humor que sabemos coñece a dor). Xaora, o Entroido nunca tivo que ver co esperpento (que don Ramón nos perdone no sequiscentenario do seu nacemento) escenificado o venres na Porta do Sol, outra vez máis disfrazada de zona cero dunha cidade á que se intenta aquelar co virus do conformismo.

A nosa entroidada ten unha longa historia. Dende 1877 temos noticia das comitivas carnavaleiras viguesas, como relatou o escritor Lisardo Barreiro no seu libro “Esbozos y siluetas de un viaje por Galicia” (Imprenta Martínez Salazar, 1890). Unha carnavalada que “durante tres días de esmorga e orxiásticos praceres [de domingo a mércores de cinza] convertía á cidade nun xigantesco teatro de inusitada pompa” onde se rendía homenaxe ao Momo e os seus doce deuses olímpicos bufos. Aquel entroido dun Viguiño, que non chegaba aos quince mil habitantes, estaba organizado polas sociedades recreativas e ximnásticas coa intención de render culto afervoado ao deus da risa e da loucura. E segundo o relato de Lisardo Barreiro os organizadores tomaban a cousa moi en serio evitando empregar a palabra groseira, o chiste de pouco gusto ou os estrambóticos atavíos dunha indumentaria zarapastreira, xa que as brincadeiras e as mascaradas aquí “resultan verdades como templos, como as críticas acerbas e intencionadas dos nosos políticos, dos nosos costumes perniciosos e dos odiosos vicios da sociedade xeral”. Salientábase así, o carácter laico e de ampla participación cidadán destas entroidadas viguesas, nas que durante uns poucos días se botaba a casa e todos os farrapos vellos pola xanela e se poñían en solfa as autoridades cunha intención lúdica, transgresora e cívica.

Ao carón da festa de fachenda das sociedades carnavaleiras, pervivía en Vigo un entroido protagonizado polas clases populares (mariñeiros da Ribeira, sobre todo) que durante estes días de exceso gozaban coas caras emborranchadas guindando augas negras, ovos, fariñas e outros produtos molestos aos transeúntes. Entroido popular representado pola máscara do escabicheiro (tamén chamado “merdeiro”) recuperada do esquezo polo etnógrafo Xoaquín Lourenzo e polo xornalista Federico Cocho no seu libro “O carnaval en Galicia”. O merdeiro de Vigo, unha máscara que demos a coñecer neste Campo de Granada hai xustamente quince anos, foi amodiño recuperando o seu espazo no corazón do noso entroido popular, grazas aos esforzos, primeiro da Asociación Veciñal de Teis e o seu Plan Comunitario, que en 2002 organizaron a primeira comparsa de merdeiros, e xa a partir de 2004 dos traballos de recuperación da Asociación Cultural A Revolta e do investigador Xerardo Santomé. Hoxe o bulir polas rúas do Casco Vello dos merdeiros armados coa súa vasoira, co seu vestiario branco, o seu chaleque vermello e a súa careta, xa é recoñecible por todos como a máscara máis xenuína do noso entroido.

Non embargante, as máscaras máis populares do entroido vigués continúan sendo a dos humildes maruxos e a dos milleiros de fundas, expresión do carácter obreiro dunha cidade revolcada. Como a manifestación dos excesos desta carnavalada está en cada un dos fogares, sexa nos cocidos e laconadas familiares como na festa dos froitos de tixola, protagonistas das sobremesas destes días. Un eido onde comprobamos que tamén hai recuperacións a celebrar, xa que xunto ás orellas crocantes e ás filloas larpeiras (marruchos no Val Miñor), as flores de entroido están en aberto proceso de recuperación no Vigo metropolitano. Unha larpeirada da nosa infancia para á que é preciso un ferro en forma de flor que se molla nun amoado (leite, fariña, ovo e reladura de limón) e que logo se somerxe en aceite quente. A pasta fritida, unha vez desprendida e bautizada con azucre e canela, conservará así fermosa xeometría da flor de ferro. Unha delicia para este martes ladeiro.

Onte 1572: San Brais

1454543740090Sorprende o pulo do San Brais de Bembrive, a festa coa que comeza o ciclo de romaxes viguesas. Como non deixa de abraiarme a importancia que lle conceden os políticos vigueses a esta celebración do Vigo popular con raíces fondas na cultura agrícola xa desaparecida do Val do Fragoso. Xaora. o san Brais actual é o reino do furancho (onte 37), sendo o cocido e as orellas os pratos preferidos polos xoldreiros, onde segundo informacións fiables, predominaron os xoves xubilados. Prométome cada san Brais que o próximo collerei o día para gozar por vez primeira de romaxe de tanta sona. Quedará para o ano!

Onte 1569: Tempo de Entroido

mojinosescCun cocido de fraternidade e coas primeiras orellas abrimos esta fin de semana o tempo de Entroido. Foron sempre estes días de fartura, no caso noso, só larpeiros, tempo da miña preferencia, sobre todo cando traballaba na escola, xa que é cando mellor podiamos explorar os límites do xogo e teatralizar a actividade educativa. No entanto, non quedei feliz cando onte lin no Faro que serán os membros de Mojinos Escozíos os que leran o pregón, collendo a testemuña de Mario Vaquerizo que o fixo o pasado ano. Nada teño en contra destes veteranos e irreverentes rocanroleiros; mais non os vexo axeitados para abrir o noso carnaval.

O Entroido é transgresión, é exceso, é crítica feroz, mais moi pouco ten que ver con este esperpento que se nos propón. Quen vai recoñecer a «El Sevilla» no palco da Porta do Sol? Que saben os membros do grupo de Mollet sobre a nosa tradición carnavaleira? Non hai outras figuras populares de noso a quen convidar? Mágoa que volva a repetirse a desorientación da dirección da política cultural actual do concello de Vigo, incapaz de entender e valorar a tradición do noso Entroido popular de merdeiros e mascaritas.

Poema de hoxe 6: «Cantos de reis»

Cantámoslle os reis

guedellas de cabra;

cantámoslle os reis

e non nos deches nada.

Popular, Cantos de reis.

Nadaliñas

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao nadal galego:

m2sebastianrisconadalinhas000Cada ano recibimos por correo postal menos nadaliñas. Sabemos que é outro dos efectos inevitables da hibridación da comunicación contemporánea na que os soportes impresos, como estes cartaces concibidos para agarimar ás amizades con motivo das celebracións de Nadal e Fin de ano, son substituídas de forma progresiva por imaxes dixitais enviadas polos procedementos da mensaxería instantánea que lemos nas nosas pantallas. A perda do costume de enviar nadaliñas impresas diminúe de forma inevitable tamén a utilización dos textos manuscritos que coa autenticidade da súa caligrafía tinguían emotivamente cada un destes nosos mellores desexos e angueiras compartidas.

Nadaliñas, así chamaban ás felicitacións de Nadal os galeguistas nos anos da ditadura, que decote acompañaban os seus parabéns coa reprodución tipográfica de versos dalgunha panxoliña, fose da tradición popular, como as reunidas por Sebastián Risco no libro “14 Nadaliñas 1958-1973” (Ediciós do Castro 1973), ou fose de corte laico, social e político, con textos que ao seren destinados ao uso privado non estaban suxeitos aos rigores da censura. Cartaces, ademais, nalgúns casos graficamente valiosos, xa que a pesar de que a maioría reproducían imaxes tópicas do nadal, noutros, como os que Álvaro Álvarez Blázquez encargaba a pintor Urbano Lugrís para a súa reprodución na Serigrafía Galega, constituían obras de deseño xenial que agora incluímos no repertorio da mellor artesanía dos agarimos.

Festas de nadal da tradición cristiá que se corresponden coas saturnais romanas, tempo de fartura e agasallos para os nenos, cando as prohibicións quedaban aparcadas e mudaba mesmo a orde social, de tal xeito que os amos servían aos escravos. Festas que se corresponden coas celtas do Yule, cando os druídas cortaban o acivro e sacrificaban dous bois brancos, nuns días onde os reinos dos vivos e dos mortos entraban en comunicación. Festas que coinciden coas datas do solsticio de inverno, que do 20 ao 23 de decembro celebra a noite máis longo do ano, a partir da que moi amodiño a luz do sol comeza a aumentar a súa intensidade e a natureza, onde a vida está contida apenas como unha promesa, inicia devagariño a súa recuperación. Festas que tanto na tradición relixiosa ou na pagá celebran o remate da escuridade e o renacemento cíclico da vida e da luz representadas nas nosas cidades e camiños polas árbores iluminadas.

Na tradición mítica galega os trece días e as trece noites que van desde a Noiteboa até a noite da Epifanía constitúen un tempo sagrado, onde non hai maxia nin bruxedo que teña efecto, xa que como sinala Antonio Reigosa “todos os meigallos que se intentan nestes días e noites fracasan, ou deberían fracasar, sen remedio”. O costume perdido do acendido na lareira do Tizón, Tallo ou Lume Novo na noite do 24 de decembro procuraba sorte para a casa no tempo que recomezaba un novo ciclo solar, como tamén o aproveitamento das súas cinzas servía como prevención contra o mal de ollo, as doenzas e os perigos para todos os seus membros, fosen persoas ou animais. O Nadal, tal como o celebramos en Galicia, supuxo a cristianización dos ritos que as culturas tradicionais agrarias estableceron para as mudanzas provocadas no solsticio de inverno. Días de banquetes e felicitacións, tempo de agasallos do apalpador ou dos reis que forman parte do ritual de benvida a un tempo novo que agardamos sexa farturento e feliz. Eis a tradición musical de manueles e aguinaldos, que na área metropolitana viguesa adopta a forma de desfile de ranchos de reis, agrupacións que co seu chascarraschás de ledicia contaxiosa abren cada ano novas ilusións e anuncia polas nosas rúas novas esperanzas.

Xaora, a pesar da secularización da sociedade urbana actual e da diminución da influencia da igrexa católica sobre os comportamentos individuais, no que levamos do século estas festas solsticiais de Nadal non perderon a súa centralidade como factores cohesionantes dos grupos familiares, que aproveitan estas datas para xuntarse e intercambiar agasallos, un xeito simbólico de fortalecer e expresar a continuidade dos seus afectos e minimizar as súas inevitables diferencias e desacordos. Necesidade de cohesión das familias, mais tamén de grupos de amizade, deportivos ou de traballo, transformada en febre consumista, á que cómpre facer fronte con paciencia e cos criterios do consumo responsable e, sempre que sexa posible, en clave galega.

Nestas nadaliñas nas que compartimos azos e esperanzas da continuidade de vida, non podemos esquecer a todas as persoas que sofren, as que viven na precariedade, as que padecen os efectos da violencia, da inxustiza, da desigualdade e de todas as doenzas que as privan dos seus dereitos. Bo Nadal e que a estrela dos afectos sexa a que nos guíe!

Onte 1534: Nadal con libros, en Islandia

islandia-ritos-funerariosEn Librópatas lin onte unha anotación magnífica de Raquel C. Pico sobre a tradición islandesa de recibir e agasallar un libro por Nadal. Como en boa parte das sociedades europeas de tradición cristiana, en noiteboa os islandeses e islandesas intercambian os agasallos, entre os que nunca faltan os libros, que todos e todas reciben e agasallan, para logo pasar lendo esa noite. Na anotación reparei nun feito que me pareceu moi salientable dentro do jólabókaflóð, a tempada previa de lanzamentos editoriais, a do Bókatíðindi, un catálogo no que aparecen todos libros publicados no ano, que se recibe en todas as casas, supoño que semellante aos de xoguetes e aparellos electrónicos chegados ás nosas. En Islandia os libros son parte das tradicións de Nadal, o que non resulta raro na sociedade (probablemente) máis lectora e con actividade literaria máis intensa das europeas. Admiro un país que é capaz de definirse pola súa literatura e no que cada un dos seus habitantes merca unha media de 8 libros por ano.

Onte 1391: Sobre as festas de Vigo

julieta-venegasPolo que adiantou onte Faro, o programa de concertos de Castrelos deste verán será moi austero: polo momento están confirmados os madrileños Los Enemigos e a mexicana Julieta Venegas, aos que o 25 de xullo na explanada do Verbum se adiantarán, Hombres G. Vaia elenco! Outro ano máis, Vigo será a cidade galega coas festas máis rotineiras e discretas, onde apenas salienta a celebración do 7 ao 9 de agosto do Marisquiño, que se consolida con quince edicións como un evento de referencia internacional de deportes e cultura urbana. Como sucedeu coa Feira do Libro de Vigo, onde nin sequera compareceu ningún dos 17 membros do equipo do goberno, é moi difícil entender o desinterese de Abel Caballero sobre a organización das festas. Non quero pensar que diría con semellante programa se estivesen en mans doutro partido.

Onte 1278: Os valores da Reconquista

É innegable o éxito popular da festa da Reconquista que onte levou a milleiros de persoas a ruar a empurróns polo Casco Vello entre os postos do mercadiño de artesanía e os de bocatas de chourizo frito. A Reconquista viguesa homológase así a outras festas como a Arribada ou a Feira Franca onde unha parte das participantes vesten con fachenda «roupas de época» e interpretan música de foliada, mentres outras persoas comparten na rúa petiscos e bebidas. A pesar do éxito de participación, que leva a que festa se derrame dende o Berbés á Porta do Sol, na fase actual de consolidación desta nova tradición viguesa, non está de máis preguntarse sobre o seu sentido histórico, coma onte facía o escritor Pedro Feijoo no seu formidable artigo no xornal electrónico Vigo é. Efectivamente, eu tamén son dos que pensan que os vigueses e as viguesas quizais nos equivocamos de bando naquel enfrontamento que hai douscentos anos se librou no Val do Fragoso entre os valores republicáns (liberdade, igualdade e fraternidade) e a intolerancia do absolutismo monárquico. Xaora, Abel Caballero, por se tiñamos algunha dúbida, inaugurando na noite de onte a súa rotonda de Coia aclarou quen representa hoxe cada unha das posicións. En todo caso, é unha beizón que milleiros de persoas compartan no Casco Vello os acordes da foliada e o espírito xenuíno do Vigo popular, onde está a nosa identidade.

Onte 1238: Os merdeiros consolídanse

merdeirosMoi lonxe da parvada de Mario Vaquerizo da man de Abel Caballeropregoeiros sen pregón diante de centos de persoas, o mellor do Entroido de Vigo deste ano é a consolidación da figura tradicional do merdeiro (ou escabicheiro) ruando polo Casco Vello. Tras a reivindicación desta máscara viguesa, citada por Xoaquín Lorenzo «Xocas» e Federico Cocho no seu libro O carnaval en Galicia, que fixemos hai catorce anos nas páxinas de Faro de Vigo, o merdeiro foi amodiño recuperando o seu espazo até converterse nunha figura recoñecible por todos. Na miña biblioteca conservo enmarcada unha fotografía dun dos primeiros merdeiros recuperados pola Asociación A Revolta, un agasallo que me fixeron os meus sobriños Isabel e Canis. Un pequeno tesouro etnográfico. Por ventura esta máscara viguesa prendeu no espírito do entroido popular, constituíndo unha tradición en proceso de aberta recuperación. Peliqueiros de Laza, cigarróns de Verín, pantallas de Xinzo, boteiros de Viana, troteiros de Bande, felos de Maceda, merdeiros de Vigo… Bo entroido!

Onte 1235: Froitas de tixola

flores_de_entroido_de_matilde_felpeto_13-02-2015Matilde Felpeto agasallou onte ao cadro da editorial unha fonte das súas flores de entroido. Unha marabilla larpeira preparada pola que sabemos é unha das sabias da cultura gastronómica de noso, ao tempo que gran cociñeira e reposteira galega. Un privilexio para comezar pola porta grande unha fin de semana de previsibles excesos, sobre todo na mesa. As flores forman parte desas froitas de tixola, como as crocantes orellas de frade, as follas de limón ou as filloas (na casa preferimos chamalas «marruchos»), protagonistas das sobremesas destes días tan farturentos. As flores son hoxe quizais as menos populares das froitas de tixola, aínda que forman parte da memoria inesquecible dos nosos sabores da infancia. Sei que se preparan cun ferro en forma de flor que a cociñeira molla nun amoado (leite, fariña, ovo e reladura de limón) que somerxe logo en aceite quente, onde a pasta fritida e unha vez desprendida e bautizada con azucre e canela conservará a fermosa xeometría da flor de ferro. Froitas de tixola, flores, orellas e marruchos, doces de entroido que saben a gloria.