No artigo da semana en Faro de Vigo, ao fío da actual situación de recurtes no ensino público, lembro a pegada marcante de Lorenzo Milani e a súa escola de Barbiana, para logo reflexionar sobre as taxas de fracaso escolar.

Unha das lecturas marcantes, dentro da miña formación como pedagogo, foi Carta a una maestra dos Alumnos da Escola de Barbiana. Aquel libriño, publicado pola editorial católica Nova Terra en 1970 –merquei o meu exemplar no nadal de 1977, na libraría Ir Indo das galerías de Príncipe–, descubriume a figura do crego Lorenzo Milani, un mestre dunha peza que na aldeíña de Barbiana, nos montes da Toscana, fixo da súa escola primaria unha comunidade de vida e aprendizaxe. Concibido para defender a dignidade de Gianni, un rapaz de catorce anos que chegou a Barbiana rebotado dun centro do que fora excluído, o libro recolle unha longa carta que oito alumnos escriben a unha mestra imaxinaria, a señora Spadolini, relatándolle o traballo que se desenvolve na escola de Milani, onde ningún alumno era considerado “inepto para os estudos”. O libro publicado en Italia en 1967 constitúe unha lúcida denuncia do fracaso escolar, entendido tanto como o dunha escola incapaz de que todo o seu alumnado, sobre todo o máis pobre, obteña o seu diploma, ao remate do período de escolarización obrigatoria; mais tamén como o fracaso dunha escola de chapóns, mal educados, caprichosos, individualistas e alleos a todo aquilo que sucede no mundo e as súas inxustizas.

No entanto, o interesante da experiencia de Barbiana non está só na súa crítica á escola ineficiente e clasista, senón na súa reivindicación das posibilidades enormes dunha escola para todos, tamén para os máis humildes, baseada no que Milani denominaba “Pedagoxía do sentido comun”. Unha escola capaz de compensar as carencias arrastradas polo alumnado con maiores dificultades –sexan de linguaxe ou de estimulación familiar–, proporcionando a cada un dos seus alumnos unha resposta axeitada as súas necesidades. Milani insistíu nun ideal educativo de enfoque personalista que sabemos plenamente vixente: “a verdadeira igualdade pola que debería apostar a institución educativa é a igualdade de oportunidades, non só a de acceso. Non hai nada máis inxusto que tratar da mesma forma aos diferentes”. Como reiterou o papel fulcral do mestre nunha escola cuxo obxectivo é o éxito de todo o alumnado: “o orgullo do educador está en sacar adiante aos máis necesitados, aos menos capaces: o seu aprobado é o que debería enchelos de satisfacción”.

Transcorridas máis de catro décadas, a pesar da mellora da calidade dos sistemas educativos europeos, as ideas do crego florentino conservan, magoadamente, toda a vixencia. A loita contra a lacra do fracaso escolar –agora presentado co eufemismo de “abandono escolar”– constitúe a prioridade dos nosos sistemas educativos, aínda moi lonxe do 10% asumido como compromiso ineludible de todos os estados da Unión Europea na estratexia “Europa 2020 para o emprego e o crecemento”. Os últimos datos publicados sobre o fracaso escolar (xaneiro de 2011) non son moi alentadores. Ao longo da década de 2000, España empeorou en dous puntos as súas taxas de abandono escolar, situándose co 31,2%, á cola dos países da Unión Europea, xunto con Portugal e Malta, países que, porén, melloraron na década a eficiencia do seu sistema educativo. Comunidades como Baleares (40,8%) e Andalucía (37,5%) manteñen cifras escandalosas, mentres que a Comunidad de Madrid e Cataluña se sitúan na media do 31%. Pola súa banda, Galicia cunha taxa do 26%, unha cifra que case duplica a da media europea (14,4%), sitúase entre as seis mellores comunidades españolas, o que debería constituír un aliciente para continuar considerando a loita contra o fracaso escolar como un eido estratéxico das súas políticas públicas, o que supón, inevitablemente, investir máis recursos en educación.

Abonda con lembrar as imaxes do que sucedeu este verán no Reino Unido para comprender que a loita contra o fracaso escolar forma parte principal dun marco de convivencia en igualdade. Como é innecesario alertar sobre a complexidade dunha situación social moi fráxil, onde o desacougo creado pola crise económica e o aumento brutal das taxas de paro de xuvenil, pode chegar a facela perigosamente crítica. Vivimos un momento de mudanza civilizatoria no que é imprescindible apostar pola educación e en apoiar ao profesorado na súa difícil batalla contra o fracaso escolar. Xusto o contrario do que se está a facer en comunidades como as de Galicia ou Madrid, onde este curso se producen recurtes severos nos cadros docentes dos centros públicos e cuxos responsables políticos pretenden enfrontar ás familias co profesorado, deitando de forma demagóxica un veo da sospeita sobre a súa profesionalidade. Non está de máis lembrar que recurtar en educación é comprometer o futuro colectivo, tanto no que atinxe á convivencia en igualdade como á competitividade da economía da nosa sociedade.