Verán entre a brétema

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal en Faro de Vigo a comentar a aparición do libro Os tempos e o clima de Galicia (Xerais 2019):

Foi este un verán entre a brétema, un fenómeno característico da Ría de Vigo, que os meteorólogos denominan «néboas de advección» e atribúen ao afloramento de augas frías profundas sobre as que se despraza o aire quente e húmido. Un fenómeno de nebulosidade costeira, semellante ao que se produce en California, na baía de San Francisco, razón pola que non é estraño atopar semellanzas entre as fotografías da Golden Gate e as da Ponte de Rande (coma esa tan fermosa de Rogelio Grobas, gañadora do recente concurso convocado por Audasa) emerxendo ambas as dúas entre o neboeiro dunha tarde de verán. Xaora, sabemos que estas brétemas, que por moito incomoden un día excelente de praia, non impiden que a nosa ría sexa considerada pola maioría dos galegos como un dos lugares de Galicia con mellor aptitude climática para vivir.

A ría, como en xeral todo o espazo metropolitano de Vigo, pola súa proximidade co océano, goza dun réxime térmico cuxos valores máximos e mínimos, entre 10º e 25º C, son sempre moderados, sendo a súa amplitude térmica media diaria moi baixa, 7º no verán e apenas 5º C no inverno, e o seu nivel de insolación, 2.553 horas de sol o ano, o segundo máis elevado de Galicia. Datos aos que cómpre engadir que Vigo, a pesar de ser a cidade máis chuviosa de Galicia (1.791 mm de media anual de precipitación) e contar cunha media de 15 días de treboada ao ano, goza dun clima magnífico para vivir.

Cifras todas que escollemos do libro Os tempos do clima en Galicia (Xerais, Básicos Ciencia 2019) de Alberto Martí, Dominic Royé, Juan Taboada e Xavier Fonseca, equipo multidisciplinar formado por dous xeógrafos da Universidade de Santiago, especializados en Climatoloxía, un físico de MeteoGalicia, dedicado á predición meteorolóxica e un comunicador formado na divulgación científica, que por vez primeira ofrecen unha obra para coñecer a realidade e a singularidade meteorolóxica e climática de Galicia, así como os seus notables matices comarcais.

Un libro pioneiro no que se combina de forma equilibrada o rigor científico propio da investigación académica básica cun tratamento didáctico, con afán de alta divulgación, tanto dos factores do tempo e do clima en Galicia como das súas variables: a radiación solar, a insolación, a temperatura, a precipitación, a nubosidade, a humidade do aire e o vento. Sen esquecer responder con moita claridade a preguntas clave e curiosidades do tempo e do clima, como entre outras: «por que no verán está máis fría a auga nas praias das Rías Baixas que nas praias cantábricas?», «que son os veranciños de San Miguel e san Martiño?», «a que cheira a chuvia?» ou «por que se produce o fotometeoro que aquí chamamos arco da vella?».

Sen embargo, é o capítulo dedicado ao cambio climático en Galicia o máis novidoso e inquietante. Pois se algo queda claro na lectura destas páxinas é que ninguén pode pechar os ollos ás evidencias que confirman a enorme responsabilidade dos gases de efecto invernadoiro no cambio climático actual. Nas palabras dos autores: «a humanidade embarcouse nun experimento xeofísico sen precedentes na historia modificando a composición atmosférica e, por ende, o clima xa que este aumento das temperaturas medias arrastran outros factores como a subida do nivel do mar e a variabilidade das chuvias».

Mudanzas que xa identifican en Galicia onde dende 1962 a temperatura media aumentou 0,19º C por decenio, incrementáronse os días de verán, aqueles nos que a temperatura media supera os 25º C, (no caso de Vigo unha media de 4,4 días), adiantáronse os primeiros días de verán (en Vigo 7,5) ou detéctase en Santiago e Vigo nas dúas últimas décadas unha tendencia a diminuír a súa precipitación anual. Sen esquecer que dende 2005 producíronse xa cinco episodios de seca severa en Galicia, gañando importancia os fenómenos de poucos días con moita chuvia.

Aínda que advirten que non é posible contar aínda cun modelo rexionalizado de cambio climático, os autores contemplando dous escenarios, un optimista, se conseguimos mitigar en parte os efectos do cambio, outro pesimista, no que o cambio segue a un ritmo semellante ao que estamos vivindo, non dubidan en que no período 2061/2090 as mudanzas climáticas en Galicia serán moi significativas: as temperaturas medias subirán en Ourense a valores semellantes aos que hoxe teñen Sevilla ou Córdoba e as chuvias diminuirán entre un 20% e un 40%. O que suporá dificultades para o subministro de auga, aumentará o risco de incendios forestais ou modificará as pautas do turismo.

Os tempos e o clima de Galicia é un libro tan singular como necesario para mellor comprender unha cuestión fulcral do noso tempo . Non debería faltar en ningunha das bibliotecas escolares nin tampouco nas dos responsables das diversas administración públicas.

Vigo con raíces

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a necesidade que ten o concello de Vigo de contar cun plan estratéxico de arborado:

 

«A árbore é o poeta». Federico García Lorca

Lembraremos este verán do 19 por ser no que o Concello de Vigo ordenou talar todas as árbores das beirarrúas da Gran Vía, entre as rúas María Berdiales e Venezuela. Coincidindo coas obras de humanización no mesmo treito, a decisión do goberno local foi avalada polos informes dos técnicos municipais que determinaron o mal estado de saúde e o perigo que supoñían para os peóns. Dúas mañás abondaron para que unha desapiadada motoserra rematase con esta ducia e media de tileiros e castiñeiras de indias, que ao longo de sete décadas formaron parte das características ringleiras vexetais laterais da primeira avenida con bulevar central das existentes no país noso.

Unha actuación irreversible que provocou a indignación da veciñanza deste parte da Gran Vía, máis aínda cando puidemos comprobar in situ ou polas fotos que cidadáns e fotoxornalistas sacaron durante unha actuación realizada con inusual rapidez, que unha moi boa parte das árbores gozaban de aceptable saúde e que máis alá do inevitable deterioro provocado polo seu teimoso combate contra a polución atmosférica, nun dos puntos de maior contaminación da cidade, as follas, o tronco e as pólas non tiñas marcas aparentes de pragas ou doenzas. A que obedeceu entón esta tala masiva, onde non se indultou a árbore ningunha, unha das máis agresivas que lembramos na cidade, cando estas árbores plantadas cando se abriu a avenida poderían ser conservadas na actuación proxectada no bulevar? Que se fixo nas últimas décadas para evitar semellante deterioración que levou á perda de parte tan significativa do patrimonio natural da cidade?

Mais nesta cuestión da conservación e coidado do arborado no núcleo urbano vigués chove sobre mollado, xa que nas obras de «humanización» (eu prefiro substituír ese termo propio da mercadotecnia política polo de «renovación do viario») as árbores foron consideradas máis como unha parte do «mobiliario urbano» que como integrantes do patrimonio natural. Valoración que levou a substituír as árbores existentes e as súas incómodas raíces para o pavimento por maceteiros ornamentais onde colocar arbustos e flores, dos que as oliveiras bonsais de Rosalía e a dinosebe son dúas boas mostras. Substitución ornamental que semella será tamén a que se produza nas beirarrúas desa Gran Vía liberada de raíces, na que se anuncia a colocación en espazo preferente dun bautizado como «peixesebe» (no proxecto, «un topiario en forma de peixe», cun valor de 40.000 euros).

As árbores son seres vivos sensibles, fonte de vida e de luz, mananciais de osíxeno e recendos, razón pola que a súa presenza nos espazos urbanos máis saturados é indispensable, sen menoscabo da beleza que engaden á paisaxe. As sufridas árbores urbanas viguesas, como as camelias, laranxeiras, sempreverdes, chopos ou tileiros das nosas principais avenidas, melloran a calidade do aire e foron até agora os únicos amortecedores da contaminación acústica e atmosférica. O arborado urbano, ademais de facilitar o dereito cidadán a gozar dos espazos de sombra en rúas, paseos e espazos infantís de xogo (algo que de forma incomprensible non se contemplou nos macroparques infantís como o da rúa Venezuela), no verán axuda a arrefriar o ambiente e no inverno a reducir a velocidade do vento, o que contribúe a baixar a temperatura e a incrementar o aforro enerxético. Favorece a retención da auga de choiva, ademais de constituír os hábitats principais dos paxariños, os principais animais vertebrados da cidade, poboación en Vigo hoxe moi minguada. Sen esquecer tanto o seu valor educativo, xa que as árbores caducifolias son os principais testemuños de paso das estacións, como a súa contribución á saúde das persoas e a súa capacidade para estruturar espazos de encontro.

O concello de Barcelona aprobou un modélico plan director do arborado para desenvolver de 2017 a 2037 (pode lerse en Internet), orzamentado con case dez millóns anuais, que debería terse en conta na nosa Barcelona atlántica para reorientar a actual política municipal sobre o arborado. Un plan estratéxico que, asumindo os efectos do cambio climático, considera o arborado urbano como elemento fundamental do patrimonio natural da cidade. Un plan concibido cunha visión global e transversal que, entre outras liñas de actuación, pretende preservar o valor patrimonial, a protección, a saúde do arborado e a súa biodiversidade, velando polo benestar da cidadanía.

Continuamos insistindo en que o Vigo do século XXI precisa para facerlle fronte os retos do cambio climático substituír o actual modelo de cidade ornamental polo dunha cidade máis orientada á preservación do seu patrimonio arquitectónico e natural. Evitar arboricidios como os recentes da Gran Vía sería o comezo dun Vigo con raíces.

Xela Arias, escachar a palabra

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Día das Galega nas Letras que A Sega dedicou a Xela Arias:

O pasado xoves, 15 de agosto, a Plataforma de crítica literaria feminista A Sega homenaxeou a Xela Arias no parque do Castro de Vigo. Como centro da sexta edición do Día das Galegas nas Letras, unha convocatoria anual coa que este colectivo pretende facer visible de forma poliédrica, aberta e participativa o papel das creadoras na cultura galega, duascentas persoas participaron ao longo de toda a xornada en diversas actividades literarias e musicais, iniciadas cun itinerario imaxinario, conducido pola escritora Susana Arins, pola vida de Xela Arias, a escritora falecida en 2003, con apenas corenta e un anos, para quen se reclama o recoñecemento da Academia Galega no Día das Letras Galegas.

No manifesto da xornada lido pola escritora Beatriz Maceda, as compoñentes da Sega expresaron o seu compromiso de «espallar a rebeldía e o talento incomparable de Xela», «a treboada apoiada no permanente espello», ao tempo que salientaron a súa capacidade para «arrasar os marcos, desbotar as imaxes, para quedar coas palabras»; para transgredir e transcender con «cada palabra escrita co sangue da vida», fose na poesía, na tradución e na edición, eidos nos que «retorceu as palabras, ata escachalas».

Lembranza que continúa as que no inverno A Sega organizou nas librarías Chan da Pólvora e Lila de Lilith de Santiago e as que na pasada primavera tiveron lugar no concello de Redondela con motivo de asignar por votación popular a Xela Arias o nome da Biblioteca Pública Municipal de Chapela e da inaguración do grafiti no IES de Chapela, onde foi profesora substituta de lingua e literatura galegas no curso 1999-2000, no que se recolle un dos versos dun poema que publicara en 1994 no Boletín Galego de Literatura 11: «Independénciome para que eu saiba / onde quero estar atada, [onde, / as fronteiras ou a morte das fronteiras]».

Homenaxes que coinciden, ademais, coa publicación da edición da súa Poesía reunida (1982-2004) (Xerais 2018), preparada pola profesora Chus Nogueira, un fito na recuperación da obra de quen sempre reivindicou a condición de muller escritora e reaccionou contra o carácter invisibilizador das etiquetas e dos movementos xeracionais. Unha edición na que se recollen todos os seus libros publicados en vida, Denuncia do equilibrio (1986), Tigres como cabalos (1990), Darío a diario (1996) e Intempériome (2003) e reúne, ademais, a súa ampla obra dispersa, dende a recitada no Festival de Poesía do Condado, no que participou con continuidade dende 1983, até a publicada nas páxinas de Faro de Vigo dos oitenta ou nas revistas Dorna, Luzes e Festa da palabra silenciada.

Unha edición moi agardada que permite por vez primeira acceder ao corpus completo da poesía de Arias, que concibiu o texto poético como espazo de indagación e experimentación coa linguaxe. Indagación de quen, segundo a poeta e académica Ana Romaní, «non se comprace», «da que se interroga e non se acomoda». Esculca que a propia autora confesa acometer «para entenderme e facerme entender, para comprender o mundo no que vivo», actitude que contribuíu á renovación do discurso poético galego e do feminismo dos anos oitenta, aos que acompañou como pioneira. Foi Xela unha autora convencida de que a poesía «sempre é temeridade, incendio» un medio de evitar «sentir a covardía», actitude expresada co verso «vencerse é cousa de se tratar», título do traballo músico-poético que nos seus últimos días compartía con Fernando Abreu, chamado tamén da homenaxe que as asociacións profesionais da edición, tradución e escritura lle renderon en Vigo en maio de 2004 .

Foi dende os seus primeiros textos outro dos trazos caracterizadores do cromatismo da poesía de Xela, ademais dos xogos fónicos, a transgresión dalgunhas convencións da escritura e do característico emprego de colocacións pronominais, deseñar unha completa xeografía urbana, na que inevitablemente identificamos o Vigo da súa mocidade, o barrio do Calvario do instituto Castelao, onde cursou o bacharelato. Cidade onde Xela expresaba a súa vontade de reinventarse cada día, ao xeito dun Loud Reed feminino, cando entre 1987 e 1989, escribiu cinco letras para o disco El desertor (1991) de «Desertores», o grupo musical dos irmáns Díaz. O Vigo da movida, de cuxa crónica ela discrepaba e que ela definiu de forma luminosa como «cidade revolcada», quizais por que en Vigo nunca foi doado diferenciar os límites tan imprecisos entre a dor e o pracer.

Volvendo sobre a obra esencial de Xela Arias, Vigo ampliaría de forma significativa os límites do seu mapa literario, tanto polo seu carácter radicalmente contemporáneo como polas posibilidades que ofrece unha autora que, como sinalou o manifesto da Sega, «fendeu o espello, desbotou as estampas, construíu a diario». Xela Arias , quedas en nós.

Novela negra viguesa

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a reflexionar sobre a etiqueta da «novela negra viguesa» e  as políticas de lectura do concello de Vigo:

A pesar de que acredito pouco na fiabilidade das etiquetas e clasificacións literarias, non nego o atractivo dalgunhas como a de «novela negra viguesa», reclamo utilizado tanto por algúns editores para reforzar os seus lanzamentos como pola propia rede bibliotecaria galega para facilitar as procuras das súas usuarias. Unha marca utilizada tamén por algúns críticos para representar o que entenden é o «boom» de Vigo como cidade de novela negra, espazo literario onde se ambientan os thrillers de publicación recente dalgúns novelistas vigueses como Pedro Feijoo («Os fillos do lume»), Domingo Villar («O último barco»), Ledicia Costas («Infamia»), Manuel Esteban («O meu nome é Ninguén»), Alicia Borrás («La voz rota»), Beto Luaces («Vicus. Un lugar aquelado») ou Daniel Cid («La gabardina azul»). En todas elas, dunha ou doutra forma, Vigo aparece na ficción como un espazo criminal de referencia, como a Vigata de Camilleri, o Ystad de Mankell, o Oslo de Jo Nesbo, a Fjällbacka de Camilla Läckberg, a Kiruna de Asa Larsson, a Atenas  de Márkaris, a Venecia de Donna León, o Baztán de Dolores Redondo ou a Compostela de Carlos Reigosa, o Oregón de Diego Ameixeiras ou o Ourense de Bieito Iglesias, tres dos mestres galegos do xénero negro.

Un fenómeno literario que sabemos non é novo, como demostra o excelente Mapa literario de Vigo, confeccionado de forma colaborativa polo lectorado da Biblioteca Pública Xosé Neira Vilas de Vigo, no que se identifican as obras narrativas localizadas no espazo metropolitano vigués dunha cada vez máis estensa relación de autorías, dende a escritora María Xosé Queizán, pasando por An Alfaia, Xosé Cid Cabido, Manuel Forcadela, Francisco Alonso, Elena Gallego, Manuel Veiga, Fran P.Lorenzo, María Reimóndez, Álex Alonso, Rexina Vega, Santiago Lopo, Francisco Castro, Clara do Roxo, Marga do Val, Anxo Fariña até o propio alcalde Abel Caballero, autor de «El invierno de las almas desterradas» (2004). Tanto nun caso como noutro, sen esquecer o carácter verniano da cidade, velaí o protagonismo da ría en «Vinte mil leguas baixo dos mares», o feito de que o Vigo metropolitano sexa convertido en arquetipo de localización literaria, constitúe unha noticia magnífica, xa que isto facilita a fidelización e ampliación do lectorado coa nosa literatura e a posibilidade de converter a Vigo en reclamo dun novo turismo literario, como xa sucede en tantos outros territorios literarios dos aquí citados.

Xaora, o entusiasmo por este novo fenómeno literario vigués, non pode agochar as carencias que Vigo arrastra en materia de políticas de lectura pública. Eivas endémicas en materia de bibliotecas que non van ser solucionadas da noite para a mañá, xa que a dotación para a biblioteca de Navia semella máis propia dunha sala de estudo ca dunha moderna biblioteca como o anuncio da construción da Biblioteca do Estado, agora nas Travesas, agardemos non sexa o inicio doutra das leas paralizantes entre o concello e a Xunta. Como tampouco é propio dunha «cidade literaria» que o concello de Vigo non conte con algún premio literario con dotación económica nin participe nalgún festival ou feira literaria, que facilite o contacto dos públicos lectores cos autores e autoras. Carencias menos comprensibles aínda nunha cidade que continúa sendo a capital editorial de Galicia e unha das cidades de referencia en España na edición de libros.

O fomento da lectura e o apoio á creación literaria e á industria editorial deben ser un dos eixos dunha política cultural estratéxica da que o Vigo metropolitano aínda carece. E para iso cómpre que o goberno municipal faga das políticas de lectura unha das súas prioridades, tamén orzamentarias, como fixeron os concellos da Coruña e Donostia, hoxe referentes no eido bibliotecario. Como sería posible volver a colocar a Vigo no mundo literario recuperando o Premio Celso Emilio Ferreiro, que recoñecía unha figura internacional da poesía, ou o Premio Martín Codax de poesía en lingua galega, homenaxeando ao fundador da propia cidade. Como sería posible volver a levar a poetas de todo o mundo ás Cíes, como se fixo en 1954 no III Congreso Internacional de Poesía, cuxa memoria Ceferino de Blas hai ben pouco recuperaba nesta páxinas de «Faro». Como é factible organizar un «Vigolé», un festival internacional anual de novela, apoiado no carácter verniano da cidade, concibido como espazo de encontro para os nosos narradores narradoras cos seus públicos. Como tamén o sería desenvolver un programa de residencia literaria, no marco da proxección de Vigo como destino turístico con valor cultural engadido, entre outras posibles iniciativas. En todo caso, non esquezamos que Vigo ten unha débeda coa súa literatura, hoxe un dos compoñentes máis orixinais da súa identidade contemporánea.

Hidria Segundo

/en , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a celebrar que o Hidria Segundo, o buque a vapor máis vello da península, conta con amarre no porto de Vigo:

Despois de 14 anos de ter solicitada unha praza de atraque para embarque e desembarque de pasaxeiros, os armadores do «Hidria Segundo» conseguiron que o Porto de Vigo lla concedese nun dos pantaláns de Portocultura. Sen dúbida, unha noticia moi esperanzadora para a recuperación e conservación definitiva en Vigo dunha das embarcacións máis emblemáticas da ría durante case todo o século XX, hoxe o único barco de vapor existente na península que aínda navega e unha das poucas pezas grandes ben conservadas do patrimonio marítimo galego. Un atraque que a Autoridade Portuaria de Vigo aventura podería facerse realidade nos meses de outubro ou novembro próximos, se os seus armadores de Vapores del Atlántico S.L., María José Otero Castro «Sesé» e Jacobo Costas, reúnen os recursos suficientes para facer algúns arranxos imprescindibles e botar ao mar o buque hoxe atracado en seco en Porto Meloxo no Grove.

Un amarre no peirao vigués que despois de dúas décadas de loita heroica de Sesé e Jacobo, suporía a saída soñada para un proxecto de restauración como barco museo, albergue e espazo de cultura iniciado o 6 de xuño de 1997 cando in extremis, rescataron o que fora buque alxibe, abandonado e arruinado no porto vigués, tras a quebra da empresa propietaria en 1994, a piques de ser desmantelado na Lagoa, como desafortunadamente lle sucedería poucos días despois ao «Campaláns», o primeiro buque de ferro construído na ría por Barreras (1934), dedicado ao subministro de combustible, que tan destacada actuación tivera na extinción do incendio do «Polycomander» (1970), e tamén un ano máis tarde ao seu compañeiro o, alxibe «Roberto».

Cun casco de madeira dunha eslora de 30,5 m, unha manga de 7,6 m e un puntal de 3 m, o «Hidria Segundo» foi construído entre 1963 e 1966 nos estaleiros de José Roberto e Hijos de Teis. Herdou a maquinaria do «Hidria» botado en 1922 e fundido no porto en 1959, que sería reflotado e desmantelado, aínda que por fortuna sería conservada a súa preciosa máquina. Buques alxibes, ambos os dous propiedade da empresa Aljibes de Vigo, dedicados a subministrar auga potable do manancial da canteira de Meira a todo tipo de embarcacións da ría, dende os mercantes e trasatlánticos aos pesqueiros do Berbés. Con velas en proa e popa, utilizadas para realizar determinadas manobras, a súa máquina de vapor de expansión tripla, xerado por unha caldeira de gasoil, permítelle navegar a 7 nós sen apenas producir ruído, mover 220 toneladas, cunha tripulación reducida de catro ou cinco persoas, patrón, mariñeiros e maquinista, auténtico ourive desta alfaia flotante única.

Sesé Otero e Jacobo Costas tardaron oito anos en transformar un vapor condenado a ser despezado nun buque de pasaxeiros capaz de transportar a 120 persoas. Asumiron un proxecto de restauración do casco e das superestruturas respectuoso coa fasquía orixinal, acondicionando a bodega, onde estaba instalada a antiga cántara, en espazo para actividades culturais e sociais. Incorporaron as medidas de seguridade e contra incendios necesarias, que despois de superar numerosos trámites burocráticos, permitiron volvese navegar en 2005. Dende entón, o «Hidria Segundo» agardaba o seu regreso ao porto de Vigo como buque museo. Un longo período no que non tivo a sorte que o proxecto merecía. Foi utilizado como espazo expositivo do Ano da Memoria (2006), no que visitou diversos portos galegos, entre eles o de Vigo, despois estivo atracado no porto de Cartaxena e logo regresou ao do Grove onde aínda pode ser visitado.

O patrimonio marítimo en Vigo nunca foi valorado como merece, a pesar de que a cidade ten na construción naval e na navegación o seu ADN. Nos espazos portuarios vigueses non quedan vestixios de ningunha das embarcacións de pasaxeiros da ría, nin sequera das máis recentes, como aquel «Islas Ficas», o buque insignia de Vapores de Pasaje, despezado hai unha década, mais do que conservaremos a súa memoria nas imaxes de «Os luns ao sol», unha das películas máis xenuinamente viguesas. Consérvase apenas o casco do «Bernardo Alfageme» na rotonda de Coia, mostra da incapacidade da cidade para poñer en valor o potencial enorme do seu patrimonio marítimo e industrial, como unha das trabes da memoria de Vigo e como interesante recurso turístico.

Agardemos que a posibilidade que se abre co amarre do «Hidria Segundo» no peirao de Portocultura non se malogre. Vigo, por fin, podería contar no seu porto cunha embarcación histórica, capaz de funcionar como buque museo flotante, como recurso didáctico para escolares sobre o patrimonio da ría e atractivo reclamo turístico de navegación pola ría de primeiro orde. Unha oportunidade preciosa que as administracións públicas, dende a Autoridade Portuaria, pasando pola Xunta de Galicia e o Museo do Mar, ao concello de Vigo e a Deputación de Pontevedra, deberían contribuír en man común a que non quedase en auga de castañas.

A exposición da EMAO

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a exposición 130 anos de Vigo e a Escola Municipal de Artes e Oficios (EMAO) de Vigo:

A exposición sobre os 130 na historia de Vigo da Escola Municipal de Artes e Oficios (EMAO) é un dos acontecementos máis relevantes dos últimos anos para a consolidación da fraca memoria da cidade. Velaí o acordo do concello de Vigo de prorrogala até o 4 de outubro (agosto pechado) para facer posible que novos visitantes se unan aos varios milleiros que visitaron a sala de exposicións da EMAO no edificio deseñado polo arquitecto Michel Pacewicz. Comisariada polo historiador e membro do Instituto de Estudios Vigueses (IEV) José Luis Mateo Álvarez e Rafael Ojea Pérez, actual director da EMAO, contando coa colaboración de Mª Jesús Cuesta de Pedro, técnica da Biblioteca Pública García Barbón, esta exposición centrada máis en obxectos ca en textos permite coñecer o bulir desta institución educativa dende a súa creación en 1886 na rúa do Circo como centro cultural obreiro de Vigo, pasando polo seu esplendor no primeiro terzo do século XX, até o seu renacer actual, amosando ao tempo a súa contribución decisiva ao desenvolvemento urbano, arquitectónico, industrial e cultural de Vigo.

A Escola de Artes e Oficios (EAO) foi unha institución educativa pública e gratuíta xenuinamente viguesa sen a que non poderiamos entender o Vigo do século vinte xa que alí se formaron como profesionais milleiros de vigueses e viguesas. Como salientou a historiadora da educación e membro do IEV a doutora María Dolores Durán Rodríguez, na súa maxistral conferencia do pasado 4 de xullo, a EMAO constituíu un dos axentes de modernización principais da sociedade de Vigo e comarca. Unha modernización que formaba parte do proxecto dos seus promotores, como Eduardo Chao, Eugenio Montero Ríos, Augusto Bárcena ou Manuel Diego Santos, todos eles influenciados polos principios da Institución Libre de Ensinanza (ILE), que no emerxer do proceso de industrialización pretendía de forma sistemática e organizada a formación cultural e profesional das clases traballadoras. Proxecto que compartían Fernando García Arenal, o fillo da excepcional Concepción Arenal, un dos primeiros directores da EAO, como tamén o filántropo José García Barbón, que en 1900 doou á cidade os dous edificios do centro, onde se crearon tamén a primeira Biblioteca Pública de Vigo e o Laboratorio Municipal e Hixiene de Vigo (1900-1931), que ademais das actividades da escola acolleron outras institucións educativas como a Escola de Náutica (1915-1925), a Escola Pericial de Comercio (1920-1934) ou o primeiro instituto de segunda ensinanza (1937-1939).

Particular interese ten nunha exposición moi coidada nos detalles a achega que o alumnado, profesorado ou os benfeitores da escola fixeron a consolidación do celme de Vigo como cidade industrial e obreira. Pola EAO pasaron boa parte dos emprendedores da construción naval viguesa como Antonio Sanjurjo de La Industriosa (que convocaba un premio para o alumnado da EAO), Enrique Lorenzo de Vulcano ou Francisco Cardama Godoy, que pasou da carpintaría de ribeira a montar un dos estaleiros vigueses de referencia. Mais tamén na industria do vidro, como é o caso de José Cameselle Rial fundador de Cristalería La Belga, o inesquecible establecemento dos espellos cóncavo e convexo de Marqués de Valladares. Como tamén contribuíu ao desenvolvemento do sector das artes gráficas, fose como auxiliar do conserveiro, velaí os casos de Eugenio Fadrique de La Artística e Antonio Alonso de La Metalúrgica, como de impresores de tipos móbiles como José Cao Moure (PPKO), tamén editor e libreiro, Juan Noia Gil, fundador de Gráficas Numen ou da Litografía Espinosa.

A EAO tivo un papel extraordinario no desenvolvemento artístico da cidade, grazas a figuras case renacentistas como Jesús Miramontes Durán (cuxa biografía merecería un tratamento de seu) ou dunha longa nómina de artistas de disciplinas diversas, dende Reveriano Soutullo (músico), Camilo Nogueira (escultor), Laxeiro (pintor), Cesáreo González (creador de Suevia films), Xohán Carballeira (xornalista) a José Rodríguez Vilar (o cartelista do cine Fraga)… Como mención á parte merecería a contribución da EAO na formación da muller, unha das finalidades da doazón de García Barbón, xa que polas súas aulas pasaron moitas das nosas avoas que cursaron estudos de mecanografía, corte e confección, debuxo, música ou idiomas. Ámbito que merecería unha nova exposición, como o caso extraordinario da pianista e activista Urania Mella, a fundadora de feminismo vigués, a quen con toda xustiza se homenaxea na mostra.

Nesta modélica exposición da EMAO atopamos o xerme do que podería ser unha das salas do século XX dese museo da cidade que Vigo tanto necesita. Recomendo acudan a unha mostra fonte de moitas memorias compartidas. Parabéns a EMAO por tan magnífica iniciativa!

Vigo amurallado

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á publicación de Vigo amurallado, o libro póstumo do arquitecto Xaime Garrido:

Tres meses despois do pasamento do arquitecto Xaime Garrido, apareceu nas librarías «Vigo amurallado. Origen y evolución histórica» (Instituto de Estudios Vigueses 2019), o libro no que recolleu o seu coñecemento sobre o Vigo Vello. Unha das obras sobre a historia de Vigo máis completas e novidosas das publicadas nas últimas tres décadas. Un auténtico libro de referencia sobre Vigo, unha peza indispensable en calquera biblioteca viguesa, tanto pola calidade dunha edición de 472 páxinas, en encadernación acartonada e formato de mesa, como polo despregue documental de planos e fotografías para explicar con espírito didáctico e afervoada paixón pola cidade nosa as raíces primixenias do Vigo actual chantado naquela primeira poboación castrexa, asentada no monte do Castro á altura do século VII antes de Cristo.

Un paseo pola historia viguesa que Garrido continúa pola poboación romana dos séculos I e II, xa con considerable actividade marítima e exportadora da industria de salgadura de peixe, e pola vila que a finais do século XVI contaba con 4.500 habitantes, fixada no plano de Leonardo Turriano, o primeiro coñecido de Vigo e do seu porto (1597), onde xa se identifica o centro da vila arredor da actual praza da Constitución. Cidade a nosa que, despois da segunda incursión de Francis Drake (1589), na que sería destruída e incendiada, comezou a configurarse coa fasquía actual ao longo do século XVII, cando se iniciou a construción das murallas (1656), as súas portas, fortes, baterías e baluartes, que dous séculos despois (1868) comezarían a ser derrubadas. Cidade amurallada que aparece reconstruída con todo detalle por Xaime Garrido a partir do «Plano de Vigo con sus contornos» de xaneiro de 1773, rescatado no Instituto de Historia e Cultura Militar.

Froito de toda unha vida dedicada á investigación teimuda e minuciosa no Arquivo Municipal de Vigo e en calquera outro no que aparecesen documentos relacionados coa historia viguesa, Garrido reconstrúe un formidable plano (despregable) do Vigo da primeira metade do século XIX e da súa toponimia, no que ademais de trazar o rueiro da cidade amurallada e dos seus barrios (Outeiro, Buraquiño, Campucha, Fonte de Vigo…) identifica xa os arrabaldes da Falperra, da Ribeira do Berbés, da Gamboa ou do Salgueiral sobre os que a finais do dezanove se desenvolverían os primeiros ensanches. Unha proeza do investigador urbanístico que vai moito máis alá cando Garrido reconstrúe, a partir dos proxectos de obra presentados no concello, a aliñación e apertura de prazas e rúas principais deste período decisivo, incluídas as rúas dos novos ensanches, poñendo así os alicerces do que é o urbanismo vigués contemporáneo. Un traballo impresionante presentado con apoio fotográfico, tanto documental (postais e fotos antigas) como actual, que permite ao lectorado facerse cargo das mudanzas, das perdas e das recuperacións do que debemos denominar como Vigo Vello.

Complétase o libro cun inventario dos edificios e dos elementos arquitectónicos anexos (elementos decorativos, escudos, reloxos de sol…) máis destacados da cidade antiga viguesa, así como na reprodución do nomenclator do rueiro dos anos 1862 e 1877, que convida ao lectorado a redescubrir a súa cidade identificando detalles no seu paseo demorado. Como fixera en obras anteriores, como «Vigo. La ciudad que se perdió. Arquitectura Desaparecida. Arquitectura no realizada» (1991) ou «El origen de Vigo. El monte de O Castro y su castillo» (2011), Xaime Garrido nesta obra sobre o Vigo do Casco Vello e dos seus ensanches convida ao seu lectorado a percorrer a cidade amada coma el o fixo, subindo e baixando costas e escaleiras, procurando os mellores ángulos para contemplar e fotografar cada edificio. Libros concibidos por Xaime para ler e para camiñar procurando así as raíces dunha cidade un chisco esquecedeira que non sempre respecta a herdanza do seu patrimonio.

Xaime loitou coma un auténtico heroe civil para que o Vigo futuro se reconciliase coa súa memoria, para que se parase a desfeita irresponsable da súa arquitectura civil e industrial. Traballou coma un xigante para dotar a Vigo dunha historia urbanística, da que probablemente este libro «Vigo amurallado», sexa o froito máis conseguido, consciente de que unha cidade non ten futuro se esquece as orixes do seu patrimonio. O seu labor didáctico e afán cívico foron extraordinarios, como tamén é moi valioso o seu arquivo documental, milleiros de planos e fotografías, que deberían formar parte do patrimonio da cidade. Garrido, a quen nin sequera se lle nomeou vigués distinguido, para vergonza da clase política viguesa, merece polo menos que o seu arquivo sexa mimado, xa que alí se gardan cincuenta anos de investigación da historia de Vigo.

 

Olimpia Valencia, pioneira

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal de Faro de Vigo á figura da médica viguesa Olimpia Valencia:

A publicación da magnífica biografía «Olimpia Valencia. Ocho décadas de historia desde los ojos de unha pionera» (Instituto de Estudios Vigueses, 2019), preparada pola xornalista viguesa Ana Fuentes, salienta a relevancia da traxectoria humana e profesional de quen foi a primeira doutora galega, a primeira muller galega en licenciarse en Medicina na Facultade de Santiago de Compostela (1925) e facelo cun expediente extraordinario, cheo de sobresalientes e matrículas. Unha proeza da médica e xinecóloga que o 23 de febreiro de 1927 abriu consulta propia no primeiro andar de Príncipe 17, como lembra unha placa colocada no edificio polo concello de Vigo en 2003. A doutora Valencia iniciaba alí unha actividade profesional que desenvolvería sempre en Vigo, a partir de 1960 e durante dúas décadas como xinecóloga no Seguro de Enfermidade, asistindo até a súa xubilación a moitos partos a domicilio, algúns en condicións precarias, e que prolongaría máis alá dos oitenta anos na súa consulta da rúa Uruguai, fronte ao cine Fraga, pouco tempo antes do seu pasamento o 10 de xullo de 1987.

Incluída no volume «Pioneiras» (Xerais 2018) da escritora e editora Anaír Rodríguez, a vida de Olimpia Valencia é un dos mellores exemplos dos numerosos obstáculos que ao longo do último século as mulleres tiveron que superar nunha profesión como a médica reservada para os varóns. Unha traxectoria que a doutora Valencia na conferencia que ditou con motivo do cincuentenario da súa licenciatura en Medicina, coincidindo co Ano Internacional da Muller, recoñeceu a convertera nunha «das primeiras peregrinas do longo camiño» da igualdade na profesión médica, na que dende 2018 en España xa exercen máis mulleres ca homes. Pioneira tamén como investigadora, xa que foi en 1930 a primeira galega en presentar unha tese de doutoramento, «La colesterinemia en la sangre en relación con la anestesia quirúrgica», na Facultade de Medicina da Universidade Central de Madrid, tras un período formativo no se especializou en Obstetricia co doutor Sebastián Recaséns, no que exerceu como médica do Instituto Escuela e no que se aloxou na Residencia de Señoritas, dirixida por María de Maeztu, a primeira institución oficial establecida en España para mulleres graduadas.

Ademais da transcrición do texto da conferencia pronunciada no Real Club Náutico de Vigo en maio de 1975, titulada «Autobiografía de una universitaria gallega de los años 20», a documentadísima biografía de Ana Fuentes, achega ou amplía datos apenas apuntados en retratos anteriores, singularmente os referidos aos anos da formación de Olimpia en Vigo. Nacida na parroquia de Garabelos, no concello ourensán de Baltar, o 14 de decembro de 1898, chegou a Vigo cando tiña doce anos, onde o seu pai montou o Hotel Roma, sobre o Arco de Quirós, entre a rúa de Joaquín Yáñez e a praza da Princesa. Foi alumna da famosa Academia Minerva, fundada por Perfecto Mediero, onde preparou o acceso a Maxisterio, carreira que cursou con éxito en Pontevedra, antes de que comezase alí o Bacharelato e o preparatorio de Medicina, ao carecer Vigo, entón, de instituto e de centros docentes oficiais.

Instalada en Vigo, tras unha viaxe de ampliación de estudos en Francia e Suíza (1929), participou en 1930 na creación da Academia Médico Cirúrxica de Vigo, da que chegou a ser vicepresidenta (1935). Durante os  anos de entusiasmo da República, a doutora Valencia trasladou o seu consultorio á rúa Velázquez Moreno e no verán de 1931, cando as mulleres non podían votar, encabezou coa súa sinatura o manifesto de mulleres universitarias que apoiaban a candidatura galeguista de Castelao, Valentín Paz-Andrade e Ramón Cabanillas. Compromiso galeguista de convicción rosaliana no que recuncaría no verán de 1936 cando reclamou nas paxinas de «El Pueblo Gallego» unha homenaxe a Antón Villar Ponte e encabezou outro manifesto animando ás mulleres a votar o Estatuto de Autonomía de Galicia. Compromiso cívico de espírito galeguista utilizado para ser denunciada por «roja» e detida en febreiro de 1937 durante catro días no cuartel da Garda Civil da rúa María Berdiales. Unha detención que marcaría a súa vida posterior, quedando sumida nun triste exilio interior, centrada na súa consulta e na actividade da Alianza Francesa, coa que viaxou a Francia.

A doutora Olimpia Valencia foi unha das viguesas máis destacadas do século XX. Pioneira como estudante, investigadora e facultativa, defendeu a independencia das mulleres para guiar a súa vida, xa que para ela «en toda muller late o afán de ter algo propio». Unha pioneira feminista viguesa que abriu os camiños e que xa na súa conferencia do 75 aventurou que serían as novas xeracións de médicas as que «rematarían a súa andadura con ecos de gloria». Brava, Olimpia Valencia!

Cartel de Castrelos

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á polémica anual do cartel de concertos do Auditorio de Castrelos:

Afeitos como estamos en Vigo a utilizar o ditirambo para referirnos ao que sucede na cidade, concibido este termo como o cántico consagrado ao deus Dionisos ou a loanza entusiasta e esaxerada, é sempre un exercicio de risco cuestionar ou sequera comentar cuestións tan delicadas en Vigo como o contido do cartel de concertos do auditorio Castrelos deste verán, anunciados xa pola alcaldía no inverno en FITUR como de «rango mundial», en dous dos casos con «afluencia prevista de cen mil persoas». Polo momento, un cartel de dez concertos nocturnos e cinco actividades de tarde para público familiar, todas gratuítas e abertas a toda a cidadanía, unha vez que por ventura se desbotou o anuncio de que na zona de pagamento se priorizaría ás persoas empadronadas no concello de Vigo.

Un programa musical no que está previsto desfilen polo palco da finca da marquesa figuras como os veteranos Tom Jones (1940) e Roger Hodgson (1950) ou artistas da música dos oitenta como Rick Astley (1966) e Fangoria, o dúo formado por Alaska (1963) e Nacho Canut (1957), que sen dúbida revivirán en Vigo o entusiasmo das súas mellores noites. Cartel do que forman parte figuras consolidadas da música estadounidense como a rapeira Lauryn Hill (1975) ou a banda californiana de rock alternativo 30 Seconds to Mars, e cantantes españois como Leiva (1980) e David Bisbal (1979). Programa que se completa coa achega musical da Coral Casablanca de Vigo, xa un clásico das noites de Castrelos, e dos ritmos indies dos mociños e mociñas pontevedreses de Furious Monkey House, acompañados do coruñés Xoel López e dos madrileños de Vetusta Morla.

Un cartel que non teño dúbida constituirá un éxito musical rotundo, tanto pola afluencia como pola entrega do público vigués destas noites de Castrelos, mais que sen menoscabo da calidade do elenco, dificilmente pasará a historia musical da nosa cidade. Un cartel ao que sei permanecerán alleas milleiros de persoas amantes en Vigo doutras expresións musicais distintas a este mainstream musical pop, rock e indie, xa que non se lle ofrece posibilidade ningunha a ningún dos formatos de música clásica, sexa camerística ou orquestral, nin da música de jazz en ningunha das súas expresións nin da música folc, tradicional e de raíz nin tampouco a ningunha das expresións das artes escénicas, fose a danza, a ópera ou o teatro, nin do propio cinema. Un cartel no que quedou excluída, coa excepción do programa que poida ofrecer a Coral Casablanca, a música interpretada en lingua galega, o que semella incomprensible nunha cidade como a nosa onde naceu esta expresión da nosa cultura popular e onde está instalada a primeira Escola de Música Tradicional de carácter municipal e referente internacional neste eido.

Como mención á parte merece que neste o noso primeiro palco non sexa convidado ningún dos músicos vigueses en calquera das súas expresións, un feito dificilmente xustificable, xa que a promoción da cultura e o apoio aos seus creadores, en todas as súas disciplinas, incluída polo tanto a música, é unha das responsabilidades que os concellos da magnitude do noso non deberían eludir. O mesmo que en Balaídos vibramos coas evolucións sobre a lameira de Aspas, Mallo ou Rubén, sei que en Castrelos faríamolo se volvesen o palco artistas internacionais da canteira viguesa como Siniestro Total, Carlos Núñez, Iván Ferreiro, Milladoiro, Son de Seu ou das ducias de grupos de rock, pop ou indie, formacións jazzísticas e folquis viguesas existentes ou da propia Orquestra Vigo 430, que terían ademais unha oportunidade formidable para presentar o seu traballo ao gran público. Os centos de músicos vigueses de todas as expresións non poden quedar excluídos das noites de Castrelos, xa que a súa participación axudaría a enriquecer un cartel que hoxe está por baixo do dinamismo e da tradición musical viguesa.

En todo caso, estes comentarios, que repetimos cada verán dende hai case dúas décadas, amosan a necesidade de contar en Castrelos cun evento musical internacional do que carecemos, á altura do Festival Intercéltico de Lorient (xa na 49ª edición, dedicada este ano a Galicia), do Jazz de Vitoria-Gasteiz (na 43ª edición) ou do Festival Noroeste da Coruña (na 33ª edición). Algo que se intentou sen éxito hai case catro décadas naquel primeiro Festival Celta en Castrelos, ou co «Para Vigo me voy», festival de música latina que tras sete edicións prometedoras naufragou en 2007. Se queremos competir no mundo da música internacional, Vigo terá que facelo dende a súa singularidade e dende o dinamismo do tecido dos seus artistas e dos seus públicos. E para iso Vigo precisa, tamén no eido musical, apostar por proxectos culturais estratéxicos sólidos, con continuidade no tempo, máis alá da querenza e dos gustos dun ou doutro corporativo.

 

Memoria do tranvía

/en , , , , , /por

Dedico o artigo de Faro de Vigo á memoria do tranvía metropolitano vigués:

Na remodelada praza de América chama a atención o tranvía chantado na praza do Emigrante, ocupada noutrora polas cocheiras centrais de Tranvías Eléctricos de Vigo. Unha peza procedente de Portugal, cedida ao concello por Vitrasa, que a mercou en Zaragoza e restaurou a súa carrocería coa intención de replicar da forma máis lograda posible un daqueles tranvías que circularon polas rúas viguesas e polos eidos vizosos do Fragoso, da Louriña e do Val Miñor dende o 9 de agosto de 1914 até o 30 de decembro de 1968.

Unha rede de liña tranviaria de 47 km (ano 1927) que forma parte esencial da memoria fotográfica daquel Vigo, que despois da anexión do concello de Bouzas (1904) superaba apenas os 30.000 habitantes, mais que comezaba o seu imparable crecemento industrial e urbano, como tamén o dos seus concellos limítrofes de Teis e Lavadores. Un proxecto de mobilidade modernizador e futurista, ideado hai un século por pioneiros vigueses como Martín Echegaray, primeiro presidente da empresa, ou o enxeñeiro e pensador anarquista Ricardo Mella Cea, primeiro director xerente, deseñado tanto para ser tranvía urbano como de cercanías, capaz de substituír a carruaxes e carrilanas e unir Vigo con Baiona, Gondomar, Porriño e coa pretensión de chegar mesmo á vila balnearia de Mondariz.

Ao longo de medio século as oito liñas e o medio cento de tranvías vigueses marcaron o ritmo diario de case cen mil viaxeiros, dende as cinco e media da mañá ás once da noite, a intervalos de dez ou doce minutos, coma sucedía noutras cidades europeas. Liñas cuxas cabeceiras aínda podemos lembrar no ano do seu peche, un erro histórico irreparable, froito doutra portanetada franquista máis, como o derrube do extraordinario edificio Rubira de Jenaro de la Fuente, que anos despois sería considerada polos tribunais como un caso de soborno. Liñas que enlazaron os barrios vigueses e, en boa medida, constituíron os auténticos eixos modeladores do crecemento urbano, facendo de Vigo unha cidade en bisbarra (Otero Pedrayo dixit), unha cidade en rede e policéntrica de beleza desordenada. Liñas urbanas que foron tradicionalmente 1 Estación-Pereiró; 2 /9 Os Caños-Bouzas; 3 Cabral-Ribeira; 4 Chapela-Mercado; 5 Bouzas-Seixo; 6 A Florida-Chapela; 7 Seixo-Ribeira e 8, Seixo-Travesas. Ás que se sumaron as liñas suburbanas que uniron Vigo (rúa Uruguai) con Muíños-Samil, con Baiona, coa Ramallosa e Gondomar e Vigo (Ribeira) con Porriño.

Tranvías que foron modelando, tamén, a alma sentimental da propia cidade, até converterse no seu primeiro símbolo, identificable na memoria polos seus edificios pétreos e polo paso entre eles das unidades dos siboney, tamén chamados odessa, dos mar aberto, dos sevillanos ou da bonita, nomes, entre outros, cos que os nosos avós e bisavós nomearon aos diferentes modelos de tranvía, que nos anos setenta, tras a portanetada, apodrecerían nas vías da estación da Florida, onde nos levaron tantas veces a ver á mona. Un desleixo vergonzoso que levou a arruinar e logo a perder todas aquelas unidades e a non conservar sequera algunha como vestixio dun transporte metropolitano pioneiro e ecolóxico, que consideramos un auténtico tesouro local roubado.

Unha perda á que hai dúas décadas bautizamos como Síndrome Siboney, lembrando o nome popular daqueles primeiros que circularon a comezos dos anos vinte, nos que viaxou a fotógrafa americana Ruth Matilda Anderson e nos que ela lembraba ao tranviario conducindo cunha rosa entre os dentes, unha imaxe marabillosa do optimismo elegante da cidade nosa. Unha síndrome Siboney caracterizada por amosar un estado de ánimo saudoso evocador de momentos inesquecibles protagonizados polos tranvías, eis aqueles «puntos» que os condutores metían cando rubían pola costa de Urzaiz, a altura de Casablanca, eis a afouteza efémera dos que baixaban en marcha cando acudían aos seus empregos ou quedaran a tomar unha chiquita. Mais tamén expresa a fatalidade das feridas dalgúns accidentes mortais como os das xardiñeiras ao seu paso polo paseo de Alfonso ou o daquel siboney que descarrilou á altura da rúa Lepanto en 1935, traxedias das que dificilmente cicatrizan, que marcaron a historia dalgunhas familias nosas.

A presenza en Travesas dunha réplica, para algúns máis e para outros menos afortunada (non existiu a liña 18 a Peniche nin os asentos foron tapizados), dun daqueles tranvías é unha oportunidade para non esquecer a pegada daquela rede de transporte metropolitano pioneira, creada hai un século por capitais e empresarios vigueses. Os tranvías simbolizan o emprendemento colectivo vigués e o seu dinamismo anticipatorio ao longo da primeira metade do século XX, mais expresan tamén o carácter desmemoriado e frívolo dunha cidade capaz de arruinar coa mesma facilidade as pezas do seu patrimonio ou os seus proxectos colectivos.