Onte 2089: «Os incurábeis» de Antonio Tizón

/en , , , , , , , /por

Dentro da diversidade actual da novela negra e policial en lingua galega, non poden pasar desapercibidas cada unha das entregas de Antonio Tizón, probablemente, o autor que mellor ten explorado a utilidade das convencións de xénero para desvelar o mundo da doenza mental. Unha escrita orixinal e radical que o narrador e poeta coruñés concibe con intención sociopolítica e valor terapéutico, consciente que é a súa responsabilidade compartir a experiencia como doente crónico dun trastorno bipolar. Fíxoo nas súas dúas primeira novelas, A antesala luminosa (Xerais 2015) e Un home estraño (Xerais 2018), premio de novela curta «Cidade centenaria de Ribeira», e recunca, de forma máis explícita, na terceira, Os incurábeis (Xerais 2020), quizais a máis lograda do proxecto de pentaloxía da que forman parte.

N’ Os incurábeis Tizón non renuncia ao seu modelo de novela mulata de intencionalidade social nin a súa localización nun momento histórico recoñecible (o trimestre posterior ao 11-S de 2001) nin a un espazo identificable (o barrio coruñés dos Castro, identificado con todos os sinais), encadrándose no subxénero de «novela coruñesa». Como tampouco renuncia ao protagonismo do seu antiheroe, o inspector Xosé Sánchez Pereiro, un policía sibarita, prudentemente canalla e corrupto, a quen entrega a voz narradora dende a primeira palabra dunha historia que comeza como investigación do asasinato de Paloma Bieito Moreira, a vella prostituta propietaria do Niño da Pomba, toda unha lenda no barrio. Complexa esculca con múltiples ires e vires, que sosteñen unha trama moi traballada que nunca perde interese para un lector enfrontado á  psicoloxía e comportamentos imprevisíbeis dos incurábeis, as persoas que padecen as enfermidades mentais máis graves.

Crueza dun relato que Tizón sabe mitigar creando unha atmosfera envolvente, onde a voz de Sánchez Pereiro mestura xornadas interminables de tapas e chiquiteo con tardes de sete e media e noites de puterío que nalgunhas ocasións poden chegar a deixar ao lector coa boca aberta. Non hai dúbida que estas páxinas son nas que mellor se come e se bebe da narrativa galega actual, capaces de constituír unha guía dos mellores viños (non só galegos) e destilados de principios do século XXI. Novela gourmet, que enfronta a Pereiro coas mellores delicias do Montalbano de Camileri, mais na que o narrador coruñés non renuncia por iso a relatar de forma abraiante os comportamentos máis desmesurados e a retratar as personalidades máis obtusas.

Con todo, a cerna desta terceira entrega de Tizón é enfrontar ao leitorado cos dilemas éticos da aplicación da eutanasia aos enfermos mentais incurábeis, que dunha maneira consciente ou inconsciente, a berros ou en silencio, piden unha morte digna, sen máis dor da necesaria, porque sufren, porque fan sufrir aos demais e porque son un perigo, para eles mesmos e para a sociedade enteira. Velaí neste debate incómodo sobre a abordaxe das doenzas mentais mais difíciles e perigosas, tantas veces oculto baixo as alfombras do noso benestar, onde reside o corazón dunha novela literariamente moi valiosa e de lectura engaiolante. Tizón reclama así atención para unha temática case inédita no catálogo narrativo galego. Parabéns e gratitudes para ao meu admirado Antonio por ofrecer outra novela tan valente e distinta ao que hoxe se publica e se valora. Recoméndoa vivamente.

Cidade granito

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a publicación de Granito de Álex Alonso, novela viguesa gañadora ex aequo do Premio Torrente Ballester 2019

Vigo é unha cidade granito. O porto de Vigo é o terceiro do mundo en tráfico de pedra, tanto polo seu volume de exportación de granito en bruto como polas importacións para súa elaboración por parte das empresas transformadoras instaladas na súa maior parte no Porriño. Unha actividade extractiva e industrial iniciada hai case un século pola familia Ramilo, que na actualidade factura máis de 300 millóns de euros sendo un dos sectores económicos máis consolidados da área metropolitana viguesa tanto pola importancia do seu emprego como polo feito de que o prestixioso granito rosa do Porriño constitúe unha referencia internacional para a nosa área metropolitana. Vigo é unha cidade pétrea, ademais, pola importancia da súa arquitectura do granito, deseñada dende hai máis dun século nos ensanches da súa cidade portuaria por arquitectos como Jenaro de la Fuente, Michel Pacewicz, Manuel Gómez Román, Antonio Palacios, Antonio Cominges, Francisco Castro Represas, Pedro Alonso, entre outros, que legaron un patrimonio construtivo extraordinario que hoxe forma parte da identidade e do orgullo da propia cidade.

Defendido de forma teimosa polo arquitecto Jaime Garrido e por outros estudosos do Instituto de Estudios Vigueses, este carácter granítico de Vigo contaxiou a narrativa nosa que comezou a localizar as súas ficcións neste espazos icónicos para a memoria viguesa. Velaí as achegas pioneiras de «novelas viguesas» de Cid Cabido (Panificadora, 1994) e Manuel Forcadela (Fóra de xogo, 1993), ás que na última década se engadiron as de Pedro Feijoo, Domingo Villar, Fran P. Lorenzo, Ledicia Costas, Manuel Esteban, Francisco Castro, Beto Luaces, Elena Gallego Abad, Alicia Borrás… Unha relación aberta á que se engade agora Álex Alonso, o narrador de San Miguel de Oia, autor da extraordinaria Granito (Xerais 2020), premio Torrente Ballester 2019, ex aequo con O paraíso dos inocentes (Galaxia 2020) de Antón Riveiro Coello. Coñecido polos seus libros de relatos Xénero imperfecto (2016) e Tempos de bébidas isotónicas e fast-food (Xerais 2016), con esta novela de lectura aditiva e longo alento (568 páxinas), ao fío daquel terrible crime de Nigrán do 1 de febreiro de 1994, Álex Alonso reconstrúe a memoria social, cultural e política do Vigo de hai case tres décadas, cando en plena crise económica se iniciaban as profundas mudanza urbanas do Vigo de fin de século.

Álex Alonso segue o ronsel iniciado polo mestre Cid Cabido con Unha historia que non vou contar (Xerais 2009), na que cuestionando os moldes da propia ficción afondara no mítico crime do industrial conserveiro Antonio Alfageme de 20 de abril de 1974. Alargando os recursos literarios da novela de non ficción, Álex reconstrúe en Granito o cuádruplo crime de Priegue do que foran vítimas o industrial do granito David Fernández, a súa dona Pilar Sanromán, a filla de ambos os dous, Marta e a traballadora doméstica Ana Isabel Costas; crimes dos que foron autores os policías nacionais Manuel Lorenzo Vázquez e Jesús Vela Martínez, que serían condenados a 212 anos de cárcere. Utilizando personaxes literarios de ficción, cuxos nomes apenas comparten a inicial cos reais, Alonso ofrece con detalles de espírito evidencialista o que puideron ser na realidade as historias de vida de vítimas e asasinos durante o mes que precedeu á matanza. Un procedemento narrativo semellante ao que Truman Capote utilizara en A sangue frío para radiografar aquel cuádruplo asasinato da familia Clutter, outro crime sen motivo aparente. Un intelixente procedemento literario de novela xornalística que propón ao lectorado atravesar as certezas pola peneira da ficción para que cadaquén faga a súa interpretación.

Se isto xa non abondase, Granito ofrece moito máis que as razóns documentadas que levaron a dous policías fracasados a acabar con toda unha familia. Granito reconstrúe o Vigo de comezos de 1994, os locais e establecementos, cando era alcalde Carlos G. Príncipe, reitor Luis Espada Recarey e adestrador do Celta Víctor Fernández. Unha crónica xornalística, na ficción o narrador é un periodista en prácticas de Faro de Vigo, que retrata un Vigo en mudanza no que grandes actuacións urbanísticas se presentan como o Vigo futuro (centro comercial das Travesas, praza Elíptica ou «Abrir Vigo ao mar»). Un xornalista que reclama a conservación do patrimonio da Alameda, lembra o carácter metropolitano do tranvía ou denuncia a precaria situación das persoas sen teito que sobreviven no km 0 da cidade, na planta baixa dun abandonado edificio Simeón. Vigo rebelde, no que triunfa sen paliativos a folga xeral do 28 de xaneiro contra a reforma laboral de Felipe González… Recomendo vivamente Granito, moi valiosa novela viguesa, que recupera a nosa memoria máis recente.

No centenario de Bradbury e Isaac

/en , , , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao centenario de Ray Bradbury e Isaac Díaz Pardo

Non reparara até agora no feito de que Ray Bradbury e Isaac Díaz Pardo naceran ambos os dous o 22 de agosto de 1920 e morreran a comezos de 2012. Unha venturosa serendipia, como todas inesperada e fortuíta, froito de senllos centenarios lembrados en Twitter, que dende agora une a dúas das miñas figuras intelectuais máis admiradas, das que descoñecía tivesen vidas tan paralelas no tempo, aínda que permanecesen afastadas por nove mil quilómetros, a do estadounidense mestre da fantasía e da ficción científica desenvolta en California na meca da industria cinematográfica; a do editor do Castro e creador de Sargadelos entre Compostela e A Mariña. Traxectorias, porén, que representan en cadanseu ámbito algúns dos valores máis primixenios da modernidade e do activismo artístico humanista do século XX, como as guías da razón, da ciencia, da tecnoloxía, mais tamén das diversas artes e da memoria.

Admiración polo escritor de Waukegan que nos levou hai quince anos a publicar en galego no catálogo da colección Fóra de Xogo (Xerais) dúas das súas obras senlleiras, traducidas por María Magdalena Fernández Pérez: Crónicas marcianas (1950), a súa obra inicial, unha colección de relatos que conforma a crónica das seis primeiras viaxes dos habitantes da Terra, desde 1999 a 2026, para colonizar Marte; Fahrenheit 451 (1953), un dos clásicos da literatura do século XX, tamén o título da única obra que aparece na súa lápida, unha fantasía futurista dun tempo no que a lectura está prohibida e todos os libros son denunciados e destruídos, o que leva a un grupo secreto de activistas da lectura refuxiados nos bosques a memorizalos e gardalos nas súas cabezas como forma máis segura de conservación.

Edición en galego, á que non fora allea a recomendación do escritor Agustín Fernández Paz, ao que sempre lembraremos nas súas intervencións orais sobre a lectura recuperando as palabras de Montag, o capitán dos bombeiros incendiarios, protagonista de Fahrenheit 451: «Sinto que detrás de cada libro hai unha persoa que me fala». Irene Vallejo rescata en El infinito en un junco (Siruela 2019), obra extraordinaria (moi rcomendable) sobre a invención dos libros no mundo antigo, o Fahrenheit 451 de Bradbury, escrito como unha fábula distópica, para poñer énfase no valor dos libros como recipientes de memoria, sobre todo, nas Idades de Escuridade, no valor de cada un dos lectores e lectoras como portadores de íntimas bibliotecas clandestinas: «Cando a guerra termine, algún día, algún ano, os libros poderán ser reescritos. As persoas serán convocadas unha por unha, para que reciten o que saben…».

Valor da memoria que compartía Isaac Díaz Pardo cando como editor en lingua galega puxo en marcha en Ediciós do Castro (Sada, 1963) a colección «Documentos para a Historia Contemporánea de Galicia», a primeira trabe na construción da memoria republicana de Galicia en base as testemuñas e as memorias dos que padeceron os días de terror e as penalidades da ditadura. Teimosía por recordar e gardar o recordado que Isaac imprimiu a moitos outros dos seus proxectos, como nas series temáticas das súas cerámicas, símbolos que contribuíron a dar a coñecer que Galicia tiña unha historia de seu; como a Biblioteca do Exilio, onde pretendeu reunir un cento de obras escritas por autores españois exiliados; como aquela cronoloxía histórica de Galicia, que vimos como actualizaba día a día nas instalacións do Instituto Galego da Información (1977) en San Marcos, creado para publicar un xornal en galego; como nas salas do Museo Galego de Arte Contemporánea Carlos Maside do Castro de Samoedo (1970), fundado hai agora cincuenta anos, onde quen foi un dos xenios indiscutibles da pintura galega reuniu a máis importante colección artística do seu tempo.

Admiración polo creador de Sargadelos, a industria cultural galega máis relevante da
segunda metade do século XX, que en tantas conversas nos insistiu, e que comparto ao cen por cen, en que a primeira tarefa do editor, o que poderíamos facer extensible á de calquera outro empresario do sector cultural, é a de promover e a acompañar aos creadores da forma máis discreta e xenerosa posible, o que moitas veces nos obriga a «templar gaitas e limpar merdas». Que outra tarefa do creador de cultura é valorar o escaso para que sexa devecido polo seu público. E ben o poñía en práctica don Isaac que fixo posible a fantasía do día a día daquel Laboratorio de Formas (1963), utopía artística imaxinada polo seu amigo Luis Seoane, ou quen publicou varios milleiros de libros moi especializados ou quen te acollía na súa casa e na súa mesa sempre cos brazos abertos.

No centenario de Ray Bradbury e Isaac Díaz Pardo celebramos o mellor da cultura do século XX, o valor da memoria e das artes e das ciencias como chaves para crear o futuro.

«A vinganza dos homes bos»

/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á publicación da terceira novela de Manuel Esteban, A vinganza dos homes bos:

A vinganza dos homes bos (Xerais 2020), a novela de Manuel Esteban (Vigo 1971), mantense durante todo o verán como o libro galego máis vendido tanto na táboa publicada cada sábado en Faro de Vigo como nas dos diversos medios literarios dixitais. Un recoñecemento do lectorado, compartido pola excelente e unánime acollida da crítica literaria, para esta nova entrega dunha serie policial de marcado enfoque social, localizada en Vigo e protagonizada polo inspector Carlos Manso, iniciada con A ira dos mansos (Premio Xerais de novela 2016), homenaxe a José Saramago na que se reivindicaba o valor das persoas que traballan con colectivos coa síndrome de Down, e continuada con O meu nome é Ninguén (Xerais 2018), que o autor definía como «un manual de filosofía para perdedores».

Precedida dunha cita de Miguel de Unamuno, «o perdón é a vinganza dos homes bos», a terceira novela de Manuel Esteban desenvólvese en dous espazos e dous tempos, Vigo e a illa de Fuerteventura, convidando á lectora a reflexionar como o pasado axuda a entender o presente e como a vinganza soterrada baixo a culpa destrúe a quen a exerce. Manso desdóbrase desta volta en dous momentos decisivos da súa vida. O vivido en Puerto del Rosario en 1998, no seu primeiro destino como axente de policía, cando perseguindo a unha banda de narcotraficantes é protagonista dun acontecemento traumático. O segundo, xa en Vigo, vinte anos despois, tras ser obrigado a abandonar o corpo, como investigador privado que intenta desvelar unha complexa trama de corrupción. Dúas historias enfiadas que ofrecen o retrato dun Manso na madurez da súa condición de antiheroe, anoxado e autodestrutivo, engulido polas dúbidas e polos remorsos, mais tamén pola súa lucidez para entenderse e comprender o valor dunha vida. A vinganza dos homes bos é unha novela policial e de intriga construída coa precisión do reloxeiro e a harmonía e beleza que un ourive imprime a unha prosa punzante, sempre clara e elegante.

Estoutra marabilla de Manuel Esteban é unha das pezas máis logradas dese subxénero da narrativa galega conformado como «novela viguesa». Unha indicación de calidade que ben lle acae a unha novela que nas súas principais localizacións escolle para abraio do lectorado dous túneles esquecidos, húmidos e escuros, dos aínda existentes en Vigo. O primeiro, a rúa soterrada para peóns que hai máis dun século comunicaba as inmediacións da rúa do Príncipe coa Alameda, unha galería que na novela vai dende o calello dos Caños, onde noutrora houbo un lavadoiro, hoxe unha zona de servizos detrás do edificio do antigo Hotel Moderno, até a bóveda aberta e tapiada no canellón da rúa Joaquín Nogueira Alonso, unha traveseira sen saída da rúa Vitoria, preto da Alameda. O segundo, o chamado «túnel do peixe», ao que se pode acceder dende Afonso XIII, debaixo da derradeira saída da AP-9, unha vella vía de tren subterránea de douscentos metros de lonxitude, inaugurada en 1898 e abandonada en 1963, que unía a Estación de Urzaiz e o barrio do Roupeiro (hoxe desaparecido) co peirao do Comercio, do que aínda se conserva un treito que finaliza nun garaxe da rúa Rosalía de Castro.

Dous túneles que forman parte do trazado do Vigo oculto, cuxas minas, galerías e conducións de auga foran inventariadas na década de 1990 para o concello por membros da Federación de Espeleoloxía e máis recentemente (2017) explorada por un grupo do club Montañeiros Celtas que publicaron na rede algunhas das súas entradas nestas covas urbanas. Velaí a galería do castelo de San Sebastián, que en 2009 xa aparecera nas obras de humanización da rúa de Santiago e nun túnel anexo máis estreito, que podería datar de época romana, formando parte da rede de abastecemento de augas ao Vigo Vello. Velaí o túnel de cen metros existente baixo o monte da Guía ou os polvoríns da ETEA, unha obra militar de hai case un século, que parece inacabada. Velaí esoutra galería que corre baixo a rúa Pracer e o Paseo de Granada que conecta co túnel que baixaba desde o castelo do Castro, descuberto a máis de quince metros de profundidade ao realizar as obras da subestación eléctrica do Castro, na rúa Venezuela, e que probablemente continuaría por Abeleira Menéndez en dirección á batería de Laxe. Un patrimonio do Vigo soterrado reivindicado do seu esquezo de forma incansable e teimosa polo escritor Pedro Feijoo ao que lle dedica o capítulo, «As catacumbas da cidade», no seu libro Camiñar o Vigo Vello (Xerais 2018), un dos títulos imprescindibles da bibliografía viguesa.

Recomendo vivamente a lectura de novelas como as da serie do inspector Manso de Manuel Esteban ou a media ducia que Pedro Feijoo localiza no Vigo da memoria, textos literarios todos que axudan a coñecer, entender e defender o patrimonio dunha cidade bimilenaria tan desmemoriada coma a nosa.

Foto do autor: Óscar Vázquez, LVG. Grazas.

Onte 2085: «Aitaren etxea», a novela impresionante de Karmele Jaio

/en , , , , , , , , /por

Unha das doenzas do centralismo cultural que padecemos é a escasa circulación das novidades literarias (tamén musicais, cinematográficas ou teatrais) en catalán, éuscaro ou galego mais alá das súas fronteiras lingüísticas. Porén, de cando en vez o sistema editorial español acepta a tradución dalgúns textos ou autorías moi consolidadas destas nosas literaturas avalándoas por algún dos premios acadados ou por unha importante cifra de vendas no seu primeiro mercado. Por ese camiño cheguei a La casa del padre (Destino 2020), a tradución ao castelán de Aitaren etxea (Elkar 2019), a novela da escritora euscalduna Karmele Jaio, presentada polo grupo Planeta como «o mellor libro en éuscaro» pola asociación de librarías de Nafarroa. Foi unha fortuna deixarme levar por esta recomendación da mercadotecnia editorial despois da lectura a comezo da pandemia da tradución ao castelán de Etxeak eta hilobiak (Pamiela 2019), Casas y tumbas (Alfaguara 2020), a novela potente do meu admiradísimo Bernardo Atxaga.

Tras a lectura de Aitaren etxea, Karmele Jaio pasa a formar parte indiscutible da relación de autorías euskaldunas que seguirei, xunto á do propio Atxaga,  Kirmen Uribe e Harkaitz Cano, dos que en Xerais  publicamos algúns títulos anosados para o galego polo escritor Isaac Xubín, sempre pendente de tender pontes da nosa literatura coa basca. Confeso que Aitaren etxea impresionoume como poucas outras novelas nos últimos anos. Entusiasmoume tanto pola súa arquitectura narrativa na procura da identidade das voces dun home e dunha muller, para o que emprega o artificio de expresalas unha en primeira persoa e outra desdobrada en dúas segundas, como pola súa construción en forma de novela de intriga que afonda sobre a transmisión xeracional de valores e mandatos de xénero no marco familiar. O xogo maxistral destas voces e unha trama leve, construída apenas sobre un accidente familiar, unha caída que obriga a hospitalización da ama e aos fillo e a filla a acompañar ao aita, permite afondar, cavar sería máis preciso, nos silencios, dores e medos da familia.

Aitaren etxea fala sobre como se constrúen sobre o silencio da familia os valores e os comportamentos que nos condicionan como homes e mulleres, mais tamén como tomamos conciencia sobre eses condicionantes. Particular interese ten a construción do personaxe masculino, Ismael, un escritor en déficit creativo, sobre o que xira toda a reflexión arredor dun modelo determinado de masculinidade, tamén moi marcado xeracionalmente, ao que non son alleas violencias sutís sobre as súas compañeiras. Como tamén é extraordinaria a construción do personaxe de Jasone, capaz de falar dende as súas entrañas sobre a ferida da violación (sempre aquela manada de san fermín axexando), sobre o seu papel de coidadora e amante, como sobre as renuncias daquelas mulleres que teñen necesidade de ser aceptadas polos homes.

Aitaren etxea propón, tamén, unha reflexión sobre a propia escritura de homes e mulleres, e como está condicionada polo xénero duns e doutras (velaí a procura do cuarto propio de Woolf). Mais tamén da escritura como lugar onde aparecen as verdades escritas con palabras de chumbo, esas palabras que pesan, fronte as palabras ocas da bixutería literaria que buscan algúns editores, representados aquí polo personaxe de Jauregui. En definitiva, unha novela conmovedora, de lectura envolvente e arrebatadora, capaz de interpelar á lectora sobre como o xénero determina dende onde e como ollar o mundo. Moi recomendable.

Onte 2080: «Simplemente perfecto», Gaarder en estado de graza

/en , , , , , , , /por

Entre a media ducia de autorías non galegas das que sigo con fidelidade cada nova entrega (McEwan, Atxaga, Camilleri, Landero, Edurne Portela…) está a do meu admiradísimo Jostein Gaarder, o autor d’ O enigma do espello (1993), o primeiro a quen lle escoitamos nunha entrevista que «se unha historia é boa para as crianzas tamén pode ser lida por persoas adultas». Con escasa presenza na edición galega (unha das moitas espiñas que na miña vida de editor en lingua galega non me puiden sacar), reducida a un dos seus títulos recentes, A Terra de Anna (Kalandraka 2016), o narrador noruego acaba de publicar en castelán e catalán Simplemente perfecto (Siruela, Ámsterdam 2020), unha das súas novelas máis conmovedoras e fermosas.  Velaí a historia dun profesor de secundaria aparentemente feliz a quen a súa médica de cabeceira, noutrora unha das súas mozas, lle comunica que padece ELA e que lle queda pouco tempo de vida.

Como acontece na maior parte das súas obras, Gaarder agóchase tras a voz potente dunha primeira persoa para ofrecernos unha historia breve (homenaxe implícita a Stephen Hawking, autor d’ Unha breve historia do tempo), que dura menos de corenta e oito horas. Un relato comezado o 23 de abril de 2009 (outra homenaxe ao mundo do libro e da lectura), unha longa carta que o protagonista escribe a súa familia para poñer en orde a súa vida, que ven sendo tanto como falar do amor e da súa relación co universo. Cunha escritura confesional e vibrante, Gaarder colle á lectora polos camiños da memoria dunha vida para proponerlle nun momento no que pode ser completamente sincero e honesto unha reflexión sobre a eternidade, a finitude da vida: «non existe outra eternidade que unha serie de momentos de presenza irremprazable» (o que mestre Agustín Fernández Paz acuñou como «días felices»); «durante case toda a vida estamos condenados a vivir coa certeza de que todo o marabilloso que vivimos  nos veremos obrigados a abandonalo tras uns poucos anos».

Gaarder en estado de graza utilizando o conto clásico de Riciños de ouro (1837) e a súa versión máis doce d’ Os tres osos (ese relato dentro do relato, recurso metaliterario tan frecuente nas súas novelas) como alegoría para advertir que a humanidade vive de auténtico milagre na zona habitable do universo; o noso planeta é apenas como o Casa do Conto onde Albert, o seu protagonista, lembra os «anos da maxia»: «só os cerebros dos nenos están adaptados á ledicia pura e dura do xogo espontáneo». Simplemente perfecto é unha viaxe a cerna do universo, xusto onde está a estirpe da condición humana. Unha novela que nos reconcilia co valor da literatura como acicate para a vida plena.

Onte 2069: «O Chispas», o novo libro infantil de Manuel Rivas

/en , , , , , , , , , , /por

Cando comecei as lecturas dos días de confinamento volvendo sobre O lapis do carpinteiro (1998), a traxedia curativa de Paco Comesaña e Chonchiña, que dúas décadas despois comprobei mantiña toda a viveza dun clásico, non imaxinaba que os remataría gozando coas páxinas d’ O Chispas, a entrega máis recente da ourivaría de Manuel Rivas. Velaí unha novela macanuda de ficción científica de Rivas protagonizada por O Chispas, un músico cósmico nacido en Estrelampo, onde mana a Fonte da Fala que foi secando sen que apenas ninguén o avisara. A historia engaiolante dunha estrela do firmamento do rock, o Chispas, a quen lle puxeron o sobrenome d’ O Tic do Demo, debido a que o seu primeiro éxito foi a canción «Somos o demo», nacida grazas a memoria manancial da Fonte da Fala. Éxito sorprendente polo que será convidado ao festival de Salvaterra, ao que acudirá na súa vella Montesa e coa guitarra Electra en bandoleira. Mais despois de actuar perderase na noite e aí comezara outra viaxe.

Tras os éxitos de Bala Perdida (1997, 2016) e O raposo e a mestra (2013), Manuel Rivas ofrece n’ O Chispas a súa aventura infantil máis audaz, imaxinativa e trangresora. Botando man dos recursos do xénero da ficción científica constrúe o universo de Mutandi, un planeta externo ao sistema solar, habitado polos craks, seres capaces de fabricar un círculo da realidade onde non hai estacións como na Terra, mais que tolean por imitar o que está de moda. Construída como unha ucronía, utilizando o procedemento narrativo dunha road movie e o recurso da música como enganche temático e visual, Rivas ofrece unha novela de poderoso carácter simbólico, elevada carga literaria e gran diversidade temática. Unha novela de ideas que propón ao lectorado enfrontarse ao conflito entre a liberdade persoal e creatividade e a escravitude do consumismo das modas efémeras.

Singular carga metafórica ten na novela a creación da figura da Fonte da Fala, un dos achádegos da obra que perdurará, como lugar de encontro entre a natureza e a cultura humana. En palabras do propio Rivas: «cando a fonte seca, cando a natureza é maltratada, tamén nós secamos. Cómpre coidar a vida das palabras como a vida nos espazos naturais». A fluencia de palabras, dicires, frases feitas, cancións é unha forma de preservar a natureza, como a conservación dos espazos naturais é un xeito de conservar a diversidade das linguas e o seu patrimonio léxico.

Destaca no libro o diálogo que a ilustradora, Sonia Díaz, a quen admiramos dende Sementes, aquel seu extraordinario primeiro álbum de hai tres anos, establece co texto de Rivas tanto na recreación dos espazos ucrónicos como na súa versatilidade na figuración de personaxes humanas, animais como seres extraterrestres. Un traballo espectacular que a confirma como unha das novas ilustradoras galegas máis orixinais e de traballo gráfico máis concienciudo.

Con esta edición d’ O Chispas, a veterana colección Sopa de Libros (superando os 75 títulos), gaña para o seu catálogo outro título con vontade de clásico do xénero. Como sucede cos máis grandes textos literarios infantís, este O Chispas de Rivas require dun lectorado (posiblemente a partir xa dos dez anos en diante) disposto a asumir a lectura como unha conquista individual e irrepetible. Este esforzo pagaralle moito a pena na súa construción como lector ou lectora literaria. Velaí o papel de títulos imprescindibles como O Chispas.

Onte 2057: As miñas vinte de «Vinte»

/en , , , , , , , , , , /por

Publicouse onte en Vinte a extraordinaria reportaxe de María Yáñez e Berta Dávila sobre as listas das vinte mellores obras da literatura galega de ficción publicadas no que vai de século XXI. Fun unha das corenta persoas convidadas a participar nunha escolla que asumín como obriga de editor xubilado e privilexio de lector apaixonado.

Xaora, diante da dificultade de escoller con rigor e coñecemento abondos entre centos de títulos, asumín os criterios de facelo só entre títulos de narrativa, elixir só unha obra por ano e non repetir autoría ningunha, xa que isto permitiría que miña lista fose máis objetiva e representativa da excelencia e heteroxeneidade da ficción galega actual. Sei que que con estes meus criterios quedan fóra obras narrativas moi valiosas (houbo anos de grandes colleitas, coma o do pasado 2019), así como coñezo o valor literario da nosa produción poética e teatral, que descartei na miña escolla.

Velaí a lista que enviei ás editoras, profesionais que merecen todas as miñas beizóns por unha reportaxe de referencia para o noso sector da edición:

Onte 2054: «Machines Like Me», unha das mellores novelas de Ian McEwan

/en , , , , , , /por

Ian MeEwan cre que a novela é a forma artística mellor para plasmar o interior da mente humana, e por ende, para representar na ficción os conflitos inherentes ao comportamento dos seres humanos. Ás portas da publicación de The Cockroach, a súa sátira do Brexit, con Machines Like Me (2019) – edición portuguesa en Gradiva e castelá en Anagrama– ofrece unha novela tan perturbadoras como interesante sobre os conflitos morais suscitados pola Intelixencia Artificial (IA) e polo desenvolvemento da robótica. Unha distopía localizada no Londres de 1982, o das loitas contra a poll tax de Thatcher e a guerra das Malvinas, na que o autor inglés xoga coa idea da construción do presente e dun pasado ao que xa chegaron os avances do futuro.

Como xa fixera en obras anteriores, McEwan artella a historia de Machines Like Me sobre un conflito moral, neste caso protagonizado por un triángulo amoroso formado por Charles e Miranda, parella á que se suma, Adan, un robot con impresionantes capacidades de computación, capaz de escribir haikus amorosos, un novo Prometeo do século XX levado as súas máximas consecuencias. Un triángulo emocional que se transforma nun labirinto moral sometido á vertixe de odios, celos e pequenas vinganzas aparentemente sen importancia. Interaccións dos humanos co replicante que lle permiten ao autor preguntarse que é o que nos fai humanos, que é o que nos separa das máquinas que, inevitablemente, chegarán a ser máis intelixentes, máis eficientes e máis coherentes ca nós. McEwan cre que é na capacidade e na habilidade de mentir onde se atopa, polo momento, a liña máis sutil que nos pode diferenciar dos robots, que non coñecen aínda o algoritmo da mentira.

Tras ese conflito, McEwan desenvolve un complexo argumento novelesco, onde dá entrada ao suspense na resolución do conflito que arrastra Miranda e a outros temas e conflitos morais non menos relevantes, como a lexitimidade da violencia, o acceso ao coñecemento, a imposibilidade da inocencia, o valor da educación e da arte como unha vía de investigación, dous dos temas preferidos por un autor que adoita afondar nas máis diversas dimensións da natureza humana. Xaora, como xa sucedera en Cáscara de noz e A lei do menor, Máquinas como eu amosa a un McEwan máis humanista e investigador meticuloso, o que non lle impide continuar sendo tan provocador como atrevido para reescribir a historia da tecnoloxía do século XX, homenaxeando a Alan Turing, dándolle a vida que non puido ter, o grande precursor da informática, que morreu envelenado despois de ser procesado pola súa condición homosexual.

Esa revisión da liña temporal do mundo é tan perturbadora como a prospección arredor da Intelixencia Artificial, que será probablemente, un dos debates centrais da década de 20 que acabamos de iniciar. A novela en mans expertas comos as de Ian MeEwan amósase como a mellor ferramenta coa que contamos para achegarnos aos principais conflitos, miserias e feblezas do seres humanos.

Onte 2052: «Carrusel» de Berta Dávila

/en , , , , , , , , /por

Deixoume abraiado Carrusel de Berta Dávila, o primeiro libro que lin no que vai de ano. Este premio García Barros 2019 de novela é unha auténtica peza de ourivaría, tanto pola fluidez e beleza hipnótica dun relato de autoficción como pola afouteza da escritora compostelá para abordar con naturalidade temas tan complexos como a doenza mental, a convivencia coa dor, o oficio da escritura como peneira da realidade, a maternidade ou a perda de persoas moi queridas. Berta Dávila emociona con retratos familiares impresionantes como os da avoa Úrsula e do tío Carlos ou con páxinas memorialísticas onde o íntimo se verte no crisol de ouro do literario. Un libro que cando o rematas convida a ser iniciado. Máis non se pode pedir. Velaí a experiencia lectora deste carrusel, a vida implacable que nunca se detén, o xogo do círculo e a súa imposibilidade de mirar atrás. Recomendo esta novela memorable. Beizóns, admirada Berta!