Fernández del Riego, coa mira no porvir from Illa Bufarda on Vimeo.
Magnífica a peza que Illa Bufarda preparou para homenaxear a Francisco Fernández del Riego con motivo da Noite da Edición da Asociación Galega de Editores.
Efemérides como a do 10 de marzo non poden pasar desapercibidas. Recordóunolo Agustín Fernández Paz en «Era un inverno cruel de chumbo e morte», o título da valiosa anotación que publicou onte recollendo o primeiro verso dun emotivo poema escrito por Darío Xohán Cabana en lembranza daquel día nefasto de 1972. Nun tempo de abraiante precariedade laboral e social coma a que vivimos, é imprescindible facer un exercicio de memoria histórica lembrando o que sucedeu naquel Ferrol de 1972, cando os obreiros de Bazán e Astano foron ametrallados pola policía. Como debemos facelo cos conflitos de Vigo naquel mesmo ano. Só así seremos conscientes do tremendo esforzo das xeracións que nos precederon, e mesmo das vidas que custaron as conquistas que agora pretenden arrebatarnos. Amador Niebla e Daniel Rei, sempre!!!
No artigo da semana en Faro de Vigo fago unha homenaxe á figura do oftalmólogo galeguista Antón Beiras García.
Foi moi oportuna a homenaxe da Irmandade da Sanidade Galega e do Colexio Oficial de Médicos da provincia de Pontevedra en memoria da figura humana e intelectual do doutor Antón Beiras García. Dende o sábado, unha placa no número 22 da rúa Policarpo Sanz, onde tivo no primeiro piso a súa consulta, lembrará a figura deste oftalmólogo galeguista falecido hai corenta e cinco anos. Foi o doutor Antón Beiras un comprometido militante antifranquista nas filas do Partido Comunista, amante do deporte da vela na ría nosa a bordo do seu bote de madeira “Ultreia”, membro do primeiro consello de administración da editorial Galaxia, investigador destacadísimo no eido da Estraboloxía e creador do sinoptóforo de televisión, que bautizou con retranca como “Vigoscopio”. O mesmo Beiras a quen moitos vigueses lembrarán polo feito de ser o compañeiro da pedagoga Antía Cal, a fundadora do Colexio Rosalía de Castro, outra figura extraordinaria e irrepetible.
Pertencente á xeración das Mocidades Galeguistas, viviu Beiras durante a Guerra Civil e os anos de dura Posguerra o drama interior dos galeguistas organizados que nunca renunciaron ás súas conviccións. Instalado en Vigo dende o ano 1950, dúas iconas presidían a súa consulta no primeiro piso do edificio Sanchón (o mesmo onde no terceiro tiña as súas oficinas a revista “Industrias Pesqueras” de Valentín Paz Andrade), unha fotografía do doutor Nóvoa Santos e unha estatuíña de Castelao, que acabara de finar en Buenos Aires. Ambas pezas que amosaban as dúas angueiras que moveron a súa vida, o seu inequívoco afán como investigador médico e o seu compromiso coa lingua e cultura de Galicia. Actividades que Beiras soubo integrar con enorme coherencia no seu comportamento familiar, social e profesional. Emporiso, a familia Beiras-Cal foi, probablemente, a primeira en educar aos seus fillos en galego, como o doutor Beiras foi tamén o primeiro en publicar en galego un texto científico tras o alzamento franquista, un auténtica proeza para aquel ano 1958, no que Ramón Otero Pedrayo impartira a súa primeira clase en galego (dende 1936), no día da súa xubilación como catedrático da Universidade de Santiago.
Abraia hoxe a lucidez argumentativa daquel artigo, “Ensaios para mellorar os resultados terapéuticos no estrabismo”, publicado en “Referatas”, a revista da Academia Médico Quirúrgica de Vigo. Antón Beiras defendía no seu limiar a lingua galega como “vehículo axeitado para ser instrumento de todos os saberes”, ao tempo que salientaba as achegas dos médicos ao labor da súa promoción, citando a doutores como Pondal, Leiras Pulpeiro, Rodríguez Seoane ou ao propio Castelao. Neste artigo, o doutor Beiras propoñía que os médicos “honrasen a propia fala, escribindo nela as súas observacións e experimentos”, así como tratando de expresarse en galego cos seus pacientes coa intención de “identificarse e chegar ao pobo que pertencen, sen renunciar, ao senso universal da ciencia”. Ambas propostas normalizadoras para a nosa lingua que, transcorridos cincuenta e cinco anos, non perderon vixencia ningunha.
Outra grande proeza do doutor Beiras foi a creación do Vigoscopio, co que culminou a súa investigación do tratamento do estrabismo, a doenza do ollo virollo, mediante o tacto, seguindo as teorías do oftalmólogo polaco doutor Starkiewicz, sen fármacos nin intervención cirúrxica. Unha achega relatada con todo detalle por Alejandro Otero Davila, un dos seus colaboradores máis achegados, en “Antón Beiras. La mirada certera” (2009), un libro esencial para profundizar na figura do oftalmólogo galeguista. Unha tarefa de investigación aplicada que iniciara coa creación doutros aparellos como o quinepleoscopio (1958) e que culminou cos diversos prototipos do sinoptóforo de televisión (Vigoscopio), o primeiro presentado en 1963 no Congreso de Telecomunicacións realizado en Madrid, o segundo no Congreso Internacional de Oftalmoloxía celebrado en París en 1965 e o terceiro e cuarto, o definitivo, nos anos 66 e 67, cando xa estaba instalado na Clínica-Taller do Colexio Hogar de San Roque. Os primeiros traballos desenvolvéronse nas instalacións da ETEA en Teis, daquela na punta do traballos das telecomunicacións, contando co financiamento da Caixa de Aforros de Vigo, que quedou coa patente e coa propiedade dos aparellos. Seguro que non debeu ser doado ao doutor Beiras convencer ao alcalde Portanet e aos responsables da caixa de que “a investigación non é un gasto, senón un investimento de futuro, imprescindible para o progreso da humanidade”, argumentos do investigador humanista que non perderon vixencia. Antón Beiras, o iluminado, como foi despedido agarimeiramente en “Faro de Vigo” por Darío Álvarez Blázquez, merece toda a nosa admiración.
Cen pombas ceibáronse onte na alameda de Vigo para lembrar a don Paco. Foi unha iniciativa cívica da fundación Lois Peña Novo, en colaboración coa Federación Colombófila Galega, para celebrar o centenario de Francisco Fernández del Riego. Abríu a quenda de intervencións Xosé González Martínez que exaltou a figura de Del Riego «polas súas virtudes da constancia, a dignidade e a lealtade cos valores da noa cultura nacional».
Pola súa banda, Xesús Alonso Montero, tras lembrar as súas visitas viguesas a comezos dos anos 50, cando estudada na Complutense, nas que facía unha peregrinatio intelectual, definíu a don Paco «coma un libro aberto», ao tempo que agradeceu que fose o autor do primeiro manual de historia da literatura galega que lera, «publicada en castelá en 1951, mais que agora sabemos escribíu en galego, como demostran os manuscritos atopados hai uns meses no seu arquivo».
Xosé Luís Méndez Ferrín iniciou o seu discurso cartografando a xeografía viguesa de don Paco, cuxos límites estaban entre a Alameda e a rúa Reconquista, onde estaban as sedes de Galaxia e de Correos, nos que «como formiga laboriosa Paco entregaba os paquetes», polas rúas Velázquez Moreno, Progreso e Doutor Cadaval (onde vivíu), e na rúa Policarpo Sanz e na praza da Princesa, onde traballou e onde tiña a súa sede a fundación e biblioteca Penzol. Despois de sinalar a importancia do labor político de Del Riego, Ferrín detívose na importancia do seu traballo no mundo do libro galego. «Foi un editor activo, reclamaba orixinais, perseguía e incitaba a autores, eis Merlín e familia, pasaba orixinais, facía paquetes, foi a alma de Galaxia e da revista Grial». Sinalou tamén o seu traballo como bibliotecario, «establecendo na Biblioteca Penzol a súa ponte de mando». Ferrín lembrou a publicación en 1863 de Cantares gallegos, citou a Compañel e Chao, para asegurar despois que «hai un fío misterioso que une en Vigo a Del Riego con Rosalía, con Chao, La Oliva e Compañel». Rematou o presidente da Academia recordando as palabras coa que despediu a Francisco Fernández del Riego no seu pasamento o 27 de novembro de 2010: «Foi unha vontade de ferro, unha intelixencia lúcida, un corazón de ouro para a nación galega».
Pecharon o acto as intervencións de Anxo Lorenzo, que salientou a implicación da Xunta de Galicia co calendario do centenario de Francisco Fernández del Riego, e de Ana María Fernández del Riego, que en nome propio e das súas irmás, agradeceu o recoñecemento e destacou que «a memoria de Paco é inmorrente en Vigo». Por último, antes da solta das cen columbas, dous membros do grupo A Roda, Alfonso e Bernardo Xosé interpretaron «A miña burriña», unha canción coa que don Paco adoitaba iniciar a xoldra: «A miña burriña cando vai ao muíño, vai toda enfariñada, cheíña de frío; cheíña de frío e máis de xiada, ai, a miña burriña sempre vai cargada…».
Noticia moi triste foi a do falecemento do editor galego Gonzalo Canedo. Coñecino no Liber de 2009, moi pouco antes de que aparecesen os primeiros títulos de Libros del Silencio, a editorial que agarimou dende entón. Contoume entusiasmado que despois dunha longa vida profesional como comercial dalgunhas das máis grandes editoras radicadas en Barcelona –traballou en Círculo de Lectores e como director comercial doutras editoras do grupo Berstelman– decidira arriscar creando unha editora independente onde publicar textos de calidade. Nacido en Cerceda en 1955, pretendía que no seu proxecto editorial tivese presenza destacada a tradución ao castelán da mellor literatura galega contemporánea. Interesáballe publicar a poesía de Ferrín, a narrativa de Casares e doutros narradores galegos novos. Pretendía incluílos nun catálogo literario selecto (faloume de quince títulos por ano) no que se mesturasen con novos talentos e coa recuperacións de autores internacionais inéditos en castelán.
Canedo conseguiu materializar o seu soño en apenas tres anos nos que publicou medio centenar de títulos convertindo a Libros del Silencio nunha das editoras independentes mellor valoradas e visibles, tanto polo interese do seu catálogo como pola súa moi coidada edición, tanto no tratamento dos interiores como dunhas cubertas soberbias. No que atinxe a literatura galega publicou a edición bilingüe (galega e castelá) da obra completa de Lois Pereiro en coidada edición de Daniel Salgado, así como A poesía última de amor e enfermidade do poeta monfortino; o magnífico Elisa e Marcela de Narciso de Gabriel, prologado por Manuel Rivas; e, hai apenas uns meses, a Narrativa breve completa de Carlos Casares, con prologo de Juan Cruz. Magnífico catálogo!
Canedo foi un editor comprometido cos seus libros. Consideraba que «a edición tiña algo de deporte extremo» e advertía que aqueles editores que esquecesen ese principio «corrían o risco de se converter en tristes burócratas». Sempre me impactou o lema que acuñou para a súa editorial, unha frase de Pascal Quignard: «Un libro é un fragmento de silencio en mans do lector. Aquel que escribe cala. Aquel que le non rompe o silencio». O editor Gonzalo Canedo déixanos un silencio fecundo no seu coidado catálogo de lecturas. A nosa gratitude pola súa amizade e a nosa saudade tras o seu pasamento.
Traballando no artigo sobre a primeira etapa viguesa de don Paco del Riego, cuestións de espazo obrigáronme a deixar fóra as referencias ao seu traballo en Galaxia. Deixaba fóra así a glosa de don Paco editor, un traballador nato, anónimo, constante, imprescindible nun proxecto no que participaban tamén Ramón Piñeiro, Xohán Ledo ou Xaime Isla Couto, entre outros promotores. No parágrafo, recollo boa parte da información e valoracións dun texto moi clarificador de Méndez Ferrín, «O Del Riego dos anos 50», publicado no libro de homenaxe a Francisco Fernández del Riego, editado en 2002 pola Fundación Premios da Crítica Galicia.
No artigo da semana en Faro de Vigo ao fío da celebración do centenario do nacemento de Francisco Fernández del Riego lembro a súa primeira década en Vigo.
Nacido en Vilanova de Lourenzá, dende 1939 don Paco asentouse en Vigo, cidade na que durante sete décadas desenvolveu a súa inxente actividade e á que tanto amou e gabou nos seus discursos. Recibíu a Medalla de Ouro da Cidade de Vigo (1988), foi nomeado o primeiro Doutor Honoris Causa pola Universidade de Vigo (1992) e a Praza Elíptica, onde se colocou un busto de Álvaro Fernández de la Vega, tomou o seu nome en 2000. Por ventura Francisco Fernández del Riego recibíu en vida o recoñecemento e agarimo das institucións e da cidadanía viguesas ás que con grande xenerosidade doou en 1995 a súa valiosa colección de libros e cadros, reunidos hoxe na Biblioteca-Museo Francisco Fernández del Riego da primeira planta da Casa Galega da Cultura, debaixo da Biblioteca Penzol, a máis importante do mundo no que atinxe a cultura galega, que dirixíu de forma altruísta durante décadas até o seu falecemento en 2010.
Os libros, sempre os libros, foron o cordón umbilical que uniron a del Riego coa cidade de sal á que Valentín Paz Andrade o convidou a traballar. Cóntao o propio don Paco nun dos capítulos do seu libro de memorias, “O río do tempo. Unha historia vivida” (Ediciós do Castro, 1990): “Cando collín o tren para Vigo [outubro de 1939], en Compostela, levaba comigo unha maleta con roupa e libros”. Cando o tren parou en Redondela, baixou para mercar o “Faro de Vigo”, onde leu que fóra encarcerado o seu amigo Valentín. “Non podía voltar a Santiago, e en Vigo non sabería a quen me dirixir” relata para expresar a incerteza daquela súa chegada a Vigo, terra de oportunidades, onde lixeiro de equipaxe pretendía subsistir e fuxir das ameazas daqueles durísimos primeiros días de posguerra e terror. A previsión de Paz Andrade, que lle fixo chegar dende a cadea algunhas instrucións, permitíulle encarreirar as primeiras xornadas viguesas. Dispuña dun cuarto nunha pensión da rúa do Príncipe e comezou a traballar na rúa da Ronda, no bufete do propio Valentín, onde tamén escribía para a revista “Industrias Pesqueras”. Tarefas que máis tarde simultanearía coas de profesor de Literatura e Filosofía, primeiro no Colexio Mezquita e, logo, tamén no Colexio Labor.
Tras aqueles primeiros meses, del Riego xa comezaba a participar nas tertulias do Café Derby e visitaba con certa frecuencia a casa da rúa Cuba de Enrique Peinador Lines, o fundador do Balneario de Mondariz. Paseaba e xantaba co seu amigo Carlos Maside, en días de fame, de restricións, de prato único (“servíannos na mesa un guiso e tres anaquiños de pan”), no Bar Mundial da rúa Velázquez Moreno ou no Bar América da rúa Eduardo Iglesias. Despois, na primavera de 1940, casou con Evelina Herbella, instalándose na primeira casa viguesa de seu, un piso da rúa de Pi e Margall que lles cedeu o doutor Ovella, que acabara de inaugurar no Porriño a empresa Zeltia para aproveitamento do cornello.
Naqueles anos vigueses escuros, moi difíciles, don Paco desenvolveu unha actividade política clandestina intensa, que culminaría coa celebración en Coruxo, no mes de xullo de 1943, da Asamblea reconstituínte do Partido Galeguista, onde se implicarían no seu primeiro Comité Executivo. Don Paco desenvolvía, ademais, unha intensísima actividade epistolar, que como home ponte o mantiña permanente unido á Galicia do exilio e da diáspora americana, que lle permitiu o inicio do seu labor como correspondente da revista “Galicia”, editada polo Centro Galego de Buenos Aires, onde publicou máis de douscentos cincuenta artigos e cinco mil noticias referidas a accións culturais galegas, asinadas como Salvador Lorenzana, un dos seus coñecidos pseudónimos, xunto a outros como Cosme Barreiros, Adrián Solovio ou Adrián Soutelo.
Como home rede que foi, del Riego soubo tecer acordos, aglutinar vontades, contaxiar alento para acometer tarefas colectivas a prol da reconstrución do proxecto galeguista. En 1949, argallou o primeiro suplemento de artes e letras do compostelán diario “La Noche”, recabou e redactou cantas colaboracións foron precisas para o programa que en galego emitía, dende Londres, xa en 1947, a sección española da BBC. E xunto a Xaime Isla Couto, soubo atopar a fórmula idónea, a dunha sociedade mercantil, que permitise constituír unha empresa, prescindindo da oportuna autorización gobernativa, ao servizo dunha nova política cultural, a editorial Galaxia. Eis como se chantaron en Vigo os alicerces do labor hercúleo que del Riego desenvolvería nas seguintes seis décadas. Ben é lembralos ao comezo do seu centenario.
Conmemoramos onte o centenario do nacemento de don Paco, o home luz da cultura galega do século XX. Lembramos a Del Riego, o home ponte, o patriota que mantivo o fío coa Xeración Nós, asegurando así a continuidade do relato da nación nacido con Faraldo, Anón, Murguía e Rosalía. Homenaxeamos a Francisco Fernández del Riego, o home lente, o Salvador de Lorenzana que como editor disciplinado, escritor e lector compulsivo sostivo o proxecto da editorial Galaxia, da revista Grial e da Biblioteca Penzol durante décadas, alicerzando un sistema cultural galego que permitise desvelar a literatura galega e desenvolver unha industria editorial na nosa lingua. Gabamos ao home rede, que soubo tecer acordos, aglutinar vontades, contaxiar alento para acometer tarefas colectivas. Como abeizoamos ao home de aceiro que deu a súa vida toda por unha única causa “a de que os galegos falasen a fala que rezumaba da súa terra”. Ao longo deste ano do seu centenario, tempo haberá de volver sobre o inmenso legado de don Paco, creador de institucións culturais coma o 17 de maio, rosaliano de corazón e cidadán galego sempre crítico e inconformista.
É inevitable asociar a ledicia e ilusión infantil do día de reis con Isaac Díaz Pardo xa que hai un ano que o acompañamos na súa derradeira viaxe. Pareceume unha excelente idea que no acto do seu cabodano se utilizase para lembralo un verso do seu amigo Lorenzo Varela «Unha cesta de pombas e mazás». Isaac foi o noso Leonardo do século XX, o forxador da Galicia moderna, o soño de varias xeracións de galeguistas. Isaac foi editor afouto e xeneroso, comprometido coma ningún outro na recuperación da memoria republicana de Galicia. Precisamos da vixencia de modelos de dignidade moral e de resistencia cívica como o acuñado por Isaac ao longo da súa vida. Isaac inesquecible, imprescindible. Con todos os abrazos.
O doutor Fausto Galdo morreu unhas horas antes de que rematase a encadernación do seu Abecedario das mantenzas, o extraordinario e fermoso libro no que compilou con elevadas doses de humor e erudición boa parte do seu amplísimo coñecemento da cultura gastronómica de noso. Por ventura, a pasada semana aínda tivo a satisfacción de ter nas súas mans o miolo impreso da obra, o que nós chamamos “capillas”, recén saído do prelo. Hai poucos días preparabamos para finais deste mes de novembro a presentación do libro na Coruña e nas súas terras nativas de Viveiro, as dúas cidades que tanto amou. Xeneroso, entusiasta, agarimeiro, simpático, cultísimo, galeguista de raíz, sempre didáctico, Fausto Galdo pertenceu a esa xeración coruñesa de médicos humanistas que tanto admiramos. Onte foi grande o noso pesar polo seu pasamento. Con todos os abrazos para a súa compañeira Fernanda e para todos os seus.”Voso e da terra” foi a súa despedida preferida.
Retrato de Xurxo Lobato.
