O legado de Ricardo Carvalho Calero

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao legado de Ricardo Carvalho Calero:

Despois de agardar décadas pola celebración dun dezasete de maio dedicado á figura de Ricardo Carvalho Calero, as circunstancias excepcionais da pandemia do Covid19 obrigaron a adiar as homenaxes institucionais da Academia Galega até o outono, coincidindo coa data do 110 aniversario do nacemento do profesor e polígrafo ferrolán. Un recoñecemento imprescindible para unha das figuras galeguistas claves do século XX, membro da segunda xeración do Seminario de Estudos Galegos (SEG), «os homes de Halley» (o cometa que pasou en 1910 o ano do seu nacemento), como a el lle prestaba dicir, discípulo dos mestres das Irmandades da Fala e da  Xeración Nós, da que celebramos este 2020 o seu centenario. Mais tamén nos seus anos de mocidade foi Carvalho Calero, activista estudantil da Federación Universitaria Escolar (FUE), da que chegou a ser presidente (1930); membro da Esquerda Galeguista, onde combinaba a militancia esquerdista e republicana coa nacionalista, antes da creación do Partido Galeguista (1931), no que se integrou dende a súa fundación. Sen esquecer nin o seu papel como co-redactor xunto a Lois Tobío do Anteproxecto de Estatuto de Autonomía de Galicia presentado polo SEG (1931-1932) nin que foi autor de diversos ensaios sobre literatura galega do seu tempo.

Un recoñecemento necesario para unha figura fulcral para a literatura galega que ao longo da súa andaina abordou todos os xéneros e concibiu o papel do autor literario como a de quen adopta unha sentimentalidade relixiosa e ofrece ao lectorado unha reflexión nacida do seu interior. Foi a poesía a súa primeira expresión literaria, e probablemente para el tamén onde mellor ofreceu a súa estirpe autoral de poeta humanista abrasado por preguntas, dende o seu primeiro libro de poemas en galego, Vieiros (1930), até os seus volumes de obra reunida, Pretérito imperfeito (1927-1961) e Futuro condicional (1961-1980). Nos difíciles anos do franquismo, cumpriu dous anos de prisión en Xaén e foi inhabilitado até 1965 a ofrecer servizos á administración acusado pola súa defensa dos ideais republicanos e ideas separatistas, desenvolveu unha obra teatral, unha das máis relevantes da dramática de posguerra, velaí pezas como Farsa das zocas e A sombra de Orfeu (escritas en 1948, publicadas en libro en 1971), así como narrativa, na que destacou A xente da barreira (1950), a primeira novela en galego publicada despois da guerra, coa que gañou o certame convocado pola Editorial de los Bibliófilos Gallegos.

Unha homenaxe merecidísima para don Ricardo polo seu labor monumental como ensaísta crítico e investigador da lingua e literatura galegas, eidos nos que os seus traballos e achegas científicas, sobre todo dende a súa incorporación á Universidade de Santiago de Compostela como profesor (1965) e primeiro catedrático destas disciplinas (1972), foron fundacionais para situalas á par doutras de máis longa tradición no ámbito académico. Historia da literatura galega contemporánea (1963, 1976) e Gramática elemental del gallego común (1966), pola que recibiu o Pedrón de Ouro, dúas monografías críticas publicadas pola editorial Galaxia, grupo co que colaborou estreitamente na súa estratexia de resistencia cultural até finais da década de 1970, foron trabes para o desenvolvemento normalizado da nosa historia literaria que, por fortuna, os seus numerosos discípulos nas aulas composteláns desenvolverían nunha arela compartida a partir das décadas de fin de século.

Homenaxe reparadora para don Ricardo, que chega tres décadas despois do seu pasamento (1990), tardanza atribuíble ao distanciamento persoal, lingüístico e ideolóxico que dende a súa xubilación (1980), no anos decisivos do inicio da Autonomía, mantivo co «galeguismo institucional» (RAG, ILG, CCG), do que sempre mantivera unha certa independencia de actuación. Separación que o debate ortográfico, aparentemente irreconciliable e aínda non resolto, tampouco axudou a aproximar, mais que agora nun exercicio esperanzador de madurez e responsabilidade podería ser reconducido. Unha noticia, sen dúbida, moi alentadora tanto para recuperar todo o legado lingüístico e literario de Carvalho, incluída a súa reivindicación de formas ortográficas auténticas do galego histórico, como a súa reclamación de que o pensamento político galeguista recupere o espírito do galeguismo clásico de Nós e Castelao segundo o cal Galiza é unha célula de universalidade; un nacionalismo universalista que aspira a unha estruturación da península sobre a base do recoñecemento de cada unha das súas nacións para conseguir, en palabras de Carvalho, que «cada unha renda todo o que poida render para beneficio proprio, da península ibérica, de Europa e da propia humanidade».

50 anos do «Polycommander»

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao cincuentenario da marea negra do Polycommander:

Hai medio século da semana inesquecible do Polycommander, que marcou a memoria da miña xeración. Todo comezou cando o petroleiro noruegués de 230 metros de eslora, pretendía saír da ría pola canle Norte. Ás catro e vinte da madrugada do martes 5 de maio de 1970, cargado con 49.414 toneladas de cru da variedade arabia lixeiro, bateu nas pedras de Cíes, á altura da Punta Muxieiro, diante da praia de Figueiras na illa norte. Un encallamento de causas dificilmente explicables que destruíu a sala de máquinas e abriu unha fenda de tres metros no casco do costado de babor, pola que comezou a verterse o contido dos tanques 5 e 6, onde se aloxaba case un terzo da carga.

Derrame que, tras varios estoupidos de orixe nunca aclarada, deu paso a un incendio pavoroso da embarcación, fabuloso espectáculo seguido con asombro e preocupación polos vigueses durante corenta e oito horas dende o outeiro do Castro ou os miradoiros de Camelias ou do Paseo de Afonso (como no caso noso), e que foi cubrindo cunha densa nubada tanto a ría como a propia cidade. Marea negra, na que se derramaron até 18.000 toneladas de petróleo, que durante anos deixaron as súas inconfundibles pegadas de «pichi» (chapapote) en todas os nosos areais e da que medio século despois se conservan aínda pequenos vestixios nalgunhas rochas dos cons de Mougás e Monteferro.

Daquela primeira gran traxedia ecolóxica da ría de Vigo conservamos algunhas fotos impresionantes tiradas con enorme afouteza dende unha lancha de oito metros por Magar e por Freire, os reporteiros gráficos de Faro de Vigo e El Pueblo Gallego, así como algunhas crónicas xornalísticas moi valentes para a época sobre a precariedade dos traballos de extinción do incendio por parte dos bombeiros vigueses, das dificultades das tripulacións de varios pesqueiros para conter a marea cos medio artesanais que idearon ou dos efectos do orballo de cinzas sobre os cultivos do Val Miñor.

Porén, carecemos aínda dun relato contrastado capaz de explicar as razóns que provocaron o accidente e o alcance dunha marea negra, que chegou á portada da revista The New Yorker en maio de 1973, mais que as autoridades franquistas de Mariña pretenderon minimizar e reducir ao vertido controlado de apenas mil e pico toneladas de petróleo. Un naufraxio iniciado, como tantas outras veces, por unha circunstancia inesperada, nesta caso a necesidade dunha arribada forzosa ao porto de Vigo para desembarcar á tripulante Karin Alstad, que corría o risco de sufrir un aborto e quedaría ingresada no sanatorio de Troncoso. Unha situación que obrigou ao capitán Mr. Strom Olsen a recalar en Vigo na noitiña e unhas poucas horas despois, xa de madrugada, recuperar a rota iniciada en Sidón (Líbano) cara ao seu destino, o porto bretón de Donges, a carón de Saint-Nazaire.

Un sinistro absurdo do que se descoñecen aínda as súas causas, xa que resulta inexplicable como foi ás pedras unha embarcación que contaba co moderno sistema de navegación Decca e con axudas suficientes. Non se comprende como dende a ponte, na que debería estar aínda Joaquín Miller, o veterano práctico do porto de Vigo, asesorando ao capitán, ao primeiro oficial e ao temoneiro, non se iniciou coa antelación necesaria o cambio de rumbo a estribor. Unha manobra equivocada que a Autoridade Militar de Mariña atribuíu ao capitán noruego, mentres que para aseguradora Lloyd’s e para os organismos internacionais de loita contra contaminación mariña, como o CEDRE francés (ao que tantas veces acudimos procurando información na marea negra do Prestige), correspondeu a unha neglixencia do práctico do porto de Vigo.

Un naufraxio no que se salvaron os 39 tripulantes, entre eles tres mariñeiros de Ribeira, cuxo bote salvavidas foi remolcado nunha arriscada manobra polo pesqueiro Centinela, un dos primeiros en acudir ao auxilio do petroleiro. No entanto, foron algúns os feridos e catro os queimados de importancia (mariñeiros de reemprazo) das tripulacións dos buques da armada, como o cruceiro Canarias, a fragata Legazpi e o remolcador de altura RA-1, participantes nas tarefas de extinción, xunto aos remolcadores do porto Elduayen e Serviola. Como tampouco se dispón dun informe técnico que explique a actuación con máis vontade que acerto de oito avións do exército do aire e dun helicóptero que pretenderon axudar nos labores de extinción, antes da chegada da aviación norteamericana e a súa choiva nociva de dispersantes aromáticos sobre a ría, o que provocou danos para a flora e a fauna mariña, o que supuxo importantes consecuencias para a pesca de baixura e nas colonias de aves.

50 anos despois, paga a pena recuperar a memoria daqueles días do Polycommander, axuda a mellor valorar o tesouro da ría, o noso primeiro patrimonio da humanidade.

Lectura en tempos de pandemia

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao hábito lector durante o confinamento:

Tras cincuenta días de confinamento e ás portas de iniciar a incerta desescalada cara á que será outra das crises económicas e sociais das nosas vidas, entre as fendas do pesimismo sobre o futuro do libro e de todo o sector cultural cóanse raiolas de esperanza: «o número de persoas lectoras frecuentes incrementouse durante o peche e o seu impacto poder ter un efecto a longo prazo». Esa é a conclusión á que chega o Laboratorio Contemporáneo de Fomento da Lectura da Fundación Germán Sánchez Ruipérez tras a análise dos resultados da enquisa «La lectura en tiempos de Covid19» realizada pola empresa Conecta (a que se ocupa tamén de elaborar os barómetros semestrais de lectura) durante a primeira semana de abril, mediante entrevistas telefónicas a maiores de 18 anos que contestaron un cuestionario pechado iniciado por esta pregunta: «Cal das seguintes actividades realizou durante estes días de corentena en casa?». E os resultados do inquérito, abofé, son interesantes para coñecer as preferencias de lecer da poboación española e as mudanzas dos hábitos de consumo culturais no fogar inducidos pola reclusión e os efectos do Covid19.

Segundo os datos deste barómetro de lectura en tempos de coronavirus, «ler» cítase en noveno lugar entre as actividades ás que se dedicou máis tempo no inicio da corentena. Unha actividade asociada coa lectura de libros para o 56 % das persoas consultadas, porcentaxe que está por riba do 50 % das que se declaran lectoras semanais (o que adoita considerarse como lectoras frecuentes). Un incremento significativo, cando a lectura é a terceira das actividades que máis axuda a «levar a situación de corentena», tras «ver a televisión» (actividade preferida polo 84 % das consultadas) e «falar por teléfono» (a segunda para o 80 % da mostra). Datos aos que cómpre engadir como nota ao rodapé que o 74 % das lecturas refírense a libros de lecer, consolidando así os xéneros de ficción como a preferencia por excelencia do lectorado frecuente. Cifras que poden compararse con outras actividades estrela nos fogares durante a primeira semana de reclusión como a de «limpar e ordenar a casa» (78 %), «cociñar» (63 %), «navegar por internet» (62 %), «escoitar música» (57 %) ou «participar en redes sociais« (56 %), que proporcionan todas elas unha idea fidedigna do rango que ocupa hoxe a lectura de libros dentro do lecer nos nosos fogares.

Con todo, o que pode resultar máis significativo é comparar estes resultados cos dun estudo semellante realizado en 17 países con poboación confinada maior de 16 anos, «Coronavirus findings April 2020», coa intención de identificar os cambios en comportamentos e consumos nos fogares. Investigación internacional que conclúe que en España durante a reclusión dedicouse máis tempo ca noutros países a utilización das aplicacións de mensaxería e a falar por teléfono, mais tamén á lectura de libros, mentres que ver películas e series en streaming ocupou menos. Semella que nunha circunstancia excepcional na que en todos os países se produciron incrementos significativos no consumo de contido cultural e informativo dixital no fogar, medramos tanto como lectoras que como consumidoras de produtos audiovisuais, o que pode axudar a desfacer máis dun prexuízo sobre o futuro hibridado dos nosos hábitos de lectura. Presenza significativa da lectura nesta fase de reclusión que parece asociada ao nivel de ingresos e aos tramos de idade, sendo as rendas máis altas e as persoas novas das xeracións X (38 a 56 anos), Millennial (24 a 37 anos) e Z (16 a 23 anos) as que protagonizan este incremento esperanzador da nosa actividade lectora de libros e xornais.

Cabe preguntarse se este incremento da lectura en tempos de pandemia quedará en auga de castañas ao rematar a crise ou suporá unha mudanza estable. Ao fío do que sucedeu na última gran crise económica de 2008, que provocou a perda dun terzo da facturación do sector editorial español (e galego), en principio as expectativas deberían ser moi cativas. Xaora, tamén é certo que xa entón investigadoras como Michèle Petit advertiron na capacidade que a lectura posúe para desencadear unha reorganización do posible nos contextos máis difíciles de crise. Xa o adiantara Albert Camus no seu discurso de aceptación do Nobel (1957), o sector do libro e da lectura, dende os autorías, editoras, librarías como a amplísima e diversa comunidade de lectoras teñen a oportunidade de «labrase un arte de vivir en tempos de catástrofe»; máis aínda cando todas estas instancias acreditan na lectura como construtora de sentido capaz de contribuír ao benestar das persoas e das súas comunidades. A apertura esta semana das librarías, iso si, previa cita e gardando a distancia social, abre esta nova primavera lectora chea de novos libros e esperanzas anovadas.

A liberdade está no mar

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar o bou Eva con motivo do octoxésimo terceiro aniversario da traxedia do Berbés:

Entre as diversas efemérides desta derradeira semana de abril, mes por excelencia dos libros e da liberdade, está a do octoxésimo terceiro aniversario do suicidio colectivo de nove republicanos galegos no bou «Eva» atracado no porto pesqueiro do Berbés. Un dos episodios máis dramáticos da Guerra Civil en Vigo, silenciado durante décadas e hoxe aínda insuficientemente investigado, protagonizado por oito homes e unha muller que vivían coma toupeiras naquel perigoso Vigo de 1937 e argallaron unha fuga por mar nunha das embarcacións, que ía iniciar a súa marea ao Gran Sol, coa intención de desviar o seu rumbo a un porto da España leal para dende alí incorporarse ao exército republicano. Un relato tráxico con tintas heroicas sobre o que deita nova luz o historiador Xoán Carlos Abad, presidente do Instituto de Estudios Vigueses, nun dos capítulos do seu libro máis recente, «O soño crebado. Da República á Guerra Civil en Vigo e na súa bisbarra» (IEV, 2019), atractivo e utilísimo volume de intencionalidade didáctica iluminado de forma moi emotiva por Evaristo Pereira, un dos mestres da ilustración viguesa.

Como xa fixera Dionisio Pereira no seu libro «Loita de clases e represión franquista no mar (1864-1939)» (Xerais 2011), Xoán Carlos Abad encadra o intento de fuga do «Eva» na proeza que mediado o mes de marzo de 1937 protagonizara a tripulación doutro bou, o «Emilio Márquez», o arrastreiro en parella do «Manuel Vieira Manzanares», que conseguira burlar o férreo control das autoridades militares franquistas sobre o tráfico na ría de Vigo e despois de dous días de travesía atracara no porto de Bilbao, onde desembarcaron os seus doce membros. Un mes despois argallouse unha nova fuga por mar dende o porto vigués, desta volta protagonizada por un colectivo de polisóns republicanos, que representaban a pluralidade política da Frente Popular na cidade.

O relato daquela fuga, como sinalou o profesor Xesús Alonso Montero, un dos investigadores que máis afondou no caso, posúe todos os ingredientes dun filme dramático. Na noite do 22 de abril foron entrando no «Eva», burlando o servizo de control de acceso ao peirao vigués, até nove persoas, que axudadas por un membro da tripulación foron ocupando agocho na zona de proa, no sollado existente baixo o dormitorio, arredor do alxibe de auga, onde se gardaba a cadea da áncora. Cando xa estaban no agocho, os polisóns foron sorprendidos por outro mariñeiro da tripulación, Juan Lamas Varela, que deu aviso de semellante irregularidade ao patrón. Aí comeza o operativo das autoridades policiais que abortaron a evasión no que participaron un importante continxente de forzas mixtas, composto por gardas civís, gardas de asalto e falanxistas, baixo o mando de Gumersindo Salinas, capitán da Garda Civil, e Cándido Santos, tenente dos Gardas de Asalto.

Diante da negativa dos acosados a saír do seu agocho, os mandos da operación inundaron a sala de cadeas, para o que empregaron a bomba de auga dun dos buques alxibes que abastecía no porto. Antes que a auga comezase a bordar pola sala da tripulación escoitáronse oito tiros e máis un. Ás catro da madrugada, cando se abriu a trapela atopáronse nove corpos no interior, todos con feridas de bala nas súas tempas. Os polisóns decidirán suicidarse antes de entregarse. Conxurada a evasión comezaron as pescudas para identificar aos posibles cómplices da fuga. Pronto estas apuntaron ao cociñeiro José Andrés e ao paleiro Ignacio Iglesias del Río, quen sería condenado a morte e fusilado na Base Naval de Ríos o 21 de maio de 1938.

Coñecemos cada vez un pouco máis das vidas dos polisóns do «Eva». Os dous mestres nacionais galeguistas de Rianxo, curmáns de Afonso R. Castelao –José Losada Castelao (45 anos) e Manuel Rodríguez Castelao (31)– estiveran agochados durante uns meses en Vigo na casa de Ramiro Isla Couto, como está acreditado que Domingo Pombo López, secretario do Partido Galeguista en Ferrol, salvou a vida grazas a que chegou un pouco tarde á cita do embarque. Sabemos da militancia socialista de Manuel Martínez Moroño (44), coñecido por «Manuel Fernández», e dos albaneis e irmáns Fernando (37) e José Rodríguez Lorenzo (30), que segundo a nota do xulgado de garda levaba «un cinto cunha chapa onde estaban as insignias da fouce e do martelo». Como a militancia comunista de Luis Álvarez González (30), carpinteiro de Barreras, de Camilo Campos Méndez (33), barbeiro, e de Ángel Nogueira Nogueira (30), contable da conserveira Gándara y Haz, casado con Carmen Miguel Agra (24), membro de Mujeres Libertarias, a quen se lle incautou un aro axustador de 4,20 gramos. Eles e ela acreditaron que a liberdade estaba no mar. Reconstruír o relato e recuperar as súas biografías anónimas son formas cada abril de sementar ronseis de liberdade. A liberdade esta no mar.

Un plan para a cultura

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal en Faro de Vigo á situación do sector cultural no entorno da crise do Covid19:

Como xa sucedeu na crise de 2009, non é difícil agoirar que o sector cultural será unha das primeiras vítimas da crise post-Covid19. A cancelación ou suspensión de actividades presenciais na música e nas artes escénicas, o peche de cines, museos, bibliotecas e librarías, a paralización das actividades de impresión de Artes Gráficas e de gravacións audiovisuais e cinematográficas como a ausencia dalgún tipo de iniciativa de apoio dos poderes públicos aos seus profesionais polo dano ocasionado polo cese de todas estas actividades ameazan con colapsar de novo a un sector inmerso nun incerto proceso de mudanza provocada pola hibridación dixital da creación e distribución dos seus produtos e servizos. Un escenario pouco alentador ao que dende o confinamento están facendo fronte diversas iniciativas nalgúns casos procurando a fidelidade dos seus públicos, como sucede coas relacionadas co mundo da edición e da libraría cultural, e noutros reclamando que, como sucede noutros estados europeos como Francia, Alemaña, Italia ou Portugal, o Goberno apoie aos diversos sectores e aos seus profesionais (a maior parte deles autónomos) e na saída da pandemia participe na reconstrución do tecido do sector cultural e creativo.

Ás portas do 23 de abril, día do libro, que por vez primeira celebraremos quedando na casa, os gremios das editoras e librarías galegas, mais a Asociación de Escritores/as en Lingua Galega, dirixíronse á Xunta de Galicia para urxirlle que concretase as axudas ao sector do libro e da edición fronte a emerxencia que para todas elas supón á crise do Covid19. Axudas que o sector galego do libro concreta na posta en marcha dun bono libro familiar, no incremento do 50 % na dotación para a compra de libro galego para bibliotecas públicas (apenas 100.00 euros), na posta en marcha, unha vez superado o estado de alarma, dun plan de choque para as librarías, así como a redistribución do orzamento destinado ao Xacobeo 2021 co obxecto de contar con máis recursos para apoiar a actividade de editoras, librarías e escritores/as. Reclamacións dos gremios do libro que se engaden a outras preocupacións como as das necesidades de pequenas editoriais, librarías e autores e autoras que funcionan baixo o réxime de autónomos, sen esquecer a difícil situación das editoras educativas que nun curso no que despois de seis anos se renovan os libros de texto de 3º e 5º de Educación Primaria teñen que presentalos cos colexios pechados.

Solicitude de axudas, que non precisarían dun logo protocolo para ser xustificadas tanto polo seu importe asumible para o actual orzamento autonómico (rídiculo, se o comparamos co reciben outros sectores) como polo feito de que irían destinadas a un sector considerado estratéxico e prioritario para Galicia, «pola súa importancia cultural, social e económica», como así quedou recollido no artigo 2 da Lei 17/2006 do libro e da lectura de Galicia, texto vixente, aínda que apenas tomado en consideración polos gobernos de Alberto Núñez Feijoo. Axudas que, como sinalan os gremios da libro e da lectura, poderían ser financiadas en parte polos recursos destinados ao programa de fastos do Xacobeo 2021, que os responsables da Consellaría de Cultura e Turismo se verán obrigados nalgúns casos a cancelar e noutros a adiar, un feito que xa asume o propio Cabido compostelán cando ve motivos para solicitar ao papa unha prórroga do Ano Santo que se estendería até o 2022. Axudas das que xa existen precedentes noutras comunidades, como esa dotación para mitigar o dano do parón cultural de dous millóns e medio de euros destinados polo Goberno Vasco aos artistas, que recibirán até un 70 % dos seus ingresos medios até un máximo de 1.200 euros mensuais.

Con todo, os gremios profesionais do libro en galego, como o resto dos sectores creativos e culturais do país, máis alá de contar con estas axudas de rescate para saír dun estado de emerxencia, precisan dun auténtico plan para a cultura de longo alcance. Un plan elaborado coa participación dos sectores e dos seus profesionais cuxa elaboración leva prometendo como reclamo electoral cada un dos gobernos de Núñez Feijoo, mais que nunca chegou a concretarse nun documento público nin a recollerse no orzamento autonómico. Un plan que agora como «Pacto de Estado pola Cultura» promete o goberno de Pedro Sánchez, despois do incendio que provocaron as declaracións desafortunadas do ministro de Cultura e Deporte. Un pacto que o goberno ofrece ás Comunidades Autónomas, a Federación de Municipios e Provincias presidida por Abel Caballero e aos diversos sectores culturais coa intención de preservar á cultura da contorna de futuras crises e considerala como un ben de primeira necesidade. Unha promesa que agardemos no quede en auga de castañas como sucedeu outras veces.

Onte 2067: «Ex Libris. The New York Public Library»

/en , , , , , , , , , /por

Nunca esquecerei a visita que fixemos a sede da quinta avenida da Biblioteca Municipal de New York. A imaxe daquel policía maior de cor facendo taichi no xardín da biblioteca permanece aínda na memoria daqueles dias felices de turistas en Manhattan. Lembranzas anovadas durante as tres horas e cuarto de Ex libris, o extraordinario e monumental documental do mestre Frederick Wiseman, un fluír de vida cotián novaiorquina, tamén unha emocionante gabanza da lectura e do valor da biblioteca pública como institución de integración comunitaria.

A película é unha lambetada audiovisual, na que se entrenobelan longas intervencións orais (presentacións de libros, conversas con autores, xuntanzas do persoal bibliotecario, discursos, clubes de lectura…), que vai conformando un alegato a prol do acceso democrático ao coñecemento e a participación do lectorado (a cidadanía) na xestión da propia institución.  Un autorretrato da propia biblioteca publica concibida como unha  catedral laica, aberta no corazón da cidade dende hai máis dun século ao avance do coñecemento e ao fluír das artes todas. Mais tamén a instánea dunha institución en crise nun momento de mudanza profunda (2016-2017) que se prepara para transformarse nunha rede que permite ao lectorado de todas as condicións (funcionais, sociais e xeracionais) o acceso información e a lectura en soportes diversos. Unha transformación proxectada sobre dous retos: o primeiro, o carácter hibridado e descentralizado dos servizos e, o segundo, a intencionalidade inclusiva de cada unha das súas actuacións. Todo un programa para calquera cidade do noso tempo. Recomendo esta alfaia do cine documental, indisensable para letraferidos e amantes dos libros como para profesionais da edición e da biblioteca.

Sete + unha propostas de lecer en familia

/en , , , , , /por

Tras tres semanas de confinamento na casa traballando en actividades escolares, esta é unha semana de descanso na que podemos privilexiar as activades de lecer en familia.

Cremos que sería unha boa idea que cada familia reserve un momento de cada unha das xornadas para que todos os seus membros compartan unha actividade de lecer.

Entre as moitas posibilidades existentes propoñemos

1–. Concerto de rock en familia: «Rokeando na casa con Pakolas» .

A gozar a tope, chimpar, choutar e bailar… vaia planazo, Rock con Pakolas (Paco Cerdeira) e todas as súas cancións de animais con cola (ou sen ela ;-p!)

Duración: 38 minutos. Precísase conexión a internet e pantalla (tele, ordenador, tablet ou teléfono).

2–. Contacontos en familia: «Unha árbore misteriosa».

Espazo de contos para escoitar na casa durante a corentena aberto polo grupo Itinerantes do Vento.

«Dentro do edificio onde naceu a Árbore viven moitos personaxes, e se cadra aínda non os coñecemos todos. Cada un ten a súa propia maneira de ser, pero a curiosidade por saber da procedencia da semente é a mesma. Os que son máis curiosos queren saber que é o que hai alá arriba, no cumio da árbore. Así, os primeiros en gabear polo tronco son Matilde, Ton e Cósmico o gato, que viven a primeira das aventuras. A medida que o Vento vai contando historias, iremos descubrindo máis personaxes. Cantos serán?»

Duración de cada sesión: de 10 a 28 minutos. Precísase conexión a internet e pantalla (tele, ordenador, tablet ou teléfono).

3–. Teatro en familia: «Rubicundo», peza de teatro dos Ghazafellos.

Obra teatral do grupo Ghazafellos, adaptación do libro Rubicundo de María Canosa, editado por Xerais e finalista do Premio Merlín de Literatura Infantil 2014. Forma parte das actividades de Afundación na Casa.

«Todas as noites Rubicundo sae na súa bicicleta enriba da árbore do seu xardín rumbo á noite pecha. Semella que ninguén repara neste personaxe con gabán e sombreiro de copa. Ninguén agás a curiosa e soñadora Erea, disposta a chegar ata o final daquel misterio.

Unha historia sobre a amizade, a constancia e a poesía que nos anima a perseguir os nosos soños sen límites nin distancias. Unha posta en escena chea de sorpresas que pasan pola música, os monicreques, a acrobacia e o claqué, entre outros».

Duración: 58 minutos. Precísase conexión a internet e pantalla (tele, ordenador, tablet ou teléfono).

4–. Ciencia en familia: «Experiencias e experimentos para para entreterse na casa».

Propóñense 50 xogos sensoriais a realizar na casa con materiais habituais nos fogares: masa de sal, plastilina caseira, mestura de cores, arcodavella de densidades, correntes de azucre, ensartas macarróns, rescate de obxectos, volcán…

Duración: 60 minutos. Materiais habituais nos fogares.

5–. Lectura en familia: «Eu quedo na casa».

Un contiño de Ramón D. Veiga, ilustrado por Iván R., sobre a situación que se vive nas casas onde hai nenos e nenas durante os días de confinamento. Para ler na pantalla (formato issuu).

Duración: 10 minutos (aproximadamente). Precísase conexión a internet e pantalla (tele, ordenador, tablet ou teléfono).

6–. Cociña familia: «Facemos un roscón de pascua» coa receita de Bolboretas no bandullo.

Na semana dos roscóns de pascua, preparamos a nosa en familia. Pode seguirse algunha das receitas tradicionais ou a que nos proponen os blogueiros de Bolboretas no bandullo de cociña con crianzas.

Duración: unha tarde. Precísase fariña, manteiga, azucre, ovos, leite, fermento, sal e froitas cristalizadas para decorar.

7–. Cine en familia: «Tarde de cine»

Complétase a semana de lecer cunha tarde de cine. É importante que a escolla do título sexa un acordo de familia. Non está de máis consultar os títulos disponibles na televisión ou nalgunhas das plataformas audiovisuais.

Duración: 120 minutos. Precísase conexión a internet e pantalla (tele, ordenador, tablet ou teléfono).

7 + 1–. CoronaHaking Laredo: «Atréveste a hacker o coronavirus con 1o retos STEAM?»

Atréveste a sacar a inventora que levas dentro? Actividades STEM para poder hackear os problemas do coronavirus na nosa vida diaria. Ciencia, tecnoloxía, matemáticas, enxeñería, imaxinación….todo vale…eres quen de hackear os nosos 10 retos o coronavirus?

Texto publicado nas webs do CEIP Laredo e CEIP Cedeira.

Beneficios da lectura na corentena

/en , , , , , /por

Durante estes días de corentena, a lectura de libros pode ser para crianzas e maiores unhas das mellores posibilidades para ocupar o tempo.

Certo é que as circunstancias do confinamento, a medida que pasan as semanas, fanse máis incómodas, o que pode provocar a aparición da ansiedade e do estrés. Como tamén o uso continuado e máis intenso do habitual de internet, da radio e da televisión pode provocar unha certa saturación informativa.

Segundo o Laboratorio Contemporáneo de Fomento da Lectura da Fundación Germán Sánchez Ruipérez a lectura sen interrupcións que ofrece un libro é un remedio eficaz para contrarrestar tanto a fatiga dixital, froito dunha interacción máis intensa do habitual nas redes sociais, como a sobrecarga dixital vinculada ao «medo a perderse algo» acentuado en situacións como a da pandemia do COVID-19. Noutras palabras, a lectura de libros neste período de corentena é un factor de equilibrio entre fatiga dixital e infoxicación.

As investigacións recentes sinalan outros beneficios da lectura de libros a aquelas persoas que non poden saír da casa:

1–. A lectura de libros axuda a desconectar e a combater o aburrimento. Unha forma de saír da monotonía, de evasión momentánea.

2–. Os libros son excelentes compañeiros de vida. Os libros fan que non nos sintamos soas. A lectura facilita sentirnos persoas acompañadas, entretidas e mesmo entendidas.

3–. A lectura de libros crea vínculos con persoas achegadas ou que compartan inquietudes. A lectura é un acto individual que cando remata convida a ser compartida na familia ou de forma colectiva nas redes sociais.

4–. A lectura de libros activa a memoria e a concentración e favorece a capacidade de pensamento crítico e razoamento.

5–. A lectura de libros prevén o estrés e combate o insomnio. A lectura pode ser un antídoto contra a ansiedade provocada polo confinamento, xa que favorece a relaxación e desvía a atención cara outros temas e lugares.

Beneficios da lectura de libros na corentena que se engaden a outros que nun está demais lembrar, como actividade clave no desenvolvemento educacional, persoal e emocional das persoas.

Texto publicado nas webs do CEIP Laredo e CEIP Cedeira.

 

Quedar na casa

/en , , , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo propoño unha reflexión sobre a pandemia do coronavirus e o confinamento na casa

A corentena permitiume volver sobre as páxinas d’ A peste (1947), a novela de Albert Camus, desta volta na extraordinaria tradución para o galego de Isabel Soto e Xavier Senín, publicada por Hugin e Munin (2018). Confeso que no relato de Camus abraioume a proximidade á situación que estamos vivindo. O retrato do mal e a súa superación, naquela primavera dun Orán colonial onde as ratas mortas inzan paseniño ás rúas mentres se estende a enfermidade, é útil para entender como unha praga semellante afecta tanto ás persoas contaxiadas como aqueloutras indemnes á doenza. A peste arrasa a actividade comercial e social e «suprime o futuro e os desprazamentos» de persoas que, até entón, se tiñan [coma nós] por libres ou non imaxinaban poder ser vítimas do contaxio. Mais tamén unha epidemia na que xurde [coma tamén no caso actual] o mellor da condición humana, unha mensaxe de esperanza que Camus deitaba cando a humanidade acababa de derrotar ao nazismo.

A lectura da versión galega d’ A peste convida a reflexión sobre a utilidade da ficción literaria para achegarse, a pesar de ter transcorridas sete décadas, a unha epidemia como a do coronavirus, onde aquela inquedanza inicial de hai unhas semanas polos seus efectos, á altura deste terzo do confinamento previsto no estado de alarma e diante das estatísticas sanitarias e económicas, converteuse xa en medo e ansiedade sobre o futuro que nos agarda. Emocións retratadas na novela de Camus como un xeito de «exilio na propia casa», onde cada un de nós estamos «reducidos ao noso pasado» e obrigados a «aceptar vivir o día a día, e só fronte ao ceo». Cadora e por ventura, nesa obrigada soidade familiar da nosa reclusión contamos coa comunicación dixital e o acceso aos produtos culturais nas pantallas que nos facilitan mantermos en contacto coas persoas queridas, acceder a información en tempo real ou mesmo, dentro das posibilidades, non desvincularmos totalmente da nosa actividade laboral ou educativa.

O saber experto, unha das claves para enfrontar a pandemia do COVID-19, xunto a posta en valor preferente dos servizos públicos de sanidade, atención á dependencia, educación e seguridade, estableceu que o confinamento e o distanciamento social son medidas imprescindibles e obrigadas para superar esta crise sanitaria. Medidas severas pola restrición da nosa liberdade para movernos onde nos pete e polo seu carácter universal (polo momento aínda incompleto, na medida que o actual estado de alarma non afecta a todas as actividades económicas non esenciais por igual) que poñen a proba tanto a nosa intelixencia colectiva como a capacidade empática de cada cidadán para respectalas coa severidade e continuidade que requiren. Empatía que debemos entender como un exercicio de intelixencia e solidariedade de cada un de nós que asume que toda a cidadanía está ameazada e que todos podemos sumar co noso comportamento responsable e cos coidados que achegamos na tarefa cooperativa de vencer ao coronavirus.

Non somos inxenuos e sabemos que este confinamento obrigado ten tamén un carácter de clase xa que afecta de forma moi desigual a unhas e outras persoas, dependendo da súa idade, das súas características funcionais ou das condicións da súa vivenda. Dentro destes colectivos máis vulnerables están as persoas maiores, que sofren a presión emocional de constituír o primeiro grupo de risco, as que padecen doenzas mentais ou discapacidades funcionais e os menores de 15 anos, un colectivo de 7 millóns de persoas, completamente desaparecido do espazo público, que dende a declaración deste estado de alarma adultocéntrico son responsabilidade privada que corresponde a cada unha das súas familias. Unha situación inédita que está provocando tensións nalgunhas familias, sobre todo nas que contan con vivendas máis reducidas ou precarias, menos recursos dixitais (carecen de ordenador, impresora ou conexión internet) e menor formación dos proxenitores. Unha fenda de desigualdade que apenas pode ser mitigada polo voluntarismo e entusiasmo do profesorado que pretende acompañar ás familias coas súas tarefas e orientacións propostas de forma telemática.

Nestas condicións, enfrontar as vindeiras semanas de reclusión non vai ser doado para ninguén, sexa polo impacto emocional que provoca a información da pandemia como polo ruído engadido polos bulos e fake news que corren polas redes sociais. Con todo, como sucede na novela de Camus, serán días nos que no entorno deste exilio na casa con certeza aparecerán iniciativas para mitigar a doenza da soidade das persoas queridas ou para evitar a pasividade ou a ansiedade das nosas crianzas. Quedar na casa e manter sempre aberto o fío coa comunidade á que pertencemos. Velaí o exercicio de intelixencia colectiva que precisamos.

 

Baladas da Galicia feminista

/en , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo á celebración do 8 de marzo:

Despois de manter unha conversa de máis dunha hora por skype cos membros do club de lectura da Biblioteca Galega de Bos Aires tiña previsto escribir un Campo de Granada sobre a incerteza do prognóstico das eleccións galegas do 5 de abril, que de mobilizarse o electorado progresista podería abrir paso á mudanza política no país. Abofé que esta conversa transoceánica cunha ducia de entusiastas e ben informadas galeguistas austrais sobre a historia recente da narrativa galega e o preocupante futuro da transmisión xeracional da lingua nosa encheume os depósitos de optimismo que por vicisitudes da vida e dalgunhas das súas derrotas se foran agotando nos últimos anos. Un férreo optimismo da vontade, aprendido da actitude resiliente da miña nai para superar adversidades e non perder nunca a liña do noso horizonte de xentes humildes, que vin de forma inesperada reflectido en «Louisiana o Els Camps de Cotó» (2012), unha emotiva carta aos pais enchida de saudades de quen na súa procura atopa a felicidade na escolla dunha forma de vida sinxela e paciente, unha canción memorable de Els Amics De Les Arts convertida en himno por máis dun millón de persoas participantes naquela inesquecible Diada de 2017.

Semellante coincidencia produciuse no serán no que o Celta de Óscar García Junyent resistía no Coliseum de Xetafe coa súa defensa solidaria e afouta, feito que moito celebrei polo que supón de adquisición dunha maior capacidade para competir en igualdade. Xaora, celebrei esta serendipia inesperada que une unha comunidade de galeguistas arxentinas coas seguidoras desta emotiva balada catalá, ambas as dúas orgullosas de non esquecer de onde proceden, que atoparon nesa orixe o seu baluarte para continuar pelexando polo futuro dun «ceo que non se acaba». Axiña lembrei que esta vontade fora recollida por Narf e Uxía nesoutra canción memorable que é «Esta noite», incluída no seu disco Balada da Galicia imaxinaria(2015): «Teño toda a forza pra loitar, teño cada noite pra soñar e cada minuto pra lembrar quen eu son, pra lembrar de onde eu son; esta noite vou voltar ao lugar onde sendo crianza brinquei, onde sendo un rapaz eu soñei na braña grande, na praia das gaivotas, no patio da escola, nas vías da estación…». Versos lúcidos do inesquecible e chorado cantor compostelán (Francisco Xavier Pérez Vázquez) que acreditan a pertenza a unha tribo que cre no futuro, que tras un momento de abatemento recupera folgos xa que coñece de onde ven, sabe onde está e decide cara onde pretende dirixirse.

Baladas de esperanza que trouxo a Vigo, tamén nesta fin de semana do 8 de marzo, Sés para presentar no Teatro AFundación (o vello García Barbón) o seu novo traballo Liberar as arterias(2020). Outro concerto memorable da cantora bergantiñá, infatigable defensora da lingua galega que coa súa enerxía conseguiu mobilizar a ese Vigo feminista e orgulloso da identidade galega cos temas dun disco de músicas que percorren o continente americano de norte a sur e no que teñen grande protagonismo os versos marcantes da poeta e activista de mocidade eterna Luz Fandiño, autora da letra de «Liberar as arterias», a canción que dá titulo o disco: «Son a poeta daqueles que loitan por saír de escravos, son a poeta daqueles aos que todo lles foi negado [… ], poeta analfabeta, poeta dos que sobreviven do emprestado…». Un traballo no que Sés-Fandiño reclaman liberar as arterias, evitando a trampa de odio e da desesperación, o feito de quedar anuladas, anoxadas, coléricas ou descontroladas, como sempre o sistema patriarcal agarda das mulleres. Para a cantora de tempestades de sal a felicidade, a ledicia e o vitalismo son tamén ingredientes necesarios na loita para que outras cheguen a ser libres.

Futuro en igualdade que para estes incertos anos vinte o serán do domingo 8 de marzo reclamaron polas rúas viguesas mulleres libres de toda idade e condición. Milleiros de voces que cos seus pés lilas e os fíos da sororidade caligrafaron as pegadas dunha mensaxe de igualdade real e transformadora onde non teñen espazo nin machismos cotiáns nin sexismos nin acosos nas aulas nin nas músicas nin discriminacións ningunhas en oficinas, fábricas ou noutros lugares de traballo. Unha marea lila que fixo de Vigo unha cidade de mulleres libres que puxeron o foco no invisible, nesa división sexual do traballo dos coidados a crianzas e persoas maiores achegados case na súa totalidade por mulleres silenciosas, «esas creadores de vida, aleitadoras, brillantes activistas da vida cotiá que resistiron a séculos de forza», que homenaxea a cantora Guadi Galego nas súa canción «Matriarcas» (2014). De novo o futuro do político encarnado nas baladas da Galicia feminista. Beizón para as nosas cantoras.