Xela Arias: Unha chiografía 1962-2003

Dende o primeiro de ano publico diariamente un chío arredor da figura e da obra de Xela Arias utilizando o cancelo #XelaArias2021. Reuno parte deste traballo nun documento que titulo Xela Arias. Unha chiografía 1962-2003, lembrando a aquela serie tan xeitosa de Fotobiografías que publicamos en Xerais dende 1989 para retratar visualmente á figura homenaxeada o Día das Letras Galegas. Cremos que esta recompilación de chíos de Twitter pode ter utilidade como recurso didáctico e informativo, ao tempo que contribúe a dinamizar a figura de Xela Arias na rede.

A chiografía de Xela Arias continuará actualizándose ao longo do ano, na medida que vaiamos contando con material de interese.

Pode baixarse en pdf a versión do día 9 de maio de 2021.

 

O Vigo de Xela Arias

Tamara Novoa, editora d’ A movida, axenda cultural de Vigo, convidoume a escribir no número de maio un texto breve sobre «O Vigo de Xela Arias»:

A palabra «Vigo» aparece só unha vez na obra poética de Xela Arias. No segundo verso do poema «Érgome» publicado no número 3 de Katarsis (1984):

Érgome
e Vigo vai aínda durmido
neboeira salgada
a electricidade electrizado paxariño…

Poema rotundo, abriu o universo de Xela Arias coa súa cidade amada, a cidade en arrabade que dende a súa chegada aos sete anos percorreu de forma incansable por elección autodeterminada.

No pregón que leu o 16 de maio de 2001, sendo alcalde Lois P. Castrillo, Arias lembrou que «os vigueses sabemos, desde a orixe, de mesturas e combinacións, somos xente apaixonada», salientando así o carácter cosmopolita e aberto dunha cidade portuaria que como a lingua galega posúe vontade de encontro.

Unha cidade que lle suxire dor, como lle confesou en 1989 á xornalista María Alonso de Atlántico, quizais  porque, como escribiría en Congostra (1988), «me interesa o tempo no que vivo, de Johanesburgo a Sarria pasando por un portal da miña rúa onde os adolescentes se reúnen nun mar de xiringas e lastros». Ese Vigo convulso, o volcán de dinamismos (Ferrín dixit) das folgas obreiras das decádas de 1970 e 1980, o Vigo da reconversión e da movida foi o que percorreu Xela Arias durante a súa infancia, adolescencia e mocidade, «paseo arriba», «praza abaixo» nun botarse a andar errático, como o deambular de Carlos Oroza, o poeta peripatético, o primeiro que recibiu a súa poesía en Faro de Vigo: «a fusión do aire no verso e o mar en catarse».

O Vigo da alumna aplicada e escritora precoz que cursou a EXB no Colexio de Moledo. O Vigo da estudante rebelde que fixo o BUP no Instituto mixto do Calvario. O Vigo da moza independizada aos vinte anos cando comezou a traballar como editora de Xerais. O Vigo da escritora artenauta que publicou os seus primeiros textos n’ A Nosa Terra e naquel memorable Faro de Vigo da páxina de «Mulleres» e do suplemento Pharo the Bego de Pilar Comesaña, mais tamén en revistas alternativas como Tintimán, Congostra, Katarsis ou Espiral, cando as noites moi alongadas de Vigo «convertidas en escadas de abrazos» eran un perigoso fervedoiro cultural.

A cartografía do itinerario urbano polo Vigo de Xela Arias está por deseñar. Un mapa no que non poden faltar os camiños dos Anxos e de Riobó. Nin os barrios do Calvario e de Travesas nin do Vigo vello e portuario, retratado en Denuncia do equilibrio (Xerais 1986). Nin puntos de encontro como o Café de catro a catro, o pub Alma de Poboadores, o Rosalinda do Barrio de Casablanca ou a sala Nashville de Carral, entre moitos outros.

As miradas de Isaac

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición e publicacións con motivo centenario de Isaac Díaz Castro:

O pasado domingo pechou «As miradas de Isaac», a exposición instalada no Museo Centro Gaiás da Cidade da Cultura con motivo do centenario de Isaac Díaz Pardo (1920-2020). Comisariada polos seus fillos Camilo e Xosé Díaz Arias, a mostra ofrece un retrato moi revelador dunha figura tan poliédrica na creación artística e na iniciativa empresarial e política como ascética na súa forma de vida, un auténtico leonardo renacentista da cultura galega do século XX. Concibida co espírito didáctico e documental (memorioso) que Díaz Pardo imprimía a todas as súas realizacións e seguindo o fío da peripecia vital e dos espazos polos que transitou (dende o nacemento en Compostela, o exilio e o regreso posterior de Arxentina), a exposición reconstrúe o seu pensamento de vontade exemplarizadora  ao tempo que rescata fragmentos moi significativos da historia recente de Galicia por incómodos que fosen. E a pesar de non empregar os recursos dixitais da museografía actual, apenas unha tripla pantalla na que Isaac vai debullando as súas lembranzas, pensamentos e reflexións, a experiencia para a visitante é tan sorprendente e emocionante como instrutiva.

Ademais do valor extraordinario da súa obra artística, tanto a pictórica da mocidade nos difíciles anos da década dos corenta, a cerámica, gráfica e deseñística da maior parte da súa vida, como da literaria, sen esquecer nin a súa pegada industrial extraordinaria nas cerámicas do Castro, da Magdalena e de Sargadelos nin o seu modelo como editor da memoria en Ediciós do Castro e na Biblioteca do Exilio nin o seu activismo cultural a fronte do Museo Carlos Maside e o Instituto Galego da Información, probablemente Isaac deixou como herdanza máis valiosa a da súa inquebrantable posición moral, esa pegada ética que os seus fillos definen como o seu «libro de estilo para andar pola vida con decencia e afouteza» utilizado até o derradeiro salaio da súa vida. Unha forma de estar e camiñar no mundo sobria e austera, propia dos ascetas. Unha vida enteira comprometida coas ideas progresistas, antifascistas e galeguistas da xustiza social, xa dende os primeiros carteis asinados aos dezaseis anos como Xalo a prol do Estatuto no estudio do seu pai o tamén polifacético Camilo Díaz Baliño. Un combate contra a desmemoria das inmoladas e a recuperación das exiliadas, acollidas cos brazos sempre abertos, quizais a primeira causa da súa vida. Unha batalla na defensa dunha Galicia soberana dos seus recursos naturais. Unha procura de formas creadoras con capacidades identitarias, proxecto que no Laboratorio de formas (de ideas) compartiu co sempre cómplice Luís Seoane e o arquitecto Andrés Fernández Albalat.

Legado de Isaac Díaz Pardo que quedou impreso na súa obra literaria en lingua galega, até agora practicamente ignorada, na que visitou tanto a narrativa e a dramaturxia, con tres libros publicados no exilio pola editorial Citania na Arxentina durante a década de 1950, como o ensaio, o xornalismo e a poesía, eidos que por ventura comezan a ser recuperados nos últimos anos. Velaí a publicación do volume «O ollar clarividente de Isaac Díaz Pardo» (Andavira 2019), no que o Xosé Ramón Fandiño recompila cincocentos daqueles artigos perennes publicados dende 1963 a 2009 como «Crónicas inconformistas» en «La Voz de Galicia» ou baixo outros epígrafes no «Faro de Vigo», «El Progreso», «El Correo Gallego» e «La Región». Velaí a aparición recente do libro «A mensaxe entre as sombras. Obra poética de Isaac Díaz Pardo» (Xerais 2021) en edición e estudo crítico de Esperanza Luz Mariño Davila estudosa da súa obra literaria que reivindica a importancia e singularidade destoutra faciana artística de quen «merece, como poucos, o nome de poeta no senso etimolóxico da Grecia clásica como un “facedor” ou “transformador do mundo”».

Unha recompilación excepcional de textos poéticos dispersos publicados por Díaz Pardo ao longo de medio século no que destacan os catro carteis de cego, «A nave espacial« (1970), «O Marqués de Sargadelos» (1970), «O crimen de Londres» (1977) e «Castelao» (1985). No entanto é o libro «Tentando construir uma esfinge de pedra» (Ediciós do Castro 2007), subtitulado de maneira significativa, ˝Desassosegos de Isaac Díaz Pardo”, o que pecha o seu círculo artístico, «lembrando a meu pai que me deixou o alcamote» (o martelo na xerga dos arxinas) e reflexionando moi doído sobre o paso implacable da vida cando ve destruído o seu proxecto do Grupo Sargadelos do que fora apartado da dirección e administración uns anos antes.

A figura de Isaac Díaz Pardo, de quen se escribiu é «o home máis querido da Galicia actual», merece non ser esquecida. Quizais un futuro Día das Letras Galegas actualice para as novas xeracións a nobre causa que a pesar de tantas adversidades defendeu.

Onte 2132: Xabier DoCampo 75

Emocionoume onte escoitar a entrevista que María Meizoso fixo a Xabier DoCampo o 31 de decembro de 2017 en Radio Voz. Rescatada do esquezo por un chío oportunísimo de Martin Pawley, estes dezasete minutos foron probablemente unha das últimas intervencións do mestre Xabier.

A pesar de que daquela xa sufrira algún episodio que anunciaba a súa doenza, amósase entusiasmado falando do valor da maxia da radio e da palabra contada, dúas actividades que formaron parte da súa vida, como presentando A nena do abrigo de astracán (Xerais 2017), que poucas semanas antes presentáramos en Lugo e na Coruña, en dous actos inesquecibles.  Confesa que tardou quince anos e medio en escribila e que nalgún momento creu que non sería capaz de rematala.

Quedo con dúas das súas afirmacións sobre o oficio de escritor. A primeira: «Escribo para que me queran máis os amigos, para que me lea a xente». A segunda: «Escribir é pasar á mente do lector un pensamento, unha previa que antes non existía». A concepción da escritura como pouso dos afectos e como transferencia son dúas herdanzas que nos deixou Xabier DoCampo, a quen lembramos onte con saudade e respecto, cando facía 75 anos do seu nacemento.

A entrevista pode escoitarse aquí.

Onte 2131: Bibliografía de Xela Arias na Biblioteca Penzol

Recibo o número 24 do boletín de novas da Fundación Penzol dedicado de forma monográfica á bibliografía de e sobre Xela Arias dispoñible na Biblioteca Penzol e na Biblioteca Fernández del Riego. O traballo do escritor Silvestre Gómez Xurxo é completísimo, sendo fundamental tanto para achegarse a unha bibliografía integral de Xela Arias como para a súa utilizacion como recurso didáctico por parte do profesorado e persoal das bibliootecas escolares.

A bibliografía pode descargarse aquí en pdf (9 paxinas).

Xela Arias editora

No fanzine Xela Arias. Poeta nas marxes, editado por O Arquivo das Trasnas, publiquei o traballo titulado «Xela Arias editora». Queda aquí para o arquivo do blog coa gratitude a Daniel Chapela e Beatriz Pereira, promotores da publicación:

O 27 de marzo de 1981 inauguráronse os locais de Edicións Xerais de Galicia na rúa viguesa de Doutor Marañón 10. Nun acto que reuniu a un cento de persoas, o director da editorial, Xulián Maure expresou os obxectivos marcados para esta nova empresa cultural galega: primeiro, «que todo galego teña a posibilidade de ser culto na súa propia lingua», con ese obxectivo se abría a colección de peto «Montes e Fontes» na que tiña cabida a narrativa, o ensaio, ou as guías de viaxe; segundo, «abrir Galicia a todas as culturas», polo que se traducirían para o galego importantes obras feitas no estranxeiro; terceiro, «poder exportar as mellores producións culturais da nosa terra»; cuarto, «colaborar para que a produción da cultura galega non estea presidida nin polo narcisismo ilustrado, nin polos intereses partidarios», pulando pola presenza no catálogo de autores colectivos e colaboracións. Rematou Maure a súa intervención expresando o seu máis íntimo anceio: «soño con chegar ao século XXI xubilado, gozando cuns medios de comunicación social feitos dunha maneira libertaria polas xeracións que hoxe comezan a leren a cultura que se lle vai dando a través de Edicións Xerais de Galicia».

Coñecemos aquelas palabras con tanta precisión polas notas manuscritas que aquel serán de venres tomou Xela Arias, daquela oficinista da editora de dezanove anos, que no pasado mes de outubro entrara a formar parte do cadro de persoal inicial xunto a Roberto Pérez Pardo, o director comercial, e Manuel Méndez Batán, relacións públicas. Un equipo ao que coa inauguración da sede da editora se incorporaría Carlos Blanco, como xerente, Xosé Guillermo, como ilustrador, e antes de finais de ano, Luís Mariño Pampín, como director editorial.

Naquel segundo ano de actividade (1981), Xerais publicaría 27 novidades, consolidando un catálogo de 39 títulos, cifras nada desprezables para aquela altura para un sector do libro en galego que acadou as 168 referencias no ISBN. Ademais da publicación dos cinco primeiros títulos para o ensino do galego na EXB, a editora xeralista viguesa iniciaba a colección «Grandes Mestres», coa edición completa d’ Os eidos de Uxío Novoneyra, cando se cumprían os vinte e cinco anos da primeira edición; Historias que ningúen cre de Anxel Fole e a Obra literaria de Fermín Bouza Brey. Outras novidades dese ano foron a edición facsímile en dous volumes das Cantigas de Santa María, editadas por Walter Mettman e prologadas por Ramón Lorenzo e Terra, mar e xentes, unha antoloxía da obra de José Suárez, até entón o máis universal fotógrafo de Galicia.

No ano seguinte, 1982, a oferta de Xerais ampliouse ás 38 novidades, abríndose ao mundo infantil coa colección Arroás de álbum ilustrando, ademais de ampliarse a actividade de promoción a todo o país. Foi o momento no que Xulián Maure propúxolle a Xela Arias que se integrase no departamento editorial, dirixido por Luís Mariño, comezando a desenvolver tarefas de revisión e corrección de textos e participando na organización de actos. Foi entón cando Xerais organizou os seus primeiros debates literarios: «A literatura infantil en galego», «A narrativa galega», «A escritora galega onte e hoxe», todos en Santiago; «Modelos culturais e narrativa galega», en Lugo; «Narrativa galega e lingua», na Coruña; así como recitais poéticos en colaboración co Concello de Redondela e coloquios, «Fole e o seu mundo», no Instituto Feminino de Lugo; «Viaxar por Galicia» no Ateneo de Pontevedra e «O cómic galego» en Noia. Xela Arias participou naquel equipo editorial que introduciu tamén outra innovación no sector editorial galego: a realización dos primeiros carteis de promoción dos seus autores, coincidindo co lanzamento de Amor de Artur de Xosé L. Méndez Ferrín e dos premios recibidos por Alfredo Conde polas súas novelas, Breixo e Memoria de Noa. Responsabilidades editoriais que con vinte anos feitos coinciden coa publicación da súa primeira páxina poética n’ A Nosa Terra (26-02-1982), ilustrada por Xosé Guillermo, daquela deseñador e responsable da maioría das cubertas de Xerais, así como do primeiro poema na revista Dorna, «Vin… unha árbore» e da súa primeira participación nun recital poético nun acto contra a entrada de España na OTAN.

No ano 1983, cando a editora acada os cen primeiros títulos do seu catálogo, prodúcese a primeira mudanza na dirección xeral da editora, pasando a ocupala Luís Mariño. Ao final do ano amplíase o cadro de persoal coa incorporación de Xosé García Crego, Siro Iglesias Izquierdo e Celia Torres Bouzas, que con Xela Arias conformarán un equipo que darían continuidade e identidade á editora durante estas case catro décadas. Xela comezará a representar á editorial como sucedeu o 20 de xuño de 1983 cando no salón de sesións de Casa do Concello de Lugo participou na presentación da colección Xabarín da que xa se ocupaba.

Coa dirección de Luis Mariño, renovouse por vez primeira o catálogo, creáronse as coleccións «Xerais Narrativa» e «Xerais Universitaria», das que se ocupou Xela como editora de mesa, creouse o Premio Xerais de novela (1984) e despois, o Premio Merlín de literatura infantil e xuvenil (1986), así como a edición dun Boletín de Novidades (1984) e un catálogo anual (1985). Proxectos nos que participou, así como co pulo que foron collendo as coleccións infantís, nas que comezou a participar tamén como tradutora, como foron os casos d’ O Gato Gaidado e a Andoriña Señá. Unha historia de Amor (1986), obra da que xestionou a cesión de dereitos por parte do propio Jorge Amado, Amor de perdición (1986) de Camilo Castelo Branco ou O bosque animado (1987) de Wenceslao Fernández Flórez, ambas as dúas publicadas en Xabarín, colección á que xa na década de 1990 incorporará dous dos seus grandes títulos como tradutora, O derradeiro dos mohicanos (1993) de Fenimore Cooper, polo que recibiría o Premio Ramón Cabanillas, e Drácula (1999) de Bram Stoker.

Coa nova remuda na dirección xeral de Xerais e a incorporación a esta responsabilidade de Víctor F. Freixanes, Xela Arias implicarase como editora na creación das coleccións «Grandes do Noso Tempo», «Biblioteca das Letras Galegas» e «Xerais Crónica», responsabilizándose da edición de mesa, do encargo de traducións, edicións e introducións. Momento (1989) no que muda tamén o deseño editorial da editora –até entón externalizado no estudio Revisión (Pepe Barro, Xosé Díaz), que se ocupara da homoxeinización da imaxe da marca– coa incorporación de Miguel Vigo, que se ocupará do deseño de Tigres coma Cabalos (1990), libro de poemas de Xela Arias e fotografías de Xulio Gil. Edición moi coidada, como a da exposición itinerante que a acompañou, que practicamente coincidiu co abandono de Xela Arias do cadro de persoal (30-09-1990) para retomar, primeiro, os estudos de COU a distancia, e despois iniciar (1991) na Universidade de Vigo a licenciatura de Filoloxía Hispánica que remataría en 1996. Estudos que compartiu cos seus traballos de tradución e edición externa das coleccións Universitaria e Biblioteca das Letras Galegas de Xerais, o que axudou sendo eu mesmo director editorial a manter o vínculo semanal de traballo con ela. Conversa profesional da que saíron numerosas e moi valiosas propostas de tradución como algunhas publicacións avaladas polo seu criterio como lectora.

Editora de mesa meticulosa de formación autodidacta, Xela Arias mantivo un alta responsabilidade con respecto á lingua, sendo as súas interpretacións moi relevantes no proceso de fixación da norma de 1983 cos criterios que existían no momento. Como facía coas súas traducións e libros de poemas, Xela procuraba na edición dos textos alleos a fidelidade co orixinal, mais tamén o rigor léxico, sintáctico e ortotipográfico.

«Nación», a sororidade filmada

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a recomendar a película Nación de Margarita Ledo e lembrar o proxecto empresarial de GEA:

Non se pode comprender o desenvolvemento do Vigo do século XX sen a achega do proxecto industrial do Grupo de Empresas Álvarez (GEA), como non se entendería o movemento sindical vigués na segunda metade do século XX sen a loita dos obreiros e obreiras das súas fábricas de Cabral, Ponte Sampaio e Coruxo. Nacida en 1922 dunha tenda de decoración instalada no barrio de Casablanca (onde está hoxe ECI), reorientada en 1927 cara a comercialización de artigos de cristal e louza por Manuel Álvarez, un emigrante ourensán retornado de Santa Clara (Cuba), mais será a partir de 1941 cando se instale no número 380 da rúa Ramón Nieto nunhas amplas instalacións deseñadas polos arquitectos Francisco Castro Represas e Pedro Alonso Pérez, un formidable edificio en forma de prisma de catro andares, deseñado con criterios racionalistas, cando comece o despregue dun complexo fabril xestionado de forma paternalista por Moisés Álvarez O’ Farril, un dos nove fillos do fundador. Proxecto industrial ampliado en 1961 con Alfares de Ponte Sampaio (Pontesa), para a elaboración de louza de calidade, instalacións completamente electrificadas, unha das primeiras fábricas en asumir os procesos de automatización na ría viguesa.

Con Santa Clara e Pontesa a pleno funcionamento e contando co apoio decidido do réxime franquista, incluída as visitas de Carme Polo, GEA tiña xa en 1963 un cadro de persoal superior ás 5.000 persoas, o maior das industrias da comarca, que só superaría Citroën a finais da década seguinte. Porén, tras o pasamento de don Moisés en 1975, o ano despois GEA pasou ao INI, xunto aos estaleiros de Barreras, e o cadro reduciuse ás 3.000 persoas, cando contaba cunha rede de comercialización de máis de trinta tendas que vendían o 70% do mercado español de louza e o 40 % de porcelana. GEA ofrecía entón un produto de excelente calidade, mais era unha empresa xestionada de forma pouco eficiente. Co desfile patético de directivos aventureiros e a privatización do grupo (1991), os cadros de persoal das fábricas e as súas representacións sindicais asumiron a responsabilidade de loitar pola supervivencia da empresa. Un cadro obreiro consciente e solidario, formado por mulleres en máis da súa metade, que se mobilizou de forma afouta, capaz de parar o tráfico aéreo de Peinador e o ferroviario en Arcade, de acampar en San Caetano durante semanas, pecharse no concello de Vigo, con folga de fame de tres persoas ou de asumir interminables xornadas de folga para reclamar o pago dos seus salarios. Diante de semellante xestión empresarial neglixente, especulativa e corrupta, os cadros de persoal  a pesar da súa teimosía non foron capaces de evitar o peche traumático do grupo en 2001 e o abandono das instalacións de Cabral e Coruxo.

No filme «Nación», estreado a pasada semana, a directora Margarita Ledo desvela os corpos e as voces de cinco daquelas obreiras de Pontesa que despois de dúas décadas de perder o seu traballo continúan pelexando nos tribunais do social por recuperar os salarios que deixaron de pagarlles. «Nunca traballedes gratis, por favor», frase pronunciada ao comezo da fita por Nieves Pérez Lusquiños, unha das activistas de Pontesa de espírito positivo, convértese no fío descontinuo para seguir unha película sobre o moito que lles custou as mulleres ter traballo asalariado e a autoestima que iso lles proporcionou como a posibilidade de ser independentes. Aberto e pechado pola poeta Eva Veiga, unha sibila para apagar a escuridade, a directora chairega concibe o relato como unha peza documental de non ficción con perspectiva de xénero, un ensaio audiovisual ficcionalizado sobre a rotura do silencio imposto ás mulleres, tamén un exercicio de memoria que reivindica a unha estirpe de mulleres marcadas pola represión e dirixe tamén a súa ollada sobre aquelas comúns esquecidas.

Margarita Ledo para retratar as mulleres da súa xeración, ademais das testemuñas das cinco de Pontesa e das conversas delas con tres actrices, bota man de valiosos materiais documentais de formatos e procedencias distintas, entre eles «Talleres Alonarti» (Jose Gil, 1927), as fotos das Encrobas de Xosé Castro e gravacións inéditas de informativos da TVG dos noventa, concibidos como indicios de algo que permaneceu agochado. Imaxes que sobre a espectacular arquitectura sonora de Mercedes Peón, as secuencias performativas de Mónica de Nut e o monólogo memorable final de Mónica Camaño conforman un entrenzado visual estremecedor de reflexións, afectos, voces e berros, a composición filmada da sororidade, da nación como sociedade, como espazo público da comunidade. Filme feminista épico de beleza desacougante, constitúe o mellor traballo cinematográfico da académica Margarita Ledo. Acudan á primeira grande película galega de 2021.

Onte 2128. «Cocotibur», recreación do mito da Coca de Rafael Fernández Lorenzo

Gratísima sorpresa que Rafael Fernández Lorenzo volva publicar na colección Merlín onde hai dúas décadas o fixera con As flores do meu amigo (Xerais 2000), novela de fondo histórico na que recreaba o mundo de trobadores e xograres. Faino con Cocotibur (Xerais 2021), novela na que reinterpreta con grande acerto o mito da Coca de Redondela, criatura fantástica de corazón duro coma unha rocha ca ninguén puido derrotar, o único animal que non sabe o que é o medo, tarasca monstruosa con cabeza de dragón, cola de serpe e catro patas con gadoupas, chegada polo mar capaz de devorar a sete mozas da vila. Adoptando a estrutura do conto marabilloso, Rafael Lorenzo recrea o mito da tarasca na ría de Vigo nun tempo histórico impreciso, seguindo o fío da desaparición inicial de tres rapazas que semella foran engulidas polo mar, feito que mobiliza á comunidade mariñeira toda a desfacer o meigallo de semellante encantamento.

Lorenzo ofrece unha narración engaiolante, ilustrada con sobriedade por Esteban Souto, onde flúen con naturalidade todos os episodios do mito choqueiro por excelencia, dende as espadas dos setes metais coñecidos ao carballo das cen pólas de Reboreda, cerca onde se baña a serea, sen esquecer o territorio máxico da illa de San Simón no illó da ría á orixe do baile de penlas e burras e danza de espadas o día de Corpus. Unha óptima mestura de mitos e costumes que fan desta novela de Rafael Lorenzo un referente na nosa narración do marabilloso. Mención merece a coidada lingua literaria de todo o texto, con enfase na fraseoloxía mariñeira da ría, onde Lorenzo homenaxea ao mestre Bernardino Graña, e na recuperación do cancionaieor popular. Recomendo vivamente Cocotibur. Parabéns moitos ao autor.

Xela Arias escritora cubista

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a Xela Arias, escritora homenaxeada o 17 de maio, coicidindo co 59 aniversario do seu nacemento:

O 4 de marzo celébrase o 59 aniversario do nacemento de Xela Arias, na Granxa Barreiros, na parroquia de Ortoá, Sarria, onde seu pai era mestre. Primoxénita de Amparo Castaño López e Valentín Arias López, foi inscrita como María de los Ángeles, aínda que xa moi cativa déuselle en dicirlle Xela, nome que cando tiña 32 anos, tras reclamación xudicial, recoñeceulle o xulgado de 1ª Instancia de Sarria.

Desde o berce tivo o galego como lingua primeira, «agora teño o idioma inclinado nas entrañas» («Tigres coma Cabalos» 1990), que utilizou nos seus oficios de escritora, editora, tradutora e profesora, en todos os seus actos públicos e no seu ámbito privado. Unha lingua urdida no pouso dos afectos, «se che falamos con tino, a modo, recompós termos e frases» («Darío a diario» 1996), «íspeme o idioma e sábemo suando en sida» («Intempériome» 2003), escribiu, mais tamén no compromiso teimoso da súa defensa, «galicia e nós nó de verbos nos novelos dos nomes» («Denuncia do equilibrio» 1986), convencida de que «non hai idioma abondo para recoñecérmonos» («Festa da Palabra Silenciada» 2001) coma comunidade.

Galego adquirido en Ortoá nos seus tres primeiros anos, nunha casa chea de libros até o teito, mais tamén nas visitas á das avoas Ilduara e Amparo, como da relación coa tía Irene coa que foi ás vacas ou coa tía Amparo da que aprendeu remedios máxicos, como relata en «Non te amola!», proxecto de memorias de infancia iniciado en 1991, que dende entón permaneceu inédito, nunha autora que fixo da autoesixencia, a procura da innovación e a reflexión sobre os seus textos, características dunha obra literaria tan breve como intensa.

Despois dun paso de tres cursos polo Colexio Fingoi de Lugo, onde fixo o parvulario e o primeiro da Primaria, centro dirixido entón por Ricardo Carvalho Calero, inesperada serendipia, en setembro de 1969 a familia trasládase a Vigo por ser destinado o pai como mestre na Escola Nacional Graduada de Sárdoma, en Moledo, centro onde completará o ensino primario, despois, Educación Xeral Básica (1969-1976), e onde comezará a escribir os seus primeiros contos. Dende os sete anos, Xela Arias instálase na cultura urbana, como confesou en varias entrevistas: «eduqueime xogando nun solar e logo de ir á escola nunha arrabalde de Vigo, seguín estudando no instituto do Calvario, fixen vida de barrio».

Tras abandonar os estudos de COU, pola pulsión de independencia e afouteza que caracterizou a súa vida, con apenas dezanove anos (1980) empeza a traballar, polo seu bo manexo do galego falado e escrito, como oficinista no primeiro equipo de Edicións Xerais de Galicia, que entón iniciaba a súa andaina editorial. Será a década dos oitenta fecunda para ela como editora, actividade na que se ocupou axiña de tarefas relacionadas coa revisión e corrección dos textos nun momento decisivo de fixación da norma ortográfica aprobada en 1983. Como tamén o será como tradutora literaria, responsable dun catálogo moi diverso de case cincuenta obras, nas que procurou unha lingua con xenio popular, completa e capaz, iniciado co «Cabalum» (1983) de Carlos Oroza e «O gato gaiado» (1986) de Jorge Amado.

E tamén fecunda como poeta, actividade iniciada no bulir incansable daquel «Vigo aínda durmido», como acuñou nun poema publicado no número 3 do fanzine «Katarsis» (1984), o chamado «Vigo da movida». Tempo de entusiasmos perigosos, naquel Vigo marcante do desemprego e da droga, no que Xela se implicou como artenauta e activista literaria, participando en recitais e publicacións diversas («Neboeira», «Tintimán», «Ith»..) nas que vinculaba os seus poemas coas artes plásticas, velaí a súa colaboración co pintor Xosé Guillermo, ou coa música do grupo Desertores, para os que prepararía as letras do elepé «El desertor» (1991).

Implicación xeracional que a levou a participar de forma moi activa na sección de Creación de «Faro de Vigo», onde debutou en xuño de 1983 cunha páxina memorable na que incluíu catro poemas rompedores, recibidos con entusiasmo polo poeta Carlos Oroza («celebro estar en el acontecimiento de tu poesía»), mais tamén na interesantísima sección «Mulleres», coordinada por Pilar Comesaña, ou naquel fascinante «Pharo The Bego» (1984-1986), suplemento bimensual do decano onde os seus poemas compartiron páxina cos de Manuel Rivas.

Poeta viguesa sen xeración, escritora cubista, que coas súas insólitas colocacións pronominais humanizaba os verbos e coa súa provocadora  creación léxica retorcía os nomes, confesou que de poder escoller a súa reencarnación sería en Lou Reed en feminino. A homenaxe que recibe este ano das letras é unha oportunidade única para descubrir e valorar como merece a obra de quen «perder pé aínda é a ambición preciosa» (1989) e «vencerse non é cousa de se tratar» (2003).

Onte 2126: Xela Arias tradutora, catálogo actualizado

Tiven onte a fortuna de participar como moderador da mesa redonda Letra a letra con Xela Arias. Colaboración e tradución, organizada pola Facultade de Filoloxía e Tradución da Universidade de Vigo. Hora e media intensa da primeira homenaxe á #XelaAriasTradutora na que participaron tres tradutoras que colaboraron con ela hai trinta anos, Lidia Iglesias Izquierdo, co-autora da versión galega d’ As bruxas de Roald Dhal, e Débora Ramonde e Rafael Ferradáns, co-autores da versión galega de Dublineses de James Joyce. Un achegamento, que tamén constituíu unha primeira homenaxe da propia facultade, da que Xela Arias foi alumna de Filoloxía Hispánica en 1991, a unha tradutora dun catálogo de 35 títulos traducidos ao galego, pioneiro e moi significativo, no que se inclúen títulos de poesía, novela, relato, literatura infantil e xuvenil e cómic anosados dende linguas como o castelán e portugués, inglés, francés e italiano.

Un catálogo autoral iniciado e rematado polos poetas Carlos Oroza e Charles Baudelaire, no que figuran autores e autoras como Angela Carter, Alice Vieira, Gloria Pampillo, Gianni Rodari, Juan Farias, Jorge Amado ou Camilo Castelo Branco; ou obras como O Quixote, O derradeiro dos mohicanos ou Drácula. Un traballo de tradución premiado pola Sociedade da Lingua Portuguesa, polo Ramón Cabanillas e polo Plácido Castro postumamente. Un traballo autodidacta como tradutora literaria que Xela Arias iniciou cando en Galicia non existían os actuais estudos de tradución e interpretación, coa precariedade que iso supoñía, por riba nun momento de fixación da norma ortográfica e de inicio da modernización e profesionalización do sector editorial galego.

Un esforzo de Xela Arias por incorporar ao catálogo do libro galego títulos intrnacionais de prestixio, que como sinalou cando lle foi concedido o premio da Sciedade da Língua Portuguesa, poñían en valor á propia lingua e operaban como acicate da creación na lingua propia. Xaora, abonda lembrar as cifras desta fantasía: en 1991 editáronse en galego 597 títulos dos que 125 foron traducións, case o 21 %, cifras que en 2008 e 2009 chegaron a multiplicarse por catro, e hoxe despois da crise apenas constitúen o dobre, mesmo a pesar de contar con dous selos especializados en tradución. Xela Arias foi unha participante moi destacada neste proxecto na súa dupla condición de editora de Xerais e tradutora. Labor para o que contou coa colaboración doutras tradutoras pioneiras, como Lidia Iglesias, Débora Ramonde, Rafael Ferradáns ou María Xesús Lameiro.

Pódese acceder ao catálogo en pdf que preparamos con motivo desta intervención de obra traducida por Xela Arias, tanto como tradutora literaria para o galego e tradutora técnica para o castelán. Repárese que sendo un documento aberto inclúe algunhas traducións que até agora non aparecían nas bibliografías de Xela Arias.

A miña gratitude ás profesoras Ana Luna e María Reimóndez e ao profesor Alberto Álvarez Lugrís, argalleiros desta primeira homenaxe a #XelaArias2021