Cervexa viguesa

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a presencia da cervexa en Vigo:

Ao fío do artigo sobre o agromar do atletismo e da actividade deportiva en Vigo, como expresión da cidade moderna, preguntáronme sobre a referencia que se facía aos socios de El Gimnasio, señoritos vigueses, que despois de facer os seus exercicios ximnásticos nos máis modernos aparellos fumaban tabaco exipcio e bebían cervexa nos salóns da sociedade. Historia contada por Xosé María Álvarez Blázquez nas páxinas d’ A cidade e os días (Xerais 2008), que ilustra o entusiasmo vivido en 1875, ano no que Ceferino de Blas considera que Vigo iniciou o seu medre coma cidade industrial e porto cosmopolita. E non lle faltaba razón ao noso último cronista, xa que foi hai cento cincuenta anos cando se derrubou a torre da Pulguiña e se trazou a actual rúa Poboadores, cando se comezou a mudar a navegación a vela pola de vapor, o que supuxo a recuperación das liñas regulares con América e a construción do peirao do Comercio, a chegada da primeira locomotora, que unía o porto con Chapela ou cando varios industriais representaron a Vigo na Exposición Rexional de Santiago.

Ano de 1875 no que comezaron a mudar os espazos de sociabilidade da emerxente burguesía industrial, que se reunía en sociedades recreativas como La tertulia, El casino, El recreo artístico ou El gimnasio ou coincidía no Café Suízo da rúa do Príncipe 27, o primeiro da cidade, onde se anunciaba nun gran rótulo «English spoken» e «Man Spricht Deutsch». E foi, tamén, en 1875 cando se comezou en Vigo a fabricar cervexa, como xa o alsaciano Louis Moritz facía en Barcelona dende 1856. Álvarez Blázquez rescata do Faro de Vigo do 8 de maio de 1875 a crónica sobre o grande movemento a prol da industria e os intereses locais que supoñía a fabricación de cervexa por parte de Mr. Hyde, que utilizando unha excelente clase de primeiras materias na súa elaboración, era capaz de competir coas cervexas importadas do estranxeiro, tanto polo seu gusto como polas súas burbullas, entre outros comentarios gabanciosos.

Consumo de cervexa ao que eran alleos os oficiais do Cable Inglés, establecido dende 1873, que anos máis tarde levaron a que o portugués Antonio Bandeira Proença instalase en 1898 –primeiro en Policarpo Sanz 36, logo en Velázquez Moreno, fronte ás oficinas do cable, no local que ocupou a tenda de instrumentos de Villanueva– o famoso Bar Bandeira onde servía viño do Porto, contaba cunha ampla carta de cervexas internacionais, aperitivos e até daba o té das cinco. Eduardo Rolland cita que despois da fábrica de Mr. Hyde chegarían outras marcas cervexeiras como Moreira e Cía e García Bañón. Habería que agardar ao 29 de xaneiro de 1925, hai polo tanto un século, para que comezase a súa actividade a fábrica de cervexas A Barxa, proxectada polo arquitecto Manuel Gómez Román, que dous anos antes fixera La Panificadora, nun amplo edificio de estilo rexionalista na rúa García Barbón, que contaba cun parque de fermosas plantas tropicais. Propiedade de Cervezas de Santander elaboraba as cervexas Austriaca e Cruz Blanca, que na década de apoxeo, de 1925 a 1935, cunha produción de cinco millóns de litros chegaría a ser líder en Galicia. En 1970 pasou a ser propiedade de Unión Cervecera S.A., elaborando os botellíns da famosa Skol, que tería boa acollida e pecharía en 1989, deixando un formidable soar, onde se construirían as torres do Club Financeiro.

Neste reconto non pode faltar a lembranza da cervexarías históricas, como Joaquín, inaugurada en 1914 no Areal e pechada noventa anos despois. Local axeitado con estilo parisino art decó, fermosos espellos, cadros e fotografías e mesas de táboa de mármore, Joaquín foi referente sentimental para varias xeracións, fose polas billas de Guinnes que servían a mellor cervexa negra, os bocks e as cañas, as gambas á gabardina que saían da cociña ou pola calidez dos encontros alí vividos. Desapareceron tamén as cervexarías El Laurel e Eusco da rúa Gamboa, onde en 1958 abriu El Pasillo, hoxe a decana da cidade, que continúa tirando as súas cañas e os bocks en xerra coa escuma xusta para mantelas fresquiña acompañadas de olivas e manises. Local que conserva unha enciclopedia e o dicionario da lingua de María Moliner por se a clientela precisa consultalos.

Por ventura dende 2013 volveuse a elaborar cervexa en Vigo coa aparición de Cervexa Nós, con fábrica propia e dúas cervexarías no Vigo vello e unha carta de dez tipos de cervexas artesanais. En 2018 comezou a produción de Cervexas Madroa, que conta con seis variedades elaboradas na súa factoría da rúa san Cristovo de Candeán. Máis recente e a actividade de Pits cervexas artesanais, elaboradas na mesma praza de Compostela, coa posibilidade de que o público as goce na cervexaría instalada no andar superior. Conta con sete variedades, entre elas unha chamada «Viguesa». Excelente herdanza deixou Mr. Hyde!

Vigo, capital atlética

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a publicación de Vigo, capital atlética, libro de Emilio Navaza publicado por Alvarellos editora:

Un dos sinais da identidade viguesa como cidade moderna é o seu carácter de capital deportiva de Galicia. Foi dende o 21 de novembro de 1878 cando se creou a Sociedad Recreativa El Gimnasio de Vigo, a primeira entidade do asociacionismo deportivo, na rúa do Ramal, despois en Príncipe diante da actual sede do Celta, onde uns señoritos vigueses, coñecedores doutras cidades onde se practicaba o «sport», facían esgrima e ximnasia utilizando os aparellos máis modernos, e logo bebían cervexa, unha bebida novidosa, nos seus salóns. Antes, en 1875, as sociedades El Casino, La Tertulia e El Recreo Artístico organizaran na ría dúas regatas con motivo das Festas do Cristo da Vitoria, unha para as tripulacións de botes de catro remos das sociedades convocadoras, e outra para faluchos e lanchas de pesca con velame incluída. Considéranse as primeiras competicións náuticas na ría, das que o vindeiro verán se fará o sequiscentenario, que merecería ser celebrado.

El Gimnasio continuaría en 1884 aquelas regatas e tres anos despois se ocuparía de organizar a primeira proba ciclista en Galicia e artellar unha especie de velódromo no Malecón para practicar o deporte das dúas rodas. Sociedade organizadora, dende 1892, da Batalla de Flores e da creación do corpo de bombeiros que, segundo o historiador Eduardo Rolland, se montaría co modelo do Porto, tras unha visita de concelleiros e directivos da sociedade. Magoa que El Gimnasio fose liquidada como sociedade en decembro de 1936 polo feito de que rendese homenaxe ao seu socio Enrique Blein Budiño, o primeiro alcalde republicano, fusilado no Castro o 10 de decembro.

Anos nos que naceron en Vigo outros deportes coma o fútbol e o tenis da man dos oficiais do Cable Inglés e logo do Cable Alemán, coincidindo co espertar industrial da cidade, coa instalación eléctrica e co inicio da súa conexión ferroviaria directa con Madrid, vía Portugal, claro está. Unha historia iniciada o 10 de xuño de 1876 co anuncio de que os ingleses «xogan á pelota», continuada o 7 de decembro de 1880 cando aparece en Faro de Vigo a que pode considerarse a primeira mención concreta ao fútbol en Vigo: «Moitos ingleses pasaron a tarde de onte xogando á pelota nos Cadros do Malecón». Mais haberá que agardar ao 23 de xaneiro de 1895 para que apareza a primeira referencia a un partido de fútbol que xogaron nos cadros do Recheo oficiais da frota británica. Certo que non pode considerarse como fútbol moderno, xa que, debido ás reducidas dimensións do campo, xogaban 8 ou 9 xogadores por equipo, pero o precedente aí está. Haberá que agardar a 1903 para contar coa primeira foto coñecida do cadro de xogadores do Exiles F. C. de Vigo, sendo unha das máis antigas dun club de fútbol en España. No mesmo ano constitúese o Vigo Foot-ball Club, o Arte y Sport, que algúns apuntan naceu da sociedade La Oliva e outros da Escola de Artes.

Nestes albores do deporte vigués, onde non todo foi fútbol, tivo importancia o atletismo, desde os primeiros festivais atléticos olímpicos de 1913 e, sobre todo, os de 1915, organizados polos dous clubs principais de fútbol, o do Real Vigo Sporting Club, o 19 de setembro na catedral de Coia, o do Real Fortuna, o 31 de outubro e 7 de novembro, no seu campo de Bouzas. Festivais nos que participaron un cento de atletas españois, irlandeses e alemáns en disciplinas como 100 metros, 100 metros valados, lanzamento de disco (por vez primeira en Vigo), peso, resistencia de 1.500 metros, estafetas de tres atletas e loita de corda de equipos con oito compoñentes. O 9 de abril de 1916 celébrase o primeiro cros vigués no que participaron medio cento de atletas. O traxecto de cinco quilómetros pola cidade convocou a miles de persoas en Policarpo Sanz, Urzaiz e o Castro por onde se desenvolveu.

Primeiros episodios do atletismo en Vigo relatados con detalle no libro de Emilio Navaza, Vigo, capital atlética (Alvarellos 2025), no que se recolle a contribución viguesa ao primeiro deporte olímpico, dende as  competicións pioneiras da década de 1920, a constitución da Federación Galega de Atletismo, a organización de varios campionatos de España, pasando por aquel Gran Premio Cidade de Vigo dinamizado dende 1958 por Alfonso Posada até a organización da Vigbay promovida en 2000 por Eduardo Vieira. Libro documental e fotográfico cuxa cerna reside no retrato deportivo dos nove atletas olímpicos vigueses, hoxe lendas do noso deporte: Carlos Pérez (1960, 1968 e 1972), Rogelio Rivas (1964), Javier Álvarez Salgado (1968 e 1972), Ramón Magariños (1968), Alejandro Gómez (1988, 1992 e 1996),  Carlos Adán (1992), Estela Estévez (1992), Santiago Pérez (2004 e 2008) e Ester Navarrete (2024). Outro libro excelente do editor Alvarellos de coidada edición e temática viguesa. Moi recomendable para deportistas e curiosas da historia da cidade.

Chiflaso

/en , , , , , , , /por

Nunha tarde que comezou encunillada e rematou luminosa e feliz, o Celta de Giráldez deu un contundente chiflaso aos seus perseguidores de que collía velocidade en dirección a Europa. Un destello luminoso de grande intensidade e inequívoca intención colectiva ao que non foi allea a dificultade engadida que supuxo xogar diante do Sevilla, a metade dos 102 minutos, en inferioridade numérica tras unha severísima interpretación do regulamento pola sala de arbitraxe a distancia, que no engadido da primeira parte, enviou ao vestiario a Marcos Alonso unha das trabes da defensa celeste, sobre todo na saída do balón gañando liñas ou percorrendo a banda.

Un partido memorable que lembraremos máis pola confianza, fortaleza emocional e autoestima amosada polos dezasete xogadores celestes participantes, compartida polo cadro técnico do adestrador louriñés, ca pola beleza do seu xogo combinado, habitual en moitos dos encontros anteriores. Un partido importante para os sevillistas do veterano Caparrós, aínda algo apertados na táboa clasificatoria, que xutaron entre os tres paos moitas máis veces cos celestes e tiveron máis tempo o balón, o que resultou tamén novidoso con respecto a xornadas anteriores nas que o Celta adoitaba non ceder o leme ao seu visitante.

Non renunciou Claudio as súas habituais rotacións no once de gala. Mantivo a liña defensiva e os carrileiros máis habituais, Mingueza e Hugo Álvarez, mais variou tanto a parella de medio centros, saíndo con Damián (nunha tarde discreta) e Moriba (con outra actuación sobresaliente) como a tripla atacante, con Williot (que medra en cada ocasión que se lle ofrece), Aspas (como falso nove, nunha tarde na que expresou a súa autoridade) e Pablo Durán (un auténtico gladiador o tomiñés, obrigado a saír en padiola despois de disputar o enésimo lance cos centrais visitantes).

E comezou determinado o equipo de Claudio para superar as dúas liñas debuxadas por Caparrós, un esquema de fútbol básico, que foi incomodando aos anfitrións, que disputaban os duelos cunha intensidade un punto por debaixo da dos visitantes. Cando non pasara nin un cuarto de hora, Pablo Durán puido marcar nunha cabezada e Guaita xa fixera dúas paradas salvadoras baixo os tres paus, na que foi unha das máis inspiradas actuacións da tempada. Moriba respondeu cunha xogada propia finalizada cun dos seus xutazos, despexado in extremis polo gardameta Nyland. Por ventura, noutro lance posterior, no minuto 19, un gran pase de Williot sobre Aspas, que o noso Merlín decidiu arteiro saltar, chegou a área pequena sobre Moriba, que tras un control maxistral deu unha espectacular reviravolta e xutou cruzado para superar, desta vez si, ao gardameta andaluz. Por fin, tras intentalo con asiduidade en xornadas recentes con impresionantes cacheiróns, o grande Ilaix conseguiu marcar e facelo de forma fermosa, redondeando unha traxectoria magnífica na que conta coa confianza e complicidade do míster.

Co marcador por diante, o Celta tivo minutos cómodos de superioridade nos que parecía aumentaría a súa renda. Non o fixo e deixou que os visitantes comezasen a despregarse en territorio celeste. Froito deste empuxe, no longo tempo engadido da primeira parte, foi cando, tras varios rexeites defectuosos dos celestes, chegou o balón a Peque dentro da área, interceptado por Marcos Alonso. Unha xogada que semellaba podería modificar o desenvolvemento do encontro.

Tras o intervalo a chaplada de Claudio no vestiario debeu ser tan breve coma eficaz para que os seus cresen que non se podían desaproveitar os tres puntos, ao tempo que implantou un novo debuxo, coa incorporación de Beltrán e Javi Rodríguez. Giráldez deixoulle o balón a Caparrós, organizou un bloque baixo meduliano, agardando coller as costas aos visitantes. Actitude paciente en inferioridade que no 60’ de xogo tivo a súa recompensa no gol de Mingueza que marcou chegando dende a esquerda, aproveitando un centro horizontal de Beltrán, ao que non chegara Hugo.

Co marcador por diante, o Celta, que fixo seis cambios, resistiu con madurez e serenidade, axudado pola gran tarde de Guaita que con outras tres grandes intervencións desfixo calquera esperanza andaluza. Mais aínda cando no 90’, Borja Iglesias aproveitou un erro de Gudelj para liquidar o partido cunha maxistral vaselina que superou a Nyland. Cando pasaban os sete minutos de engadido, os de Caparrós maquillaron o resultado, mentres a bancada celeste feliz cantaba a rianxeira, reservada para as grandes ocasións.

O celtismo daba o seu chiflaso para enxergar competición europea. Un obxectivo razoable e factible, mais non exento de dificultades, que se dirimirá nesta mesma semana en Donostia e fronte ao Raio o domingo, no que pode ser outra xornada histórica. A posibilidade de ocupar praza na Europa League depende do propio Celta, dono da sétima praza dende hai varias xornadas. Como as expectativas en poder conseguilo son elevadas, máis aínda tras a confianza e a competitividade amosada diante do Sevilla, mesmo a pesar de xogar en inferioridade numérica. Celtistas, gocemos destes días felices e esperanzados!

Publicado en  Faro de Vigo: 11/05/2025

Campo de Caralladas

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Campo de Caralladas, ao fío da publicación do libro de Fernando Ferreira sobre o Bar León e o seu entorno:

Preséntase hoxe na biblioteca da EMAO o libro de Fernando Ferreira Priegue Entre café, espuma y confidencias el bar León y su entorno. Memorias de un barrio vigués mediado el siglo XX (Instituto de Estudios Vigueses 2025). Activista vigués das belas artes, con especial dedicación ás musicais, plásticas e literarias, autor de Crónicas de un Vigo yeyé. Historia de los conjuntos músico-vocales vigueses 1958-1975 (IEV 2008), Ferreira ofrece unha memoriosa crónica coral en primeira persoa do que foi o seu barrio de infancia e mocidade nas décadas de 1950 e 1960. Un territorio entre o rural e o urbano, coñecido como Campo de Caralladas, enorme descampado atravesado pola rúa Urzaiz, camiño dos Choróns e do barrio de Riomao, á altura da finca Coto Modón ou Villa Enriqueta e doutras vivendas na traseira do Tercio de Afora. Espazo comunal referenciado sobre o bloque Concepción Arenal, edificio construído en 1949 polo arquitecto Fernando Gallego, chamado popularmente Casas de Pernas, o primeiro da praza de Fernando o Católico, onde nos seus baixos estaban instalados o Bar León e a tenda bar El Bloque.

Crónica da urbanización dunha terra que foi de labor (campo), propiedade dun home alcumado Caralladas, que para Iván Sestay sería probablemente gaiteiro, pois ese nome foi típico de xente festeira, músicos e bailaríns. Prevista no Plan de Reforma Interior Ensanche e Extensión (1943) de Antonio Cominges Tapias, coa intención de unir a cidade co Calvario, a urbanización do Campo de Caralladas pretendía prolongar o barrio de Casablanca coa construción dun triángulo de vivendas entre Urzaiz, Vázquez Varela e Pizarro. Recoñecible no voo americano de 1946, no lateral quedaran vestixios da casa de Concepción Arenal, derrubada en 1949, na parte baixa existía unha mina e na superior a fonte de ferro, ademais do quiosco do fielato dos Choróns ou caseta de arbitrios onde ás portas da cidade se cobraban as taxas municipais que gravaban o tráfico de mercadorías e se exercía un certo control sanitario dos alimentos procedentes da bisbarra. Campo de xogos de toda unha xeración, tamén a do autor, onde en días felices se xogaron interminables partidos de fútbol, desputas de indios e vaqueiros, preparación de foguetes e mesmo algunhas pelexas a pedradas cos mangallóns do barrio de Ribadavia ou de Casablanca. Peripecias relatadas polos protagonistas, nunhas páxinas emocionantes e divertidas.

A cerna do excelente libro de Ferreira, que lembra o ton literario saudoso de La acera volada de Xaime Fandiño, está no relato da peripecia do Bar León, hoxe a cafetaría decana da cidade, entón o corazón do barrio que se transformaba, dende a súa inauguración o 29 de xuño de 1953 até o seu traspaso o 1 de xaneiro de 1988 polos irmáns Elías, Joaquín e Manuel Suárez Valbuena. Familia leonesa chegada a Vigo seguindo ao tío Victorino, camareiro no Café Derby de Urzaiz, quen cos cartos da lotería mercou o Bar Zamora para crear alí o Gran Bar Buenos Aires, no recanto entre Urzaiz e a rúa Pino, onde comezaron a traballar na hostalaría os tres sobriños. Documentado, en boa medida, coas voces dalgúns protagonistas, ao fío da vida social do Bar León, dende os seus torneos de xadrez até a súa intensa actividade celtista, Ferreira recupera a memoria do Campo de Caralladas onde se instalaban as carpas dos circos familiares, o Kron, Americano, Holanda ou o Atlas dos irmáns Tonetti, ou dos circos de variedades como o Radio Teatro ou o Teatro Circo Chino de Manolita Chen. Outro tanto sucede coa memoria do Jardín Park (antes Club Ford), a sala de festas familiar de Urzaiz 93, fronte a tenda bar El Bloque, a carón do Tercio de Afora, onde vivía o autor. Lembranza dun espazo de lecer de anos difíciles, onde no seu interior había bailes con música en directo (as tardes de xoves, sábados e domingos) e combates de boxeo e loita libre ibérica, e na pista exterior a cancha onde xogaba o Estudiantes de baloncesto.

Con prosa irónica e afiada, Ferreira lembra que no Jardín Park, montado arredor de 1950 polos donos do xardín de recreo Las Cabañas, as rapazas tiñan entrada libre, «só tiñan que bailar», mensaxe que se anunciaba pola megafonía, nun palco polo que pasaban as mellores orquestras do momento. Non esquece o autor a presenza no palco do Maese Villarejo e as súas funcións de marionetas de Gorgorito e a princesa Rosalinda, a bruxa Ciriaca e o ogro Dientes Largos. Pecharía a comezos dos 60 para construír no soar o edificio Park, onde nas galerías comerciais en 1963 abriría as portas o Cine Plata, entón o máis moderno da cidade, que funcionaría durante catro décadas.

Fernando Ferreira cose con zurcido invisible todas estas e moitas outras historias íntimas e colectivas do seu barrio, memorias imprescindibles da vida cotiá de pícaros e maiores. Recomendo este libro emocionante e gozoso.

45 primaveras máis

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao 45 aniversario do discurso Mil primaveras máis de Álvaro Cunqueiro:

Lémbrame o meu amigo o editor Bieito Ledo de que o pasado 24 de abril fixéronse 45 anos da homenaxe a Álvaro Cunqueiro, que organizara como xerente da editorial Galaxia. Motivou aquel recoñecemento, no que don Álvaro pronunciou a súa histórica apoloxía «Mil primaveras máis» en defensa vibrante de Galicia e da súa lingua, a precaria saúde do mindoniense, magoado pola diabetes e pola vivencia dolorosa do acto celebrado o 28 de xaneiro de 1980 na Universidade de Santiago, onde foi investido como doutor honoris causa, xunto a Camilo José Cela e o catedrático Joseph M. Piel, que o afundiu nunha depresión. Conta del Riego que Cunqueiro quedara tocado pola irrupción que no claustro universitario fixera un grupo de ácratas que «soltaron un porco con birrete proferindo insultos aos homenaxeados, particularmente ao escritor padronés». Protesta, que se faría famosa, dirixida contra o reitor José María Suárez Núñez, concibida como performance transgresora promovida polo profesor Miguel Cancio e Juan Mari Solera, coñecido como o «Príncipe Galín de Galicia», que organizaran antes unha roda de prensa na facultade de medicina, entón o epicentro estudantil, na que entraron cunha burra, enfatada co traxe académico, ao que chamaron «burro Zenón de Elea», coa intención de nomeala «Horroris causa» xunto a un porco e media ducia de galiñas.

Provocación ácrata, habitual naqueles nosos anos composteláns, onde os estudantes nacionalistas de ERGA tampouco apoiaron ao autor d´As crónicas do Sochantre, o que abaixou o seu ánimo, segundo conta Bieito Ledo que o visitaba semanalmente no seu piso de Marqués de Valadares. Foi Bieito tamén quen ideou a realización dunha grande homenaxe popular, presentada como iniciativa dun grupo de amigos e apoiada por numerosas institucións, dende a Real Academia Galega, Universidade de Santiago, Museo do Pobo Galego, Seminario de Estudos Galegos, Instituto Pai Sarmiento, Fundación Penzol, Patronato Rosalía de Castro, Fundación Otero Pedrayo, Museo de Pontevedra até o Pedrón de Ouro. Homenaxe que se fixo coincidir con motivo da publicación do primeiro dos catro volumes da súa obra completa, o dedicado á poesía e o teatro, e coa inauguración da rúa viguesa que leva no seu nome, que lle outorgou a primeira corporación democrática presidida por Manuel Soto Ferreiro. Recoñecemento ao que se engadiu a novidade da publicación dun elepé con poemas de don Álvaro, gravado en Orpheo, recitados por Laura P. Landeira, Joaquín Lens e Xohana Torres, con música de arpa de Emilio Cao, que publicara en 1977 o seu Fonte do Araño, primeiro álbum gravado en estudio dun músico de folk.

Xaora, a cerna da homenaxe foi o xantar multitudinario celebrado no Hotel Samil o 24 de abril de 1980, no que na sobremesa e presentados por Carlos Casares, interviron Francisco Fernández del Riego, o reitor Suárez Núñez, o presidente da RAG Domingo García Sabell e o propio homenaxeado. E foi entón cando naceu o texto oral das mil primaveras, pronunciado de forma improvisada e emocionada, sen mediar apunte escrito ningún, concibido como manda do seu epitafio, que un ano despois se convertería en extraordinario legado ao futuro da lingua e patria galegas. Foi unha alocución de construción maxistral alicerzada toda sobre a expresión máis xenerosa e ampla da gratitude:

«Quero dar as gracias a Deus por haber nacido nesta nación galega entre vós, por haber nacido no voso tempo e ser amigo voso…» «Louvado seña Deus tamén por terme dado o don da fala nosa, por haberme ensinado a decir “rula” e “abidueira” e “dorna” e “ponte” e “fonte”, e entón eu, sabendo estas palabras, era verdadeiramente dono da rula e da abidueira e da dorna e da ponte e da fonte.»

Peso decisivo da fala que Cunqueiro une co futuro da propia Galicia, mesmo cando aínda non se constituíra nin o primeiro goberno autonómico galego (1981):

«As miñas invencións e as miñas maxias teñen, nembargantes, un senso máis fondo: por riba e por baixo do que eu fago, eu quixen e quero que a fala galega durase e continuase, porque a duración da fala é a única posibilidade de que nós duremos como pobo. Eu quixen que Galicia continuase e, ao lado da patria terrenal, da patria que son a terra e os mortos, haxa esta outra patria que é a fala nosa. Se de min algún día, despois de morto, se quixera facer un eloxio, e eu estivera dando herba na terra nosa, podería decir a miña lápida: “Aquí xaz alguén que coa súa obra fixo que Galicia durase mil primaveras máis”.»

Ollada na Galicia do porvir na que Cunqueiro asume que a duración da nosa comunidade de mortos e vivos (o pobo galego e a súa memoria) depende da subsistencia do seu idioma. Desexo de don Álvaro de «mil primaveras máis para Galicia» que o discurso galeguista transformou no sintagma de «mil primaveras máis para a lingua galega». Non está de máis recordalo.

Horizonte Europa

/en , , , , , , , , /por

Tras o memorable partido do serán do mércores, quizais o máis completo dunha tempada excelente en Balaídos, o obxectivo Europa xa se enxerga sobre a liña do horizonte das Cíes. Unha proeza atribuíble a Claudio Giráldez e o seu equipo técnico que –tras asombrar coa súa proposta de xogo no Olímpico, onde os tres tantos de Borja Iglesias obrigaron ao VAR a indultar no tempo engadido ao que será, probablemente, o campión– esmagou ao Vilarreal de Marcelino, incapaz de construír sequera unha xogada colectiva e menos aínda de rematar algunha vez sobre Guaita,  o que parece anómalo en todo un aspirante á quinta praza que daría acceso a Champions league 2025/2026.

Un resultado, 3-0, que quedou curto para o inxente xogo atacante dos celestes que, aínda así, xa acadaron os 50 goles, unha cifra extraordinaria e moi repartida entre o cadro de xogadores, superior a do Betis, Mallorca, Real Sociedade ou Raio, equipos de referencia do noso equipo na Liga actual. Unha vitoria rotunda, clarísima, acompañada cunha asombrosa serenidade polo celtismo, prudente na expresión do seu entusiasmo e orgulloso ao mesmo tempo, que tras case oito anos, aspira a repetir aquela semifinal histórica en Old Trafford, onde o Celta xeitoso de Eduardo Berizzo petou nas portas do ceo.

Para deseñar o seu plan de partido, un Giráldez en estado puro non renunciou as súas rotacións, nun equipo onde xa non hai suplentes, onde todos son pezas importantes nun momento do partido e da tempada. Volveu ao equipo Hugo Álvarez, despois de dous meses e medio en dique seco e notouse a súa presenza na creación de espazos, nunha actuación que foi de menos a máis. Regresou Damián á condución cunha actuación soberbia, dende os minutos iniciais, imprimindo co seu famoso metrónomo o compás que a orquestra claudiana precisaba en cada momento do xogo.

Como forman parte da estratexia do adestrador louriñés as mudanzas constantes do debuxo ao longo do xogo, desta volta alternando nas bandas a Hugo e a Mingueza, mágoa que o noso internacional non tivese o seu mellor día, incomodado pola súa propia imprecisión, a pesar de iniciar xogadas claves coma as dos primeiros goles. Como foron marca giraldina os trocos oportunísimos, tanto o de Moriba, que asinou o seu mellor partido coma celeste, como a incorporación de Carreira, outra das alfaias da tempada, e a media hora que lle deixou a Aspas, feliz de poder impartir unha master class como media punta en liberdade e meter outro caroliño, coma diría o Hincha Perico.

Certo é que para o devir do encontro foi determinante a tarxeta vermella a Bailly no 37´, froito dun pase boísimo de Marcos Alonso sobre Alfon que cando encaraba foi derrubado, –que o VAR non lle cuestionou a Alberola, colexiado ao que pola súa traxectoria é difícil chamar celtista–, que deixou aos de Marcelino en inferioridade e, o que foi peor para eles, nivelando unha pelexa que o adestrador asturiano quería que fose unha cuestión de quilos.

Porén, xa antes do vermello, o Celta superaba aos visitantes, obrigados a defender en bloque baixo. No minuto 4 puido marcar Borja cun xutazo envelenado, no cinco Marcos puido facelo nunha xogada preparada a balón parado, sacada coa luva de Mingueza. No 22’ o remate de Fer debeu abrir o marcador. O Celta saíra determinado, cunha liña defensiva solvente e sen fisuras, onde Carlos e Yoel estiveron a grande altura, tanto na batalla coas torres da cerámica como na saída paciente da bóla. Medula reforzada por Damián e Beltrán que funcionou, aínda mellor, na segunda parte coa presenza de Moriba.

A pesar do dominio celeste, os goles tardaron en chegar. Anunciounos no 41´Alonso con outro lategazo, nun serán no que o veterano defensa madrileño deu un recital incrible, extraordinario. O primeiro, no 44´,naceu dun globo de Mingueza sobre a área, que non recolleu Hugo, pero si detrás Beltrán, que xutou en horizontal sobre o pao longo onde apareceu Fer López que marcou a pracer o seu primeiro gol en Balaídos dos moitos que chegarán. E co marcador por diante, Claudio ordenou intensificar a presión no tempo engadido cando cunha boa cabezada Borja obrigou ao gardameta visitante a outra estirada de moito mérito.

Tras o intermedio, os celestes esmagaron aos amarelos no 52´cunha xogada coral iniciada por Mingueza sobre Alfon, que xutou contra a defensa, rexeite que aproveitou Moriba xutando ao pao dereito, cuxo impacto foi recollido de cabeza por Fer que pasou a Hugo e este o fixo sobre o Panda que marcou coa precisión do reloxeiro. No 67’ debeu facelo Aspas nun globo dende trinta metros, que o porteiro salvou in extremis; como no 79´un Moriba desatado xutou de forma brutal sobre Junior, que trataba de impedir a goleada. Con todo, o terceiro chegou tras unha parede de fantasía entre Aspas e Moriba, derrubado con claridade na frontal da área. Penalti transformado con tranquilidade polo Merlín de Moaña, nunha tarde na que acendeu a súa lampada.

Seguro que Davide Ancelotti comezou xa a repasar os vídeos dos últimos partidos do equipo de Giráldez, que o 4 de maio en Chamartín pode decidir a Liga. Con todo, coa actual puntuación e seguindo estando de boas, obter nove puntos de quince aseguraría o billete dos xoves europeos. Bravo, Claudio!

Publicado en Faro de Vigo: 25-04-2025

«La Cristina», papeleira de Lavadores

/en , , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a «La Cristina», a primeira papeleira viguesa:

O 30 de marzo de 1862 inaugurouse «La Cristina», a primeira fábrica de papel continuo de Vigo, producido con pastas químicas e procedementos mecánicos, concibido para impresión tipográfica, un dos fitos da nosa historia como cidade industrial e do libro. Estaba instalada no lugar da Bouciña, no concello de Lavadores, ao pé da fervenza de Barreiro, onde se construíron hai pouco as chamadas «Pasarelas do Lagares», que salvan os trinta metros de altura existentes no río con respecto á Poza da Serpe. Unha edificación de catro andares e muro de cachotería, presidida no frontispicio da fachada por un «C» entre polas de loureiro, símbolo da vitoria.

Proxecto fabril promovido dende 1860 polo emprendedor e comerciante camerano Norberto Velázquez Moreno, creador do primeiro teatro de Vigo (1832-1880), na praza da Princesa, das primeiras construcións do lazareto da illa de San Simón (1842) e da casa de baños da Laxe (1860), a quen a morte chegou antes da apertura da papeleira, da que se encargou o seu fillo Norberto Velázquez Coppa, que chegaría a alcalde ocasional en 1863 e 1869.

Sería, porén, o enxeñeiro francés Alfred Motteau, procedente de Angulema, bo coñecedor do procedemento de fabricación deste papel enrolado de pezas de 20 a 30 metros, que substituía as follas soltas, quen se ocuparía da dirección técnica dun proxecto que pretendía producir 250.000 toneladas de papel por ano. Un procedemento no que utilizando calor, presión e un ph ácido ou alcalino disgregaba a madeira en partículas aptas para a formación do papel, o que substituía a produción tradicional nos vellos batáns instalados nos ríos. «La Cristina» contaba coa maquinaria axeitada para acometer este proceso, ademais de dependencias como sala de caldeiras de vapor, ventiladores, trituradoras, separadoras de farrapos, sala de satinado e mesmo de empaquetado.

Chama a atención que os principais accionistas fosen tres xornalistas, editores e impresores vigueses: Ángel de Lema e Marina, dono dunha imprenta na rúa Oliva nº 1 e director de Faro de Vigo, periódico bisemanal conservador do que fora fundador o 3 de novembro de 1853; Juan Compañel, dono da imprenta na rúa Real 14, director de El Miño, fundado en 1857, xornal de liña rexionalista e progresista, sucesor obrigado de La Oliva; e Miguel Fernández Dios, impresor radicado na praza da Constitución, onde vendía papel de Tolosa, que en 1873 fundaría La Concordia, xornal de tendencia liberal e provincialista, o primeiro diario de Vigo, que competiría durante cinco décadas con Faro de Vigo, que pasaría a diario en 1879. Tres xornalistas que competían, mais que, como sinala Xurxo Martínez González, o mellor coñecedor do Rexurdimento en Vigo, se asociaban para poder contar con papel de fabricación local. Cooperar e competir, un modelo de modernidade industrial, que logo utilizarían os empresarios da conserva, onde se poñen por diante os intereses comúns sobre as diferencias da concorrencia.

Utilizado o papel cristino na impresión dos xornais dos accionistas, Faro de Vigo e El Miño, a empresa constituía para Compañel «unha exaltación de progreso», símbolo «da prosperidade e grandeza de Galicia», como do «espírito asociativo patrio», foino tamén na publicación en 1862 do primeiro volume do Diccionario de escritores gallegos de Manuel Murguía, como Compañel fixo figurar na páxina inicial. Como é probable que tamén fose utilizado en 1863 cos libros que lle publicou a Rosalía de Castro  Cantares gallegos e A mi madre, mágoa que o editor compostelán non deixara constancia.

«La Cristina» como papeleira pechou arredor de 1865, mantendo a propiedade do edificio outro dos socios, Antonio López de Neira e Freire, industrial monfortino casado en Lavadores, propietario dun almacén de coloniais, petróleos e unha fábrica de chocolate, pioneiro na utilización da electricidade e o teléfono (1887), que chegaría a ser deputado conservador ligado a Elduayen, alcalde (1887-1891) e presidente de deputación (1907). López de Neira, despois de utilizar o edificio como almacén, vendeullo en 1910 aos conserveiros Curbera, que o utilizaron para o desestañado de follas de latas usadas, que reciclaban envases de La Artística e La Metalúrgica.

O edificio de «La Cristina», a pesar de estar catalogado no PXOM, merecería o seu recoñecemento como Ben de Interese Cultural (BIC) tanto polo seu carácter de papeleira como desestañadora, mostra da pioneira industria viguesa. Como tamén se bota en falta nas Pasarelas do Lagares, un espazo fermoso por descubrir para a maioría da cidadanía, un sinal informativo da edificación como da canalización da auga utilizada pola papeleira. En todo caso, recomendo a visita a este espazo e a seguir os tres quilómetros de sendeiro do Lagares até a Avenida de Madrid, canto menos.

Vigo desde o aire

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo as primeiras fotografías de Vigo tomadas dende o aire:

Foi o fotógrafo Pacheco quen o 10 de setembro de 1927 tirou as primeiras fotografías de Vigo dende o aire. Foi desde o Marabú, un avión da marca Junkers da Unión Aérea Española, que podía ser transformado en hidroavión, tripulado por José María Ansaldo e polo mecánico Mario Álvarez, que despois de catro horas de voo dende Madrid aterrou na praia de Ghaifar en Panxón. Entre os catro pasaxeiros viaxaron o marqués de Quintanar, presidente da compañía aérea, e José Espinosa, un dos seus empregados, que pretendían estudar as condicións da aterraxe co fin de establecer unha liña aérea entre Ferrol e Lisboa, con escalas na Coruña, Vigo e Porto, que puidese enlazar cos avións da liña Lisboa, Sevilla Madrid que xa explotaban. Proxecto co que simpatizaban as elites viguesas que consideraban que un servizo aéreo dese carácter acrecentaría o comercio e o turismo en Vigo e no seu «hinterland», termo que daquela se utilizaba para a área de influencia do porto e da cidade; o que non impedía que naquela altura o programa das infraestruturas viguesas fose o ferroviario, cuxa prioridade era a liña do Atlántico, cuxo traxecto reclamado era A Coruña-Lisboa. O que despois de case un século se continúa facendo.

Sabemos que ao día seguinte o Marabú efectuou dous voos sobre Vigo, sendo o fotógrafo Pacheco convidado a ocupar unha das catro prazas dispoñibles. Viaxe que lle permitiu ao afouto reporteiro fotografar dende o aire o perfil portuario de toda a beiramar: as liñas de atraque gañadas ao mar no Areal, as avenidas de Cánovas del Castillo e Montero Ríos cos seus novos peiraos, a Ribeira do Berbés e a súa Lonxa, onde xa estaba previsto o recheo para instalar o porto pesqueiro. Vistas que foron publicadas no libro Vigo en 1927 da editorial P.P.K.O., dirixida polo editor José Cao Moure, que contribuíron por primeira vez a identificar no skyline que debuxan as edificacións pétreas do ensanche e as súas novas avenidas, tomadas dende a ría, como a imaxe máis atractiva do Vigo moderno, a semellanza de Nova York. Hipérbole utilizada polas elites do viguismo de hai un século para salientar o emprazamento estratéxico da cidade, situada no paralelo 42 (en realidade, N 42º 13’ 58,2’’), o mesmo ca Nova York, cidade distante 2.910 millas. A grande oportunidade sería funcionar como ponte peninsular sobre os tres grandes portos mundiais do momento Hamburgo, Londres e Nova York. E para iso había que darse a coñecer.

Outros famosos voos fotográficos sobre a ría e a cidade foron as dúas campañas dos voos americanos de 1945 e 1956, contratados polo goberno de Franco ao Army Map Services dos Estados Unidos coa intención de fotografar todo o territorio para así trazar mapas e planos. As imaxes foron realizadas cunha escala 1:33.000 e a unha altura de cinco mil metros, sendo o segundo tecnicamente máis preciso. Estas ortofotografías, que poden ser hoxe consultadas na web de Información Xeográfica de Galicia, constitúen un documento excepcional para coñecer de forma detallada o Vigo de hai seis ou sete décadas, sobre todo no perfil litoral anterior os recheos portuarios, nos que aínda aparecen a praia de San Sebastián e o Campo do Gas, onde se abriu a rúa Torrecedeira e as súas paralelas. Outrosí sucede con Bouzas, onde apenas se identifica unha liña de peirao. Como sobre todo se ven os eidos agrícolas de Teis, Travesas, Coia antes de iniciarse o proceso de urbanización coincidindo coa instalación da Citroën na terra das abeleiras. Documento fotográfico excepcional, no que se divisa perfectamente a coroa vexetal dos sete outeiros que cinguen a cidade, por ventura, aínda conservados nas terras do Fragoso.

Coa década dos sesenta apareceron xa con frecuencia vistas aéreas, como as tomadas por Fotografía Aérea e Terrestre S.L. no propio aeroporto de Peinador, dispoñibles no Arquivo Dixital de Galicia. Como a partir de entón foi frecuente o traballo de vistas da cidade dos excelentes fotógrafos do Faro de Vigo como Magar e as súas viaxes pioneiras en avioneta, Barreiro, Siorty, Cameselle, de Arcos ou de Ricardo Grobas. Particular importancia neste eido tivo o coleccionable Vigo y su Ría: miradas aéreas (Faro de Vigo 2004) fotografado por Nardo Villaboy, vinte anos despois libro xa de referencia do tecido urbano e dos seus arrabaldes a comezos do século XXI. Obra prologada por X.L. Méndez Ferrín co título «Vigo é moito máis ca Vigo» no que o autor do «Testamento do ghebo» salienta que Vigo non debe ser considerado como unha cidade senón como unha bisbarra: «Vigo é unha exposición permanente, a escada reducida, da realidade de Galicia: mar, agricultura, gandaría, natureza salvaxe, pesca fluvial e marítima, areais, illas, industria, comercio…» Dende hai un século, Vigo desde o aire é moito máis ca Vigo. Se poden, vexan as fotos que o testemuñan.

Chasco

/en , , , , , , , , /por

O dicionario da Academia Galega define a palabra desilusión como a carencia ou perda da ilusión que se tiña posta en algo ou alguén, sinalando como os seus sinónimos: chasco, decepción, desencanto ou desengano. Substantivos todos, que cos seus matices e precisións de cada un deles, serven para expresar o que sucedeu a tarde do sábado en Balaídos, cando o Celta de Claudio Giráldez foi derrotado por dous a cero polo Espanyol de Manolo González. Todo un chasco, sufrido xusto no momento no que o resto dos marcadores xogaron ao favor dos nosos, cando parecía que  se poderían consolidar as mellores opcións de loitar por unha clasificación europea despois de nove temporadas de ter xogado con Eduardo Berizzo no banco a inesquecible semifinal da Europa League en Old Trafford. Unha decepción encaixada con respectuoso silencio, inesperada polos case vinte mil celtistas sorprendidos por unha das máis frouxas actuacións dos seus. Unha cativa desilusión que, a pesar, de non mudar a envexable sétima posición, deixa un sabor agre, que rompe unha xeira fantástica de oito partidos sen perder, ás portas do Tourmalet das tres vindeiras xornadas: Barcelona, Vilarreal e Madrid.

Quedou claro que a Giráldez non lle senta ben enfrontarse ao seus colegas galegos. Se xa recibiu unha lección na pizarra de Diego Martínez, esta vez foi a de Manolo González, o míster de Folgoso do Courel, excondutor de autobús, deses galegos formados en Cataluña orgullos de conservar a lingua, como amosou na sala de prensa. Manolo deu un recital do que é nadar e salvar a roupa, un exercicio de prudencia e afouteza, diante dun vacilante Claudio que sorprendeu que no seu once inicial só incorporase a novidade de Hugo Sotelo na condución do xogo. Manolo deixou que os de Claudio se empachasen de balón, para quedarse coa tallada dos goles, aproveitando dous erros defensivos celestes, certo é que facilitados pola lesión muscular prematura de Starfelt, que resultaría decisiva. Abondou para os de Manolo agardar organizados en bloque baixo, onde gañaron a maior parte dos duelos, para que chegasen as súas dúas únicas oportunidades noutros tantos erros defensivos celestes pola banda esquerda. Por aí chegou o primeiro dos goles, tras un colapso masivo da cobertura local, onde erraron de forma consecutiva Carreira, Javi Rodríguez e Marcos Alonso, todos os tres moi por baixo de actuacións anteriores, que facilitaron que Roberto no 28’ marcara o primeiro dos seus tantos.

Había tempo para a habitual remontada, polo que a bancada acolleu o gol con escasa preocupación. Erro de percepción no que caeu tamén Claudio que non reaccionou até despois do descanso, cando introduciu a Moriba por un Sotelo encollido nun momento no que o equipo máis precisaba a intelixencia en movemento que lle sobra. Mágoa que unha nova perda, nun fallo de Carlos Domínguez no 60’, fose o agasallo que Roberto buscaba para marcar o segundo. E nin sequera foron eses erros inadmisibles os causantes da derrota, que atribúo máis a unha estraña ausencia de talento atacante, que afectou de forma xeneralizada a todo o conxunto, dende as figuriñas emerxentes, Carreira e Alfon, que non se atreveron coma noutras ocasións. Confusión compartida polos habituais cerebros celestes, Mingueza situada na esquerda, que pouco deu de si alí, ademais de tirar os saques de recanto con escaso perigo; como foi pobre a actuación de Aspas, coa excepción dun xutazo soberbio, pouco despois do descanso, salvado in extremis por Joan García nunha intervención decisiva, xa que pouco despois o seu equipo marcaría o segundo, pechando practicamente o partido.

Certo é que Claudio intentou poñer remedio a esta apatía, tirando do talento de Fer López que substituíu a Aspas, faltando media hora, o que fixo gañar coherencia ao xogo do equipo. Fer deulle un novo argumento ao partido, conseguiu abrir os espazos interiores que até entón pecharan tan ben os de Manolo, o que permitiu algúns remates dende a frontal como un de Alfon, que obrigou a outra enorme parada do gardameta catalán. Foi tamén Fer que dende a frontal da área enviou un pexegazo ao traveseiro, no que foi un dos mellores lances do partido, protagonizado por quen só con vinte anos está chamado xa a liderar o xogo e o propio equipo. Poucas veces, como na derrota do sábado, púxose en evidencia a entrega da testemuña de Aspas a este dianteiro estilista no que o celtismo xa deposita todas as esperanzas de relevo do capitán, que saíu anoxado do terreo de xogo cando foi substituído, xenio e figura. Como foi unha mágoa que non entrase antes Williot que meteu o picante que faltaba, cando os visitantes defendían un resultado no que lles ía a permanencia.

A derrota foi apenas unha desilusión á que o celtismo está afeito, apenas unha pedra na roda dunha tempada magnífica que é inevitable abra expectativas para optar a clasificarse entre os oito mellores, entre os que polo momento está o Celta. Unha mala tarde nunha tempada celeste excelente nunha clasificación moi igualada, na que, iso é o mellor, todo queda aberto. Quen nos di que non poidamos sorprender no Olímpico a vindeira semana?

Publicado en Faro de Vigo: 14/04/2025

Lagares e outros ríos do Fragoso

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao río Lagares:

O concello de Vigo esparéxese sobre o Val do Fragoso, bacía vertebrada polo Lagares, o río por excelencia de Vigo. O Lagares nace entre as brañas de amieiros, salgueiros e bidueiros situadas por riba da Lagoa Mol, a 250 metros de altura, no lugar da Retorta, entre as mesetas da viguesa parroquia de Cabral e a redondelá de Vilar de Infesta, dentro das instalacións do Areo Club en Peinador. Dende alí percorre de leste a suroeste 17,5 quilómetros até chegar á Foz de Samil, despois de atravesar nove das vinte e catro parroquias dos que foron os concellos das terras de Fragoso.

Recibe augas o Lagares dunha rede de afluentes, ou veas fluviais de maior ou menor entidade, que na marxe dereita son: o Cernade, o Regado do Rial, o Cambeses, o Bagunda e o Campelos. Afluentes que conforman na marxe esquerda un mapa fluvial entupido polo ríos Grileira, Becerreira, Rego Sameiras, e, sobre todo, polos catro principais do Lagares: o Eifonso, o Barxa, o Rego Pereira e o Regueiro de Rega. Tendo á súa vez o río Eifonso un tributario principal, o regato de Riomao, que conta cunha pequena fervenza no seu curso alto. Mentres que o Barxa conta con tres: Rego de Quintián, Rego de Lavadouros e Regueiro de Senra. Como o río Rego conta con catro: o Rego de Presa, o Regueiro de Cartas, o Rego do Freixo e o Río Seco.

Nomes dos ríos do nos mapa fluvial, que ofrece un patrimonio de topónimos e microtopónicos, aínda vivos, estudados por Edelmiro Bascuas e nos que afondou Iván Sestay Martínez, autor da extraordinaria serie de libros Toponimia do Val do Fragoso, especialmente nos volumes I, dedicado a Coia (2008) e IV, a Sárdoma e Freixeiro (2015), publicados  pola Universidade de Vigo e o Servizo de Normalización Lingüística do concello de Vigo. Lagares que deberiamos chamar río Sárdoma, o topónimo máis acreditado na documentación histórica. E como salienta Iván Sestay este río maior do Fragoso careceu tradicionalmente dunha denominación unitaria, sendo recoñecido segundo o barrio ou freguesía pola que pasase: río Sardomela en Cabral, río de Vilar en Lavadores, río de Cambeses, río de Sárdoma (documentado antes do século XVI) en Freixeiro e Sárdoma, río de Gandariña ou río de Lagares en Coia, de onde colle o seu nome dunhas terras, xa consignadas en 1752 no catastro do Marqués de la Ensenada. Hidrónimo, que proporcionou nome a toda unha parroquia, a de Sárdoma, que Sestay considera existe dende hai milenios, de carácter prerromano precelta, que significa “o fluxosísimo”, “o que moito flúe” ou de “moita corrente”.

Río Lagares ou Sárdoma, que tanto ten, que primeiro percorre a parroquia de Cabral, onde no seu curso alto recibe o nome de Sardomela, o que é o normal nos ríos de nomes prerromanos. Numerosos muíños, hoxe en desuso, aproveitaron aí a forza río, que no lugar de Chan das Rás florece, de febreiro a marzo, o endemismo vigués narcissus cyclamineus, a coñecida flor amarela en forma de trompeta.

Despois, pasa pola parroquia de Lavadores, onde os rápidos de Coutadas e Raposeira son unha marabilla visual, para descubrir a fábrica de papel continuo «La Cristina», situada sobre outro pequeno afluente, o río Barreiro, fundada en 1862 por Norberto Velázquez Coppa, onde se fixo durante uns anos o papel que utilizaba a imprenta de Juan Compañel ou de Faro de Vigo. Primeira industria instalada no Lagares, contaba con caldeiras de vapor, trituradoras e outra maquinaria. Actividade industrial desta edificación de catro plantas sobre o río que continuaría como secadoiro de bacallao ou fábrica de lata.

No curso medio, o río recibe en Sárdoma as augas do Eifonso, curso onde se conservan en Bembrive as fragas autóctonas en mellor estado do concello e unha interesante fervenza. A seguir, continúa pola parroquia de Castrelos, onde recibe as do Barxa; atravesa a finca da marquesa e pouco máis adiante corre canalizado desde 1928, para facilitar a construción do estado de Balaídos, e soterrado baixo a grada de Río, o que supuxo o abandono do seu paso pola ponte medieval, unha das dúas pontes sobre o Lagares, xunto a de Sárdoma. Remata o seu percorrido o río polas parroquias de Matamá, Comesaña, Coruxo e Navia, onde conforma unha grande xunqueira, refuxio de aves acuáticas, antes de perderse na ría.

O que foi vertedoiro de inmundicias industriais e domésticas durante décadas, está sendo sometido a unha profunda transformación na procura de restablecer o seu equilibrio e convertelo nun espazo de lecer, seguindo o trazado do sendeiro que une as pasarelas do Lagares en Lavadores, un espazo de visita moi atractiva, coa desembocadura do río no Cabo da Foz. Un espazo público que o novo Plan Xeral ampliará de forma considerable coa pretensión de converter este eixo fluvial das terras do Fragoso no terceiro grande parque vigués, despois do Castro e Castrelos. Que o vexamos!