Listado de la etiqueta: maría_xosé_queizán

Príncipe con nomes de muller

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a iniciativa de instlar bancos con nomes de muller:

Segundo conta o historiador Juan Miguel González-Alemparte Fernández no libro Os nomes das rúas de Vigo (1640-1945) (Instituto de Estudios Vigueses 2021), un grupo de veciños do comezo da estrada de Castela, trazada a cordel en 1834 atravesando o barrio do Salgueiral, treito primeiro da estrada Vigo-Villacastín (Segovia) entre a Porta do Sol e o lugar do «Ramalillo», solicitaron en 1861 ao concello que se chamase «rúa do Príncipe». Era xa entón un  dos vieiros principais da cidade do que Nicolás Taboada Leal di na súa coñecida historia de Vigo (1840) que no seu tempo xa «se achaba decruado e achandado na súa maior parte». Viario que dúas décadas despois sería o primeiro en pavimentarse fóra das murallas, xusto cando en 1861 se redactou a súa acta de entrega ao concello (coa excepción da fortaleza do Castro) e o comezo das obras da súa demolición. Proposta de inclusión no rueiro vigués dun príncipe que non era outro que Afonso de Borbón, o futuro Afonso XII, fillo primoxénito e herdeiro da raíña Sabela II, nacido o 28 de novembro de 1857. Aprobado pola corporación o 21 de marzo de 1861, o nome sería conservado dende entón agás nos anos da IIª República, cando foi mudado polo de Capitán Galán.

Rúa do Príncipe que a partir de 1870 adquire o carácter de icona do desenvolvemento comercial e urbano de Vigo, reproducida en numerosas cartas postais, polas que nos facemos idea do seu pulo. Alí establecéronse as oficinas do Cable Inglés (1873), o primeiro café que se abriu en Vigo, o Suízo (1875), no que se falaba inglés e alemán, varios colexios, as primeiras oficinas da Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Vigo (1880), o Cárcere e Pazo de Xustiza (1881), a primeira oficina telefónica (1889), a sede do Círculo Industrial e Mercantil (1927), ademais de imprentas, librarías, almacéns, tendas de vestiario, ultramarinos e outros establecementos dun amplo tecido comercial moderno e elegante, nunha cidade que comezaba a multiplicarse. Unha rúa na que se estableceron as consultas médicas e as oficinas comerciais dalgúns consignatarios, que co seu esplendor nas primeiras décadas do século XX converteuse na rúa do paseo, no primeiro espazo para ver e ser visto camiñando dende a Porta do Sol a praza do farol de Urzaiz, mesmo a pesar do seu moito tráfico xa que por alí circulaban carros de bois, coches de cabalos e a motor e mesmo o tranvía durante uns anos, até quedar como a primeira rúa peonil.

Carácter de rúa principal que Príncipe nunca perdeu, a pesar de que nas cinco últimas décadas mudou a súa pel comercial, da que hoxe se conserva só a xoiaría de Ramón Fernández e a Academia de Remedios Vivas, substituída por establecementos de cadeas, a semellanza de calquera outra rúa comercial europea. Xaora, cada xeración conserva na súa memoria os nomes desaparecidos da súa rúa do Príncipe, relación iniciada no meu caso pola mercería La Favorita, calzados Chavalín, Kadete, a mercería Amalia, a Papelería Comercial, a Papelería Española, a libraría Barrientos, os almacéns Alfredo Romero, a dozaría as Colonias, os bolsos de Barros, as galerías da Norma, Karina, Esmar, o salón de fotografía de Pacheco, a farmacia de Carrascal, o obradoiro dos prateiros Hernández, o Sport, a xoguetaría Moya, a xoiaría Arosa, a zapataría Layton, a camisaría La Industrial, a Ideal, Fotoclub, Foto Mecánicos, as galerías Olmedo, os almacéns El Príncipe, Carbajo, a cafetaría Flamingo, entre outros que sei cada lectora completará.

Ademais de conservar o seu carácter comercial, ao que se engadiu o Marco (2002) e a sede do Celta de Vigo (2018), Príncipe é hoxe un espazo público e cívico multiusos, onde se celebran as festas de Nadal e frecuentes concentracións, exposicións ou intervencións de rúa. Velaí neste mes de marzo a inauguración dunha acción magnífica: a homenaxe a dezaseis mulleres destacadas das que se amosa a súa biografía nunha placa colocada en cada un dos bancos instalados ao longo de toda a rúa. Unha iniciativa para renomear con nomes de muller este espazo urbano de privilexio, contribuíndo a desvelar as súas biografías e a construír o relato compartido das mulleres na cidade. Escritoras como Rosalía de Castro, Concepción Arenal, Begoña Caamaño, Xela Arias, Xohana Torres e María Xosé Queizán. Pintoras como Mercedes Ruibal e Berta Cáccamo. Pedagogas como Ernestina Otero, Sofía Novoa e Antía Cal. Actrices como Dorotea Bárcena. Deportistas como María Antonina Sanjurjo Aranaz e Susana Rodríguez Gacio. Sindicalistas como Carmen Segurana e María Araújo. En Príncipe están a partir de agora os seus nomes e a memoria das súas vidas, está a súa xenealoxía, os seus afáns, os seus soños e compromisos. Parabéns a Carmela Silva, responsable da área de Igualdade e Consello Municipal da Muller do concello de Vigo, por tan valiosa intervención na memoria da cidade nosa.

Queizán pioneira

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a escritora María Xosé Queizán con motivo do premio Laxeiro que recibiu o pasaso 23 de febreiro::

Coincide este 8 de marzo co premio Laxeiro 2024 outorgado á escritora María Xosé Queizán. Un recoñecemento para unha creadora, pensadora e axitadora viguesa, exemplo para a Fundación Laxeiro de «compromiso coa cultura galega a través da creación e do pensamento» feminista. Unha pioneira no mundo da escrita contemporánea en lingua galega dende a publicación d’ A orella no buraco (Galaxia 1965), a súa primeira novela, como tamén da reivindicación feminista, fose como ensaísta, autora de títulos primeiros nesta causa como A muller en Galicia (Ediciós do Castro 1977), fose como promotora de organizacións feministas como Asociación Galega da Muller (AGM, 1976) e Feministas Independentes Galegas (FIGA 1978), de publicacións como a revista anual Festa da palabra silenciada (1983-2014), da que foi directora. Sen esquecer as iniciativas feministas e artísticas diversas nas que participou: o Teatro de Arte e Ensaio da Asociación da Prensa de Vigo (1958), do que foi promotora e actriz; o Teatro Popular Galego da Asociación Cultural de Vigo (1967), do que foi fundadora; ou a colección «As literatas» de narrativa escrita por mulleres publicada por Xerais (1999), da que foi directora. Sen menoscabo de ser autora dun completísimo catálogo literario que vai da novela e o relato ao ensaio, da poesía ao teatro, do cinema á tradución, Queizán é unha das figuras cimeiras da cultura galega do noso tempo que, a pesar de iniciativas como esta da Fundación Laxeiro ou doutras homenaxes recibidas en Vigo, aínda non foi recoñecida como merece.

Non se poden entender os feminismos actuais sen o teimoso compromiso de María Xosé Queizán que dende hai cincuenta anos participou en todo tipo de iniciativas, manifestos, artigos, estudos, conferencias, debates, xornadas formativas e mobilizacións sobre a situación da muller e a conquista dos seus dereitos que a converteron en referencia do movemento feminista galego. Un camiño sempre arriscado, como o da manifestación na que participou, convocada por AGM o 5 de marzo de 1977 á porta do Corte Inglés de Vigo polo despedimento dunha empregada (Encarna López), que coincidiu coa primeira celebración en Vigo do 8 de marzo (efeméride considerada folclórica, entón, polos sindicatos e partidos de esquerda), que en realidade perseguía denunciar por vez primeira un caso de acoso sexual encuberto pola empresa. Como participou Queizán nas batallas das leis do divorcio e do aborto, tan presentes no Festival Feminista celebrado en Castrelos o 29 de xuño de 1980, organizado pola Coordinadora Feminista de Vigo. Como Queizán escribiu moreas de artigos denunciando a discriminación salarial e a violencia sobre as mulleres, ao tempo que animou en xuño de 1996 o encontro de poetas peninsulares e das illas en Vigo, organizado pola FIGA e a Concellaría da Muller. Sen esquecer o pulo que dende a vicepresidencia do Consello Municipal da Muller do Concello de Vigo, creado o 2 de decembro de 1993, Queizán imprimiu a celebración do 8 de marzo e a visibilidade na cidade das mulleres e da súa memoria.

Nacida na rúa Urzaiz, na altura do muro da Estación, Vigo foi para María Xosé Queizán o seu berce e cidade amada, como confesou nas páxinas de Vivir a galope (Xerais 2018), o seu referencial libro de memorias: «Vigo é o ritmo humano proletario no que aprendín a camiñar e o aroma peixeiro embriagando as entrañas da cidade, o manifesto atlántico que me orienta». «Cada vez que chego a Vigo e enxergo a ría, chéiroa, sinto unha intensa emoción que me obriga a respirar profundamente e a amar a vida». Unha cidade que, ademais, protagonizou algunha das súas mellores páxinas literarias na novela Amor de tango (Xerais 1992), texto inesquecible sobre a contribución das mulleres viguesas, tanto as traballadoras da conserva como as rapazas dos esperanzados anos vinte, anteriores á Guerra Civil, na conformación de Vigo como unha urbe industrial e cosmopolita. Un libro que contén o primeiro itinerario do mapa do Vigo literario, ao que Queizán tamén contribuíu coa súa novela negra Ten o seu punto a fresca rosa (Xerais 2000) e cos relatos de Sentinela alerta (Xerais 2002).

Xaora, nunha obra escrita dende o seu optimismo feminista e os criterios da racionalidade e a confianza na ciencia, María Xosé Queizán salientou a necesidade de fuxir de calquera tipo de sentimentalismo e procurar a liberdade do ser humano, sometido aos condicionantes da sociedade patriarcal. A súa obra (como a propia vida) constitúe un esforzo por ofrecer unha reflexión sobre a palabra literaria como forma de poder e, ao mesmo tempo, utilizar o poder da palabra como medio para inventar novos modelos de igualdade na relación entre os seres humanos. Un admirable exercicio de coherencia vital e de reflexión literaria permanente que merece ser salientado. Grazas, María Xosé.

O «Vigo noir» no Vigo literario

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao chamado «Vigo noir» dentro do Vigo literario:

Na emocionante homenaxe que o Club Faro de Vigo tributou a Domingo Villar, ademais de salientarse a dimensión humana e os valores éticos do escritor vigués, destacouse o seu papel decisivo na ampliación do territorio do «Vigo literario», unha xeografía literaria que Iolanda Galanes Santos, profesora da Universidade de Vigo, chamou «Vigo noir», sintagma acuñado por Xaquín Núñez Sabarís nun traballo publicado na revista Tintas. Quaderni di letterature iberiche e iberoamericane (Universidade de Milán, 2019). Un texto académico no que o profesor da Universidade de Minho estuda o papel da novela negra no campo cultural galego, dende a publicación de Crime en Compostela (Xerais 1984), a novela alboral deste xénero de Carlos G. Reigosa. Artigo no que Sabarís focaliza o seu interese nas achegas de tres vigueses, o propio Domingo Villar, autor de Ollos de auga (Galaxia 2006) e A praia dos afogados (Galaxia 2009), Pedro Feijoo, autor d’ Os fillos do mar (Xerais 2012) e Francisco Castro, autor de Tes ata as dez (Galaxia 2014), nas que en todas catro identifica unha localización e ambientación viguesa como marca específica de espacialización do texto literario capaz de construír unha certa cosmovisión dunha narrativa cooperativa co lector ou lectora.

Coma fixera Camilleri coa súa Vigata siciliana, nas súas tres novelas protagonizadas polo inspector Leo Caldas e o seu axudante Rafael Estévez, Villar fixo do Vigo metropolitano unha cidade literaria en clave do xénero policial. Dende a súa primeira novela, na que recoñeceu a Reigosa apelidando así a súa primeira vítima, deseñou a paisaxe dunha xeografía literaria propia con paradas na Taberna de Elixio, no Bar Puerto de Areal, na Escola de Artes e Oficios, no Pirulí (o vello Xeral), na lonxa do Berbés, no quiosco das Almas Perdidas ou no xardín histórico da Alameda. Unha xeografía estendida sobre a ría no porto de Panxón, no faro de Monteferro, na parroquia de Tirán na banda do mar, que tiña previsto ampliar a Santa María de Oia onde anunciara se localizaría a cuarta entrega, Ondas de inverno. Como exaltou nas novelas o coidado artesanal das vides, un xeito de homenaxear ao seu propio pai, debullou as mellores receitas da nosa culinaria popular (viva a pata con garvanzos!), reivindicou a conservación da arquitectura pétrea viguesa do Ensanche ou homenaxeou a Carlos Oroza, o noso poeta peripatético. Expresións todas dun espazo emocional, no que destilou o espírito máis xenuíno de Vigo como urbe metropolitana de fronteira, portuaria e mariñeira, estendida sobre a ría, posuidora dun elixir propio presente no recendo do salitre.

Esta transformación da xeografía metropolitana viguesa en espazo literario e emocional, «relato noir da cidade», en palabras do profesor Núñez Sabarís, da que Domingo Villar foi destacado pioneiro, tivo continuidade durante a segunda década do século nas novelas xa citadas de Pedro Feijoo e Francisco Castro, como nas doutros autores e autoras que asumiron a ambientación viguesa como marca cultural específica das súas tramas policiais. Unha relación da que forman parte Manuel Esteban, autor de tres novelas protagonizadas polo inspector Carlos Manso, A ira dos mansos (Xerais 2016), O meu nome é Niguén (2018) e A vinganza dos homes bos (Xerais 2002); Beto Luaces, autor da triloxía formada por Vicus, un lugar común (Bolanda 2017), Vicus, un lugar aquelado (Bolanda, 2019) e Vicus, un lugar afastado (Bolanda, 2020); María Xosé Porteiro, autora de Covardes (Ir indo, 1999); Elena Gallego, autora de Sete caveiras (Xerais 2014); Alicia Borrás, autora de La voz rota (Elvira 2018); Daniel Cid, autor de La gabardina azul (Ediciones B, 2017) e Óscar Vázquez de Lima, autor de Ángeles robados (Maluma 2018), entre outras.

Títulos de thrillers aos que se podía poñer a etiqueta de «Vigo noir», que forman parten dun fenómeno máis amplo e vizoso, o do «Vigo literario» en lingua galega, recollido no excepcional proxecto do «Mapa literario de Vigo» deseñado pola Biblioteca Pública Xosé Neira Vilas. Un amplo catálogo que ofrece dende títulos pioneiros da escritora María Xosé Queizán, como Amor de tango (Xerais 1998), a outros máis recentes de Ledicia Costas, como Infamia (Xerais 2018) e Golpes de luz (Xerais 2021), pasando por aqueloutros convertidos en clásicos modernos como Panificadora (Xerais 1994) e Unha historia que non vou contar (2009) de Cid Cabido, Cemiterio de elefantes (Xerais 1994) de Fran Alonso ou Cabalos e lobos (Xerais 2015) de Fran P. Lorenzo, entre outros dunha relación máis ampla.

Vigo, a cidade amada de Domingo Villar, para el «un animal durmido ao bordo da auga» (O último barco, 2019), configurouse nas dúas últimas décadas como un espazo literario propio, e polo tanto emocional, ese «Vigo noir» e «Vigo literario», do que os vigueses e viguesas podemos sentirnos orgullosos.

Urzáiz ten nome de muller

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á proposta de redenominar a estación de Urzaíz con nome de mulleres viguesas:

Raquel Sánchez, ministra de Transportes, Mobilidade e Axenda Urbana, anunciou que ao longo deste 2022 as principais estacións serán redenominadas con nomes de mulleres. Comezada con Chamartín – Clara Campoamor e a estación de Málaga – María Zambrano, continuada agora coa de Puerta de Atocha – Almudena Grandes, a iniciativa foi xustificada pola ministra como «un xeito de facer visible o compromiso que ten o goberno coa igualdade e as políticas de xénero», «un xesto cargado de simbolismo para lembrar nomes de mulleres que en moitas ocasións a historia invisibilizou». Un anuncio que provocou a reacción dos sectores conservadores da capital, que dubidaron dos méritos da autora dos «Episodios dunha guerra interminable» para renomear Atocha, e que, ao tempo, abriu nas redes sociais as propostas para outras estacións. No caso da viguesa estación de Urzáiz, Ana Miranda, representante do BNG no Parlamento Europeo, apuntou en Twitter o 4 de marzo a posibilidade de que levase o nome de Xela Arias, que aquel mesmo día faría 60 anos.

E abofé que a poeta viguesa homenaxeada o pasado 17 de maio acredita méritos e simpatía popular abondos para este recoñecemento póstumo, xa que parafraseando a reacción de Luis García Montero, o viúvo de Almudena Grandes, cando soubo do nomeamento da súa dona, permitiría que «os trens, como as nosas lembranzas, saiban cal é o seu punto de partida e de chegada». A escritora, editora, profesora e tamén tradutora, representou o compromiso de toda unha xeración cunha cidade que confesaba lle doía, mais da que se amosaba orgullosa polo seu carácter dinámico e contraditorio, o que ela definía como «revolcado». Unha poeta que quixo Vigo como a súa cidade amada, a urbe en arrabalde que coñeceu a súa chegada con sete anos que percorreu dende entón de forma incansable «paseo arriba», «praza abaixo» nun botarse andar aparentemente errático, como o deambular de Carlos Oroza, o poeta peripatético, o primeiro que recibiu a súa poesía nas páxinas de Faro de Vigo como «a fusión do aire no verso e a mar en catarse».

Certo é que a estación de Urzáiz podería levar o nome doutras viguesas pioneiras que acreditan tamén méritos para facer visible decote as mulleres. Nesta relación de viguesas destacadas nunca poderían faltar tres escritoras en lingua galega: Begoña Caamaño, nacida no Calvario (1964), xornalista na radio pública galega, feminista e autora da aclamadísima novela Morgana de Esemelle (Galaxia 2012); Xohana Torres, autora da novela Adios María (1971) ou de libros de poemas memorables como Tempo de ría (Espiral Maior 1992); e María do Carme Krukenberg (Vigo 1926), prolífica autora, na que a poesía tivo un lugar predominante. Relación que máis alá das literatas contaría con outras viguesas sobresaíntes, pioneiras do movemento protofeminista: Emilia Docet Ríos (Vigo, 1915), a «señorita Galicia», deportista; Antonina Sanjurjo Aranaz (Vigo, 1910), profesora mercantil e impulsora do hóckey sobre herba; Urania Mella Serrano (Vigo, 1900), política; Placeres Castellanos (Vigo, 1896), xornalista; Olimpia Valencia (1878), a primeira muller en Galicia que obtivo a licenciatura de medicina e mantivo aberta consulta de xinecoloxía na rúa Príncipe; e Aida Fernández Ríos (1947), bióloga e oceanógrafa, directora do Instituto de Investigacións Mariñas de Bouzas.

Se fose posible que esta escolla de nome de muller para Urzáiz se ampliase ás pioneiras vivas, a relación estaría encabezada pola escritora María Xosé Queizán (Vigo, 1939), a fundadora do movemento feminista galego, figura extraordinaria das letras galegas contemporáneas e de comportamento ético referencial. María Xosé Queizán naceu nunha casa da rúa Urzáiz, xusto fronte ao muro da estación do ferrocarril, nun cuarto –confesa nas súas memorias, Vivir a galope (Xerais 2018)– «que se abría a un balcón do terceiro andar onde se divisaba a ría de Vigo, incluíndo a Guía e as Illas Cíes». Vínculo da autora de Amor de tango (Xerais, 1992), novela cento por cento viguesa, co barrio da estación que mantivo dende a súa primeira infancia, e que confesa nunca perdeu, cando «foi arrolada polas sirenas e aprendeu a camiñar co aroma peixeiro que embriagaba as entrañas de Vigo».

Máis alá do interesante debate aberto pola posibilidade desta redenominación da estación de Vigo – Urzáiz, é imprescindible que os nomes de muller se incorporen de xeito máis intenso tanto ao rueiro vigués, como se estendan ao catálogo dos centros educativos (tamén ás aulas, escaleiras e bibliotecas), ás instalacións deportivas, aos centros de saúde e de persoas maiores, así como ao resto de espazos públicos. A relación de viguesas pioneiras debe ser ampliada coa das contemporáneas que loitan teimosamente pola igualdade real en todos os ámbitos da sociedade.

Onte 2136: «Marxes. Guía ilustrada do Vigo rebelde»

Os amigos Xurxo Martínez González e David Rodríguez Rodrígiez, autores de Marxes. Guía ilustrada do Vigo rebelde (Xerais 2021), solicitáronme o prólogo dunha obra que me entusiasmou e recomendo vivamente:

Lendo nas páxinas destas Marxes. Guía ilustrada do Vigo rebelde non puiden evitar que as lembranzas xurdisen sen procuralas no pouso deste relato protagonizado por varias xeracións dos vigueses e viguesas máis humildes. Textos literarios e fotografías punxentes e activadoras capaces de iluminarnos, emocionarnos e implicarnos nesa tarefa colectiva de construír memoria e facer de forma efectiva cidade (comunidade) e nación. Lembrei de forma insistente aquela escena na cociña da bufarda de Pi e Margall na que miña nai, chegada da praza do Progreso onde traballaba a avoa Maruja, contáballe baixiño a nosa veciña señora Angelita que os obreiros de Citroën e Barreras, onde traballaban o tío Suso e o padriño Eduardo, chegaran a Porta do Sol, nunha daquelas manifestacións lóstrego coas que aqueles días mareaban aos grises. Creo que naquela lembranza dos meus doce anos, cando en setembro de 1972 comezaba 4º de bacharelato, o meu último curso no colexio salesiano, fun cando acuñei a miña toma de conciencia como parte do Vigo obreiro e rebelde. Un recordo familiar que continuaba poucos días despois cando soubemos que Pedro, un dos curmáns da miña nai, que traballaba na grada de Barreras, marchara de forma para nós inesperada para Barcelona, cidade da que nunca regresaría.

Vigo obreiro do que xa me sentía parte cando o tío Suso me mostrou aquel chaveiro precioso de Comisións Obreiras no que aparecía gravada unha espiral de brazos prendendo cadansúa ferramenta, unha alfaia familiar desaparecida que hoxe me gustaría rescatar como o entusiasmo daqueles anos no que todo nos semellaba posible. O chaveiro do meu admirado tío Suso, que falecería no Pirulí poucos anos despois de forma moi prematura, quedou tamén fixado como a chave icónica do conflito na factoría de Tomás Alonso, no que volveu tremer a familia, cando Barreras pasou a mans do INI, como tamén as fábricas de cerámica e louza de GEA de Cabral, Coruxo e Ponte Sampaio, abrindo as duras loitas obreiras viguesas da Reforma Política e da reconversión industrial da década de 1980 obrigada pola incorporación á Comunidade Europea.

Da atmosfera da conversa de mamá coa señora Angelita e do espírito do chaveiro do tío Suso vai este libro dos meus admirados Xurxo Martínez González e David Rodríguez Rodríguez, un libro de historias familiares de viguesas e vigueses, a maior parte anónimos, que fixeron daquela abella da ribeira, como a bautizou o escritor comunista Manuel Lueiro Rey, o volcán de dinamismos e cidade estrépito de entusiasmo contaxioso inmortalizada por X.L. Méndez Ferrín no testamento do ghebo. Unha achega documentadísima que retrata a cidade puro milagre de Celso Emilio Ferreiro, o manifesto atlántico que nos guía da escritora María Xosé Queizán, aquela cidade aínda durmida de Xela Arias, a quen este ano lembramos brincando coa rapazada da rúa Zamora e do camiño de Riobó entre as fincas e os solares abertos no que fora o Camiño dos anxos, que unía Travesas e o Couto, onde en tardes longas de verán xoguei co meu irmán Eduardo a penaltis mentres non pasaba algún coche ou aparecía o carro dos xitanos itinerantes.

Nese celme do Vigo humilde e popular, a cidade de guindastres e sirenas, a cidade industrial de barcos, conservas e automóbiles, está concibida esta guía na que se propón en corenta entregas reconstruír o mellor da historia viguesa, a do Vigo humilde, loitador e solidario. Unha viaxe no tempo, dende a revolta irmandiña, representada polo Castelo do Penço, pasando polos numerosos episodios de terror do 36, como os do bou Eva e a resistencia dos fuxidos, a folga do 72 e a resistencia na Asociación Cultural de Vigo, até as mobilizacións no anfiteatro cívico de Urzaiz, ocupado pola cidadanía en momentos decisivos como aquel 4 de Nadal de 1979 contra o Estatuto da Aldraxe, durante as tres folgas xerais de 1984 en solidariedade con Ascón, cando na comarca o desemprego superaba o 33 %, ou hai apenas dúas décadas polas manifestacións de Nunca Máis e o non a guerra.

Unha viaxe, tamén, no espazo polo territorio dunha cidade en bisbarra (metropolitana dicimos agora), dende os espazos portuarios do Berbés, a Laxe e a Estación Marítima, a primeira porta de saída da Galicia emigrante, pasando polo Vigo vello e as edificacións pétreas do seu ensanche modernista, até os espazos do periurbano do Val do Fragoso, onde aínda perduran os últimos vestixios da cultura popular agraria. Unha guía protagonizada por viguesas anónimas dende aquelas mulleres do motín da fame de marzo 1847, os canteiros e marmoristas da primeira folga en 1894, pasando polos labradores que protagonizaron as loitas agrarias da Sociedade de Agricultores de Lavadores, até as empacadoras lideradas en 1931 por María Araújo na loita polo seguro de maternidade e as obreiras de Álvarez que en 1946 se mobilizaron desesperadas pola situación de fame e miseria daqueles anos difíciles.

Unha guía dun Vigo galego, orgullosamente galeguista, que asumiu a responsabilidade histórica de ofrecerse como a Barcelona atlántica soñada por Castelao e Pedrayo ou polo arquitecto Manuel Gómez Román, secretario do Partido Galeguista. O Vigo no que estudou na súa Escola de Náutica o poeta Manuel Antonio e no que Xosé Velo fundou a súa academia. A cidade fotografada por Cándida Otero, a viúva de Prósperi, na que exerceu durante décadas a doutora Olimpia Valencia, a primeira médica galega. O Vigo no que escribiu a poeta Xohana Torres, no que xogou o futbolista Pahiño, no que pintou Urbano Lugrís, no que filmou o cineasta Chano Piñeiro, no que Francisco Fernández del Riego alicerzou a Biblioteca Penzol, a de maior fondo galego e sobre Galicia do planeta. O Vigo no que traballaron o Padre Seixas, Antón Beiras García, Xosé Ramón Reboiras Noia, Camilo Nogueira. O Vigo onde se fundou Galicia Socialista e o Partido Galego do Proletariado…

Benvida esta guía única e singular da cidade atlántica de ferro e mel, da cidade portuaria acolledora, celme e cifra da Galicia contemporánea, amante da ansia perdida. Benvida esta guía do Vigo rebelde como instrumento para construír memoria dunha cidade unha miga esquecediza. Benvida esta obra por afondar en episodios e biografías viguesas até agora agochados, ocultos ou velados nunha cidade de xenerosidade concisa. Parabéns a Xurxo e David pola proeza de ofrecer tan completa e veraz cartografía do Vigo máis alternativo e popular. Un libro para ler e reler devagariño, para consultar e repasar con camiñadas compartidas polos vieiros vigueses da memoria.

Novela negra viguesa

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a reflexionar sobre a etiqueta da «novela negra viguesa» e  as políticas de lectura do concello de Vigo:

A pesar de que acredito pouco na fiabilidade das etiquetas e clasificacións literarias, non nego o atractivo dalgunhas como a de «novela negra viguesa», reclamo utilizado tanto por algúns editores para reforzar os seus lanzamentos como pola propia rede bibliotecaria galega para facilitar as procuras das súas usuarias. Unha marca utilizada tamén por algúns críticos para representar o que entenden é o «boom» de Vigo como cidade de novela negra, espazo literario onde se ambientan os thrillers de publicación recente dalgúns novelistas vigueses como Pedro Feijoo («Os fillos do lume»), Domingo Villar («O último barco»), Ledicia Costas («Infamia»), Manuel Esteban («O meu nome é Ninguén»), Alicia Borrás («La voz rota»), Beto Luaces («Vicus. Un lugar aquelado») ou Daniel Cid («La gabardina azul»). En todas elas, dunha ou doutra forma, Vigo aparece na ficción como un espazo criminal de referencia, como a Vigata de Camilleri, o Ystad de Mankell, o Oslo de Jo Nesbo, a Fjällbacka de Camilla Läckberg, a Kiruna de Asa Larsson, a Atenas  de Márkaris, a Venecia de Donna León, o Baztán de Dolores Redondo ou a Compostela de Carlos Reigosa, o Oregón de Diego Ameixeiras ou o Ourense de Bieito Iglesias, tres dos mestres galegos do xénero negro.

Un fenómeno literario que sabemos non é novo, como demostra o excelente Mapa literario de Vigo, confeccionado de forma colaborativa polo lectorado da Biblioteca Pública Xosé Neira Vilas de Vigo, no que se identifican as obras narrativas localizadas no espazo metropolitano vigués dunha cada vez máis estensa relación de autorías, dende a escritora María Xosé Queizán, pasando por An Alfaia, Xosé Cid Cabido, Manuel Forcadela, Francisco Alonso, Elena Gallego, Manuel Veiga, Fran P.Lorenzo, María Reimóndez, Álex Alonso, Rexina Vega, Santiago Lopo, Francisco Castro, Clara do Roxo, Marga do Val, Anxo Fariña até o propio alcalde Abel Caballero, autor de «El invierno de las almas desterradas» (2004). Tanto nun caso como noutro, sen esquecer o carácter verniano da cidade, velaí o protagonismo da ría en «Vinte mil leguas baixo dos mares», o feito de que o Vigo metropolitano sexa convertido en arquetipo de localización literaria, constitúe unha noticia magnífica, xa que isto facilita a fidelización e ampliación do lectorado coa nosa literatura e a posibilidade de converter a Vigo en reclamo dun novo turismo literario, como xa sucede en tantos outros territorios literarios dos aquí citados.

Xaora, o entusiasmo por este novo fenómeno literario vigués, non pode agochar as carencias que Vigo arrastra en materia de políticas de lectura pública. Eivas endémicas en materia de bibliotecas que non van ser solucionadas da noite para a mañá, xa que a dotación para a biblioteca de Navia semella máis propia dunha sala de estudo ca dunha moderna biblioteca como o anuncio da construción da Biblioteca do Estado, agora nas Travesas, agardemos non sexa o inicio doutra das leas paralizantes entre o concello e a Xunta. Como tampouco é propio dunha «cidade literaria» que o concello de Vigo non conte con algún premio literario con dotación económica nin participe nalgún festival ou feira literaria, que facilite o contacto dos públicos lectores cos autores e autoras. Carencias menos comprensibles aínda nunha cidade que continúa sendo a capital editorial de Galicia e unha das cidades de referencia en España na edición de libros.

O fomento da lectura e o apoio á creación literaria e á industria editorial deben ser un dos eixos dunha política cultural estratéxica da que o Vigo metropolitano aínda carece. E para iso cómpre que o goberno municipal faga das políticas de lectura unha das súas prioridades, tamén orzamentarias, como fixeron os concellos da Coruña e Donostia, hoxe referentes no eido bibliotecario. Como sería posible volver a colocar a Vigo no mundo literario recuperando o Premio Celso Emilio Ferreiro, que recoñecía unha figura internacional da poesía, ou o Premio Martín Codax de poesía en lingua galega, homenaxeando ao fundador da propia cidade. Como sería posible volver a levar a poetas de todo o mundo ás Cíes, como se fixo en 1954 no III Congreso Internacional de Poesía, cuxa memoria Ceferino de Blas hai ben pouco recuperaba nesta páxinas de «Faro». Como é factible organizar un «Vigolé», un festival internacional anual de novela, apoiado no carácter verniano da cidade, concibido como espazo de encontro para os nosos narradores narradoras cos seus públicos. Como tamén o sería desenvolver un programa de residencia literaria, no marco da proxección de Vigo como destino turístico con valor cultural engadido, entre outras posibles iniciativas. En todo caso, non esquezamos que Vigo ten unha débeda coa súa literatura, hoxe un dos compoñentes máis orixinais da súa identidade contemporánea.

Urania Mella e outras viguesas pioneiras

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a Urania Mella e a

É probable que unha parte das cen mil persoas que nos manifestamos en Vigo o pasado 8 de marzo, nunha das comitivas cívicas máis emocionantes das nosas vidas, descoñecese o nome da viguesa Urania Mella Serrano (1900-1945), unha das pioneiras do movemento feminista galego. Profesora de piano e alfabetizadora, presidenta da Agrupación de Mulleres contra a Guerra e o Fascismo, que contaba en 1936 en toda España con 50.000 afiliadas, Urania era filla da madrileña Esperanza Serrano e do anarquista vigués Ricardo Mella. Comprometida cos valores da educación laica, que inculcou nos seus fillos Humberto e Raúl e nas súas fillas Alicia e Conchita, Urania foi condenada a morte xunto ao seu home, Humberto Solleiro Rivera, «O Chapapote», sindicalista ferroviario da UGT e traballador tranviario, que combinou a súa militancia coa promoción do deporte e da cultura en Lavadores, que sería fusilado con 40 anos o 30 de outubro de 1936.

Conmutada a súa pena de morte por 30 anos de cárcere, en 1938 Urania foi trasladada dende Vigo ao cárcere de mulleres de Santurrarán, instalado nun antigo convento de monxas de Mutriku en Guipúscoa, onde amigou con María Gómez González, alcaldesa da Cañiza (tamén a primeira alcaldesa do noso país), e viviu consumida durante sete anos xunto a outras cincuenta presas galegas, entre as que estaba Josefa García Segret, a mestra de Tui salvada de ser fusilada polo doutor Darío Álvarez Blázquez. Anos de sufrimentos terribles de 1.700 mulleres e centos de crianzas, rescatadas do esquecemento no documental Prohibido recordar (2010) de Txaber Lareategi e Josu Martínez. Consumida e cun tumor cerebral xestado no cárcere, Urania regresou a Vigo en 1945 para recuperar os afectos, pero atopándose nun ambiente hostil, trasladouse a Lugo co seu fillo Raúl e coa familia de María Gómez, onde faleceu cando apenas pasara un mes da súa liberación. Sendo o seu un dos relatos máis conmovedores da nosa memoria, por ventura comezou a ser reparada en 2008 cando o concello de Vigo dedicoulle o seu nome a unha rúa de Lavadores e o Ministerio de Fomento deulle o seu nome a un buque anticontaminación, sendo aprobado en 2010 polo Goberno o seu expediente de declaración de reparación e recoñecemento persoal.

O caso de Urania Mella, pioneira feminista que merecería o recoñecemento nos centros educativos vigueses, non é o único na nosa cidade esquecedeira, que conta con outras pioneiras case ocultas. Este é o caso de Ernestina Otero Sotelo (1898-1956), mestra de Redondela, presidenta do Consello Provincial de Primeiro Ensino, unha das figuras máis brillantes da escola republicana. Como tamén o de Olimpia Valencia (1898-1987), a primeira muller galega en obter a licenciatura de medicina (1925), comprometida co pensamento galeguista, que mantivo aberta durante décadas a súa consulta de xinecoloxía na rúa do Príncipe. Como cómpre recuperar o nome de Placeres Castellanos (1896-1971), compañeira do mestre Víctor Fraiz, fusilado en 1937, cuxo activismo feminista a levou a traballar como xornalista no Congreso Internacional de Mulleres de París (1945).

Viguesas pioneiras do deporte como Antonina Sanjurjo Aranaz (1910-1939), neta de Antonio Sanjurjo Badía, profesora mercantil, galeguista e impulsora dende 1931 do hóckey sobre herba, o que permitiu que en Galicia as mulleres se adiantasen aos homes na práctica desta disciplina. Actividade na que foi axudada por Annita Baker, filla do director do Cable Alemán, xunto a outras xogadoras como Luz Vizcaíno Coloma e Carmela Sanjurjo. Pioneiras como Cándida Otero (1846-1915), a primeira muller fotógrafa de Galicia, casada con Felipe Prósperi, cuxo estudio cederían en 1915 a Jaime Pacheco. Como tamén cómpre recuperar do olvido ás primeiras concelleiras da corporación viguesa (1927), Margarita Losada Pardo, poeta, e Agustina Álvarez de Rovina, tamén a primeira redactora de Faro de Vigo. Unha relación que poderíamos alongar de forma considerable noutros eidos da artes e das letras que contan con mulleres viguesas que abriron espazos para a igualdade.

Todas elas contribuíron a que a partir dos anos setenta comezase a conformarse o actual movemento feminista, personalizado hoxe na figura da escritora María Xosé Queizán que acaba de recibir o sétimo premio Ernestina Otero de Igualdade concedido polo Consello Municipal da Muller do Concello de Vigo. Sen a recuperación de todas esas mans e os azos destas mulleres non sería posible que o pasado 8 de marzo se enchesen as rúas viguesas reclamando dignidade, igualdade e soberanía para a vida de todas as mulleres. Un río de empoderamento que non parou de fluír en Vigo de Urania Mella á Begoña Caamaño (1964-2014), a xornalista e escritora do Calvario á que quero lembrar encarnando a memoria de todos esas mans.

2018, O ano das escritoras

Os responsables de culturagalega.gal encargáronme un texto valorativo do que entendía máis destacado na literatura galega do ano 2018. A miña gratitude para eles.

Neste 2018 que remata identifico na literatura galega tres liñas que o singularizan: o protagonismo das escritoras, o regreso aos andeis dos narradores dos oitenta e a intensificación da mobilización literaria.

Sen dúbida foi este o ano das escritoras, sexa pola homenaxe a María Victoria Moreno, que reeditou o éxito da celebración do día das letras galegas nas escolas dos anos dedicados a Carlos Casares e Manuel María, como polo protagonismo de escritoras de diversas xeracións no interese das lectoras. Eis a publicación de Vivir a galope, o groso libro de memorias de María Xosé Queizán, unha das candidaturas máis firmes ao libro do ano, xunto a outras novidades como A balada dos unicornios de Ledicia Costas, autora que foi traducida este ano a media ducia de linguas (entre elas coreano, búlgaro e italiano); Besta do teu sangue de Emma Pedreira, novela gañadora do Premio Xerais 2018; ou a edición da Poesía reunida (1982-2004) de Xela Arias, unha autora esencial na literatura galega de entre séculos, que despois dunha década volve á actualidade.

Foi tamén este 2018 o ano das Pioneiras de Anaír Rodríguez (Xerais), un libro divulgativo de grande acollida, que puxo en valor a mulleres invisibilizadas da nosa historia, da posta en marcha da colección Feminismos da Editorial Galaxia e da consolidación da serie «Mulleres bravas da nosa historia» de Urco editora.

Outrosí sucedeu co incremento protagonismo das escritoras nos premios literarios: Chus Lama obtivo o Premio Nacional de Ensaio por Rosalía de Castro. Cantos de independencia e liberdade (1837-1863) (Galaxia); Lupe Gómez o Premio da Crítica por Camuflaxe (Chan da pólvora); María Reimóndez o Johán Carballeira de poesía por Galicia en bus (Xerais); Emma Pedreira o premio da Crítica de narrativa por Bibliópatas e fobólogos (Galaxia); Eli Ríos o González Garcés de poesía por Ningunha tortilla é mala; Rosa Aneiros o Agustín Fernández Paz de narrativa infantil e xuvenil por Tres bichicomas, dúas illas e unha serea; Ana Cabaleiro o García Barros por As Ramonas (Galaxia); Antía Yáñez o Illa Nova por Senlleiras (Galaxia); An Alfaya o Raíña Lupa por O grupo (Xerais), Andrea Maceiras o Lazarillo por Rusgalía, entre outras autoras premiadas dunha relación que sabemos máis estensa.

Como tamén foron moi salientables outras novidades das nosas escritoras como Maternidade fóra de catálogo (Xerais) de Marga Tojo; Noites de safari (Xerais) de Marlen Malone; Natura (Galaxia) de Iolanda Zúñiga; Tu contas e eu conto (Através) de Susana Arins; Um elefante no armário (Através) de Teresa Moure; O puño e a letra (Xerais) de Yolanda Castaño, que inaugura o xénero do poemic na edición galega; ou reedición de Adiós María (Galaxia) de Xohana Torres.

Como non deben ser esquecidos os debuts no eido da narrativa de Rosalía Fernández Rial con Bonus Track (Galaxia), de Pilar Ortega con Principio de incerteza (Xerais) e Moncha Fuentes con O mar que nos leva (Xerais) e no da poesía o de Lucía Aldao con Todo isto antes era noite (Apiario).

Fenómeno que na crítica literaria se produciu co activismo do grupo A Sega ou co traballo teimoso de críticas como Mercedes Queixas, elixida como membro correspondente da Academia Galega, Montse Pena Presas, Montse Dopico, Berta Davila, Pilar Ponte, Susana Pedreira, Isabel Mociño, Eulalia Agrelo, Lorena Domínguez, entre outras.

Foi 2018 o ano de regresos agardados aos andeis das librarías de narradores dos oitenta e comezos dos noventa, en boa medida hoxe convertidos en clásicos contemporáneos, nalgúns casos tras anos de silencio editorial: Suso de Toro con Fóra de si (Xerais); Manuel Rivas con Vivir sen permiso (Xerais); Xavier Alcalá con The making of (Galaxia); Cid Cabido con Tres pintores, noveliña gañadora do Premio Ánxel Fole de narrativa, Antón Lopo con Extraordinario (Galaxia), Premio Repsol e Bieito Iglesias con Guías caninos (Aira editorial).

Por último, en 2018 intensificouse a mobilización literaria, promovida polas editoras, librarías, clubes de lectura, centros educativos, concellos como dos propios autores e autoras, que procuran o contacto directo co público. Entre os numerosos feitos a salientar está o éxito rotundo dos roteiros literarios polas cidades, que en casos como os do escritor vigués Pedro Feijoo, que presentou este ano Sen piedade (Xerais ) e Camiñar o Vigo Vello (Xerais), foron percorridos por centos de lectores e lectoras. Como tamén é obrigado parabenizar a mobilización dos editores, singularmente de Xerais, Galaxia e Urco, organizadores de centos de presentacións literarias ao longo de todo o ano e de todo país, un fenómeno ao que non é alleo o activismo dalgunhas librarías e, sobre todo, dalgúns autores e autoras en xira coas súa snovidades. Mobilización literaria consolidada nos novos eventos de referencia no sector, Culturgal en inverno, as Festas dos libros de Pontevedra e a Selic de Compostela na primavera, e a praza dos Libros de Carballo e as feiras do libro de Vigo e da Coruña no verán.

Ledicia Costas: «O que precisa a rapazada son lentes violeta»

Recollo para arquivo o texto da conversa que mantiven con Ledicia Costas, publicada na revista Luzes 60.

Foto: @Felipe Carnotto

Conversamos coa escritora Ledicia Costas na praia de Alcabre , no que foron as instalacións do antigo matadoiro transformado no actual Museo do Mar de Galicia, que garda o artefacto submariño co que Antonio Sanjurjo Badía «Habilidades» navegou a ría de Vigo. Con Agustín Fernñandez Paz, o anime, o universo vitoriano e gótico ou o feminismo como referentes, a ex-avogada que pasou a ser galegofalante xa no instituto tese convertido nunha das autoras máis prolíficas e premiadas da literatura galega actual.

Moi satisfeita pola tradución ao italiano que Mondadori publicou de Jules Verne e a vida secreta das mulleres planta, un fito para a internacionalización do seu catálogo e para a súa profesionalización como escritora, confesa que leva traballando todo o verán nun thriller psicolóxico para persoas adultas, unha novela que concibe como un reto literario e estilístico.

No pregón da feira do libro de Vigo de 2017 lembraches que tiveras a fortuna de nacer nunha familia na que conviviches co real e co imaxinario dende cativa. En que medida esas circunstancias familiares influíron na túa actual condición de escritora? Influíron absolutamente. Estou convencida de que son escritora por dúas razóns. Unha, pola miña devoción polas palabras e por toda esa literatura que consumín sendo unha nena e unha preadolescente, cando era unha auténtica devoradora de libros. Outra, polo lugar onde me criei e polo tipo de persoas que me rodeaban, que se ben non semellaban ter un interese cultural específico, si eran moi singulares e provocaban que o propio lugar, a Brea Muiñeira, que xa ten un nome especial, no Vigo popular do extrarradio ofrecese moitos alicientes literarios. Cando dixen que o meu avó, o pai da miña nai, era inventor non esaxerei, aínda que facía inventos que non servían para nada, pero el consideraba que era un auténtico xenio. Inventou unha cousa terrible, unha trampa para fritir gatos, coa intención de que os felinos non lle pisasen o coche. Inventou unha especie de vídeocamara, que non funcionaba, pero como el era un técnico de radio e televisión, como así figuraba nunha tarxeta, tiña no seu cuarto dous televisores, un enriba doutro e vía xa daquela as dúas canles simultaneamente. Crieime rodeada de artefactos.

Que lembranza tes da túa avoa, a quen dedicaches Xardín de inverno (2012), o teu libro de poemas? A miña avoa era tamén unha muller bastante especial. Nada que ver co avó inventor, xa que esta era a nai do meu pai. Estaba moi vencellada co mundo do mar, como toda a familia paterna. O seu home, o meu outro avó, foi o primeiro patrón de vela e motor que houbo en Galicia. Era unha tipa moi especial. A única muller que coñecín cos ollos grises, tiña unha galaxia dentro dos ollos. Os meus avós foron xente que me influíu profundamente.

Eos teus pais como influíron na túa formación como lectora? No meu caso o virus da lectura naceu na propia casa. Eu son a primeira persoa da miña familia que foi á universidade. Mais na miña casa sempre houbo libros. Dende moi pequena lembro ao meu pai lendo as noveliñas do oeste. E logo a miña nai que me levou da man á literatura. Mercábame libros e formamos unha biblioteca modesta, pero con títulos moi interesantes. O meu modelo foi ela. Seguín os seus pasos.

Por medio da lectura deches o salto ao emprego do galego? Cales foron as túas lecturas galegas primeiras? Recordo o primeiro título da colección Fóra de Xogo, A sombra cazadora de Suso de Toro e Cartas de inverno de Agustín Fernández Paz, que para min supuxo un antes e un despois. Até ese momento non recibira recomendacións de lecturas en galego, na biblioteca só escollía libros en castelán. No instituto de Beade foi onde coñecín a literatura galega, unha descuberta que contribuíu a que me convertese en galegofalante e que alí escribise en galego a miña primeira novela.

Como foi esa escrita? Fixera tres ensaios con anterioridade. O primeiro, de oitavo a primeiro de BUB escribira unha primeira novela, despois un segundo e con quince anos un terceiro que presentei ao Premio Merlín e co quedei finalista, o que recordo con moito entusiasmo. Logo xa cando cursaba segundo ou terceiro de BUP escribín Unha estrela no vento, que sería publicado por Xerais, anos máis tarde (2000), estando xa en segundo de carreira. Escribir libros provocábame entón sensacións que non me provocaba ningunha outra actividade.

Na túa biografía literaria, despois desta epifanía, hai unha longa década de formación, que coincide coa túa carreira universitaria e co teu inicio de traballo como avogada. Agardaches até 2012 para volver a publicar. Foi unha década un pouco frustrante porque estaba estudando unha carreira que non me gustaba, Dereito Económico e Empresarial. Ademais traballaba dixitalizando o arquivo Pacheco, unha faceta oculta a de escanista que configurou tamén a miña maneira de ver o mundo. Daquela non me sentía con forzas de escribir, pero lía de maneira compulsiva, quizais para paliar esa carencia, o que me daba a carreira non era o que eu necesitaba a nivel intelectual.

Coa publicación d’ O corazón de Xúpiter (2012) abriches un período de cinco anos esplendorosos no que publicaches unha ducia de libros, a maior parte deles de literatura infantil e xuvenil. Entón presentábaste como «avogada a tempo parcial, poeta a tempo completo». Foi unha metáfora que non se entendeu. Dedicaba todo o meu tempo a ser avogada, pola mañá no xulgado e pola tarde no despacho. Interiormente considerábame poeta a tempo completo.

E agora? Agora son escritora a tempo completo. Estou dedicada en corpo e alma á narrativa. Recoñezo que me custou moito traballo asumir que eu era escritora. Publicado O corazón de Xúpiter dicía para min «teño un par de libriños, pero escritora aínda non son».

Cando te recoñeciches como tal? Cando decidín dedicar toda a miña vida á literatura, cando dixen «vou deixar o despacho, vou dedicarme por enteiro á literatura, iso é o que quero facer».

Seguiches sendo unha traballadora autónoma…, pero mudei de epígrafe na Facenda. Dende entón non teño dúbida de que son escritora.

E escritora en lingua galega, outra decisión arriscada? Fun consciente de que este é un risco que dá gusto asumir. É unha cuestión ideolóxica, non me sentiría cómoda escribindo en español. Defendo que dende o galego se pode chegar plenamente a calquera sistema literario do mundo.

Esa decisión adscríbete a un grupo xeracional co que compartes afectos e referentes literarios. Hai un grupo de autores e autoras de lix que compartimos referentes. Series como Dragon Ball ou todo o anime xaponés que nos inflúe a autores como Jacobo Fernández Serrano, Antonio Manuel Fraga ou a min mesma. Compartimos fielmente o imaxinario do cine de Hayao Miyazaki e o de moitas lecturas como as de Astrid Lindgren ou Christine Nöstingler.

E, probablemente, compartides tamén esa vocación agustinista de que a lectura é capaz de transformar ás persoas. Si. Pode parecer unha idea romántica, pero si que confío nesa idea de que a literatura pode mudar ás persoas e en consecuencia contribuír a mudar o mundo. É un dos meus motores principais para abordar o traballo como escritora. Todos limos a Agustín Fernández Paz e o temos de forma inconsciente como referente moral, ideolóxico. O lado humano de Agustín marcoume profundamente. E non só a min. Iso é algo que falamos moitas veces en privado. Afortunadamente iso se reflicte nas nosas obras. Creo que para desempeñar calquera profesión no mundo, para ser un bo profesional, primeiro tes que ser unha boa persoa. Se non é así, algo hai no medio que fai augas. Por fortuna hai moitas persoas que nos une esta idea.

Compartides tamén unha idea da literatura infantil e xuvenil como un xénero non subordinado, un xénero autónomo e con valor de seu. Para min iso está fora de toda dúbida. Sei que hai resistencias. Hai persoas dentro da crítica galega que a min non me consideran, nunca fixeron crítica de ningún dos meus libros. Danse situacións tan curiosas como unha reportaxe que saíu nun xornal galego sobre literatura e gastronomía onde non se mencionaba Escarlatina. Sen ánimo de pecar de egocéntrica, estou practicamente segura  de que é algo feito de forma consciente, que reflicte a non consideración da literatura infantil e xuvenil como unha literatura de categoría.

Iso sucede só no sistema literario galego? Sucede tamén no sistema literario español. De feito nos últimos anos conseguín amizar con varias persoas que escriben literatura infantil e xuvenil en español e teñan a mesma percepción, considérannos autores e autoras de segunda categoría.

O empoderamento das mulleres é un dos eixos da túa obra, presente nas mulleres rebeldes das túas novelas, desde aquela Reina d’ Unha estrela vento (2010), pasando por Isla d’ O corazón de Xúpiter (2012), Escarlatina (2014), Nube de Recinto gris (2014), Extravaganzza Pérez (2016), as mulleres planta (2016), a señorita Bubble (2017),  até Ágata Mcleod, protagonista d’ A balada dos unicornios (2018). Obedece a un proxecto intencionado, creo que hai que reivindicar o papel e a presenza das mulleres no cine, na literatura, nos museos e en todos os eidos da vida social. Como necesitamos tamén máis protagonistas femininas na literatura. Isto obedece tamén a un proxecto persoal no que o empoderamento das mulleres na miña obra discorre de xeito paralelo a miña propia vivencia como muller. Quixen que as miñas protagonistas foran mulleres rebeldes, afoutas, autónomas, libres, con capacidade para rebelarse no mundo no que viven, que non están conformes, que non teñen maior dificultade en dicir «isto non me gusta», «quero ir por estoutro lado». Sobre todo cuestionarse o mundo, que é algo fundamental para nós, cuestionarse a sociedade onde vivimos. Por iso as miñas protagonistas tamén o fan.

Personaxes teus como Escarlatina ou Extravaganzza son moi marcantes para as túas lectoras. Cales foron para ti mulleres importantes como escritora? Non teño dúbida que foron Marga Rodríguez Marcuño, Manuela Pena e por suposto María Xosé Queizán e todo o entorno da revista Festa da palabra da silenciada. Persoas que foron e seguen sendo a día de hoxe fundamentais na esfera do feminismo. E moito lles teño que agradecer.

Tres mulleres que aínda non recibiron todo o recoñecemento por parte da sociedade galega que merecen. Por suposto. Manuela Pena é unha crítica literaria extraordinaria, magnífica, unha muller moi discreta. Marga Marcuño é a tradutora galega d’ O segundo sexo e da obra de Agota Kristoff. Como é significativa a  homenaxe feminista a María Xosé Queizán, que lle fixemos unha chea de mulleres. Outra vez a sororidade como elemento fundamental que fixo posible que chegase unha homenaxe tan necesaria como esa.

Un proceso de empoderamento que se está convertendo nun proceso de cambio real? O oito de marzo foi visible. Comparto a opinión unánime de que aquilo non foi froito da casualidade, senón consecuencia do traballo das mulleres que durante tantos anos abandeiran o feminismo. Foi un punto de inflexión co lazo da sororidade que nos une a todas nós, estou convencida de que á volta de vinte ou vinte e cinco anos a sociedade na que imos vivir non vai ser a mesma, por fortuna, na que vivimos a día de hoxe.

Na literatura galega, até agora, foi eminentemente masculina, cando non abertamente misóxina? Foi así, pero iso está cambiando. Con todo, sei que hai persoas, mesmo do eido da crítica ás que lles custa aceptar que as mulleres teñen un papel decisivo na literatura galega actual. Non se entendería sen o que representamos as mulleres escritoras, sería unha visión parcial do sistema literario. Moitas persoas da crítica en Galicia deberían facer algo de autocrítica neste sentido e darlle unha volta aos seus prexuízos.

Iniciativas  recentes como a revista Criaturas ou a plataforma crítica A Sega están ofrecendo unha ollada feminista e ispen eses prexuízos. É necesario poñer esta perspectiva machista en cuestión porque fai moito dano, un dano brutal tanto para as mulleres escritoras como para o conxunto do sistema literario, xa que están dando unha visión deturpada do seu funcionamento e do papel das mulleres na literatura e na sociedade.

Outro dos teus temas que frecuentas é o da morte, o que pode parecer aínda máis relevante en obras dirixidas ao público infantil onde ate agora foi un tema tabú. Con respecto ao tema de romper tabús para min foi algo importante. Ninguén nos prepara para a dor que provocan as rupturas sentimentais, a dor do desamor, nin para a dor que produce a morte. A dor da perda en ambos os dous casos. Esa cuestión é importante tratala na literatura. Iso era o que tiña na cabeza cando escribín Escarlatina, dende a irreverencia, dende o humor macabro que xa traballara Castelao de maneira brillante, un autor que descubrín cando estaba no instituto e me marcou. Como doutros autores que traballan o mundo do macabro como Bram Stoker, Drácula sempre foi un dos meus libros de cabeceira, que lin xa non lembro cantas veces.

No humor asumes modulacións, xa que tamén empregas esoutro máis refinado, irónico presente n’ A señorita Bubble ou n’ As peripecias de Extravaganzza, tan ao xeito de Roald Dahl. Dahl é outro dos meus autores e síntome super cómoda nese rexistro. Creo que a rapazada o percibe e aí é onde mellor consigo conectar con ela, a través do humor. É o rexistro que nos une, a Ledicia autora co lectorado. A través do humor podo falar de calquera cousa, até da morte. O humor é un vehículo creativo que me pode levar a abordar calquera tipo de tema.

O traballo cos ilustradores, como Víctor Rivas, Andrés Meixide ou Óscar Vilán sempre foi moi valioso para ti? Valiosísimo. Foi coma se eles me activasen algo na cabeza. Polo feito de ver apenas un bosquexo xa me abre ese lado creativo, dispárame a imaxinación. O traballo con eles, uns tipos hipercreativos, facilita multiplicar o valor dos textos.

 Outra liña temática que ves intensificando nas obras máis recentes está vinculada á cultura steampunk coa reivindicación da cultura tecnolóxica, do valor da ciencia, sobre todo para as mulleres, mesmo chegando a mesturar ciencia e fantasía como no teu libro máis recente A balada dos unicornios (2018). Esa mestura é moi atractiva, explosiva para min, unha bomba a nivel creativo. Ese enfrontamento entre corvos e unicornios é ao final unha metáfora dunha loita encarnizada entre o ben e o mal. Neste libro a fantasía está moi presente no deseño das máquinas. A pesar de non ter formación científica, a min encántame os coches, encántame conducir, como me gustan todo tipo de vehículos, o que me levou neste caso a crear un aeronáutico. Atráeme moito o steampunk, a combinación das máquinas coa estética vitoriana, nun escenario como o Londres de Jack o Destripador.

Que é o gótico? Un universo escuro, un universo macabro, un universo vitoriano, pero que ten un punto fascinante. Ese punto que fai que nos atraia tanto o descoñecido, esa barreira que te poñen diante e non podes resistir tentar superala. O gótico é do que non se pode falar, o prohibido que atrae. O gótico e o macabro teñen ese punto prohibido que resulta tan atractivo para o ser humano.

A cultura do steampunk tamén facilita a recuperación da memoria como fixeches en Jules Verne e a vida secreta das mulleres planta (2017), a túa particular homenaxe a cidade de Vigo. Síntome moi cómoda cando aproveito os datos históricos da documentación, ese espazos, esas gretas, esas fisuras que deixa a historia, para comezar a coser a ficción literaria. Gústame moitísimo facelo e gocei moito escribindo as mulleres planta con ese Vigo de finais do dezanove e comezos do vinte. Tamén sucedeu cando escribín Un animal chamado Néboa, coa reconstrución na ficción literaria dalgúns episodios da segunda guerra mundial.

Tamén reivindicas a natureza como unha forma alternativa fronte ao mundo tecnolóxico. É fundamental que eu me criase no extrarradio de Vigo, sempre vivín rodeada do monte. Por iso doulle tanta importancia ás raíces, á terra, ao medio ambiente. N’ As peripecias de Extravaganzza Pérez (2018) fíxeno de forma deliberada xa que este é un libro de defensa da ecoloxía, dos animais e do medio ambiente. Creo que na infancia se desenvolven un xeito de ver a vida e de entender o mundo, no meu caso dende a natureza.

No caso de Extravaganzza, un libro con vontade de clásico infantil, deseñaches unha protagonista que nace cunhas lentes postas. Que lentes precisan os nenos e as nenas para descubrir e entender o  mundo actual? Lentes violetas, claramente violetas, son eles e elas o futuro, as que determinarán o que será o mundo. Como non entendo outra forma de entender o mundo que non sexa dende a perspectiva da igualdade e do feminismo, o que precisan son lentes violetas, son fundamentais.

Outro dos motivos recorrente da túa obra é a aceptación da diversidade que enfías co da igualdade e do empoderamento. Es tamén optimista sobre este proceso de recoñecemento das persoas diferentes? Son dous procesos que están indo da man, creo que se están dando pasos para lograr unha sociedade diversa. Podemos falar do recoñecemento do espectro autista, da síndrome de Asperger ou das persoas trans e da diversidade sexual. É o único xeito de que cheguemos a unha sociedade máis xusta, igualitaria e que atende á diversidade. En Recinto gris (2014) tiña todo iso na cabeza, pero recoñezo que é unha obra moi experimental na que tratei de empatar a cuestión da diversidade cunha metáfora do holocausto nazi nun contexto fantástico.

A literatura como unha motivación para a acción, para facer cousas? A min gústame pensar que si, que a literatura pode mudar algo no interior das persoas e por extensión esas persoas poden mudar o mundo. A literatura pode contribuír a mudar o mundo no que vivimos. Con esa idea escribo.

Iso é compartido polo lectorado? Absolutamente. Seino polo contacto que teño nos clubes de lectura, onde se crean uns climas que facilitan as confidencias, que non se provocarían noutros contextos. Establécese un proceso de comunicación moi íntima na que entendes que a literatura fala dos seres humanos e por iso cada persoa que le pode entender a historia dunha maneira e inserila na súa propia vivencia. Iso é algo marabilloso.

 Agustín Fernandez Paz repetiu moitas veces que «a literatura facíase cos fíos da vida» e Xabier DoCampo emendouno na presentación d’ A nena do abrigo de astracán (2017) nunha intervención testamentaria inesquecible dicindo que «a literatura é capaz de esfiañar a vida». Ti onde te colocas entre as afirmacións dos dous grandes mestres nosos? Creo que os dous levan razón. Se me poño no punto de vista de creadora, claro que escribo cos fíos da vida, moitísimas das miñas experiencias persoais, das miñas vivencias están nos meus libros, non sei escribir sen facelo dende min mesma ou das persoas que me rodean, das que son observadora. Mais como tamén son lectora sei que a literatura esfiaña a vida, claro que si, axuda a entendela. Sei que a construción social que impera na realidade manca. Sei que algúns libros como Recinto gris ou O corazón de Xúpiter, a pesar de que teñen puntos de luz, mancan, teñen que mancar porque a vida é esgazadora. A literatura ten que esgazar para que algo quede na persoa que está lendo. A literatura por riba de todo ten que espertar emocións, boas e outras que non o son tanto, que representan a totalidade do ser humano. A literatura ten que remoer cousas, ten que provocar emocións de todo tipo. Cada libro pide un final, eu non escribo finais á carta, nese sentido son bastante instintiva. Fago o que me demanda a historia nese momento.

Nos últimos cursos tiveses unha experiencia moi intensa de contacto cos lectores e lectoras nos centros escolares. É certo que nas aulas se está producindo unha revolución lectora silenciosa? Así é, grazas ao traballo teimoso das bibliotecas escolares e das mestras implicadas na lectura en galego. Cousa diferente é o dominio da competencia lingüística en galego por parte dos nenos e das nenas. A Administración debe ter conciencia que na última década se produciu un dramático retroceso no emprego da lingua galega por parte dos escolares. Percibo que hai veces que en centros de Vigo ou da Coruña a rapazada cústalle moitísimo construír unha frase en galego de forma correcta. Iso é algo dramático. Algo estamos facendo mal. A Administración educativa é unha das grandes responsables. Mais tamén o son as familias, se non lle transmitimos a lingua aos nosos fillos e as nosas fillas, a lingua pérdese. Así como percibo un gran entusiasmo con todo o relacionado coa lectura, que os rapaces e rapazas conectan perfectamente coa ficción literaria escrita en galego, pero logo falan e escriben deses libros en castelán. Len en galego pero teñen unha enorme dificultade para falar e escribir nunha lingua que para eles é estranxeira.

Ti es xogadora de petanca. Que beneficios ofrece este deporte tan francés? É un xogo de estratexia moi familiar. No meu caso xogamos toda a familia, é un momento de lecer que gozamos todos xuntos. Temos un equipo, o Club de Petanca Cabral do que son delegada feminina. Eu son unha persoa moi competitiva, compito, sobre todo, comigo mesma. Na petanca podo facelo con outras persoas,  cando estou competindo é dos poucos momentos no que podo desconectar do universo literario.

Ese carácter competitivo lévache a asumir cada libro como un novo reto literario? A min o tema do reto é algo que me activa moito. Hai que experimentar, o cerebro necesita buscar novas fórmulas, e non sei se iso ten que ver coa petanca ou non, que é un xogo moi divertido, que engancha coma a literatura, algo que teñen en común ambas as dúas disciplinas.

Tras obter o Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil por Escarlatina, a cociñeira defunta (2014) participaches en moitos encontros fóra de Galicia, como ven a nosa literatura dende alí? O que vou dicir é durísimo. Practicamente non nos coñecen. Continuamos sendo invisibles. Coñecen a Agustín Fernández Paz, a Xabier DoCampo, a Manuel Rivas, a Suso de Toro e para de contar.

E cal cres que é a razón? O problema é que se non somos traducidos ao español, que é a lingua que impera, somos absolutos descoñecidos. Ser traducido ao español é requisito para ser recoñecido. Con todo ultimamente hai algunha iniciativa interesante, como por exemplo a de El templo de las mil puertas, unha revista dixital especializada en crítica de literatura infantil e xuvenil, que outorga os «Templis», un premios bastante valorados, que acaba de sacar unha sección para os libros non traducidos ao español.

Boa parte das túas obras están traducidas ás linguas oficiais españolas, algunha ao coreano e inglés e acabas de recibir a versión italiana, publicada por Mondadori, de Jules Verne e a vida secreta das mulleres planta. Como encaras este proceso de tradución do teu catálogo? Estou moi interesada no proceso de internacionalización e de chegar dende o galego a outras linguas. Sei que hai aínda algún obstáculo que superar, como atopar persoas que traduzan directamente dende o galego, sen pasar pola ponte do español, como fixo Jonathan Dunne con Un animal chamado Néboa, que traduciu para o inglés.

E o papel da intermediación das axencias para conseguir as traducións? É practicamente a única vía para a acceder ao mundo das traducións, o que implica renuncias económicas. As axencias están xogando un papel decisivo, pero as máis importantes non len en galego. Iso ten que ver co empoderamento que precisa a literatura galega e coa profesionalización da nosa literatura.

É posible esa profesionalización dende a lingua galega? É moi complicada pero para min é unha realidade, vai xa para cinco anos que levo vivindo en exclusiva da literatura. Creo no modelo da profesionalización. A día de hoxe non sabería entender o meu oficio doutro xeito. Non sería capaz de simultanear a escrita con outra profesión, iso mermaría as miñas capacidades a todos os niveis. Creo que si é posible, estoumo demostrando a min mesma.

En que traballas este verán, se podes confesalo? Algo podo confesar. Estou traballando de forma simultánea en dous proxectos. Unha novela para persoa adultas, un thriller psicolóxico ambientado nun lugar que é Vigo, aínda que non se diga explicitamente no texto, unha novela que está sendo un reto a nivel estilístico e tamén a nivel literario. E logo practicamente xa rematei unha novela infantil onde o macabro ten un peso decisivo. Despois do verán continuarei coa novela de adultos que compartirei coa escrita da segunda parte d’ A señorita Bubble.

Mulleres no rueiro

Dediquei o artigo da semana no Faro de Vigo ao empoderamento das mulleres e a reclamar un rueiro paritario nas nosas cidades:

2017 foi un ano de empoderamento das mulleres. Unha nova esperanzadora no entorno dun tempo de incerteza e conformismo. Trinta e nove anos despois que Marilyn Gloden acuñara o termo “teito de cristal”, referido ás barreiras aparentemente invisibles que limitan o desenvolvemento das mulleres nas empresas e na vida social e política, son moitas as iniciativas feministas que en todo o mundo se desenvolveron para loitar contra as lacras das violencias machistas e acadar unha igualdade real. Campañas de empoderamento como #Metoo (#EuTamen), ao fío das denuncias do abuso sexual en Hollywood, ou @BBC100women, que identifica as mulleres máis influentes no mundo e os seus problemas principais; o éxito de series feministas como “O conto da criada”, baseada na novela de Margaret Atwood; ou o feito de que a palabra “feminismo” sexa a máis buscada no dicionario americano “Merrian-webster”, amosa que se estaría dando en todo o mundo un impulso para enfrontar os problemas das mulleres.

Iniciativas tamén nacidas na sociedade galega, onde tamén hai exemplos deste empoderamento. Eis o programa “Mulleres en acción. #Violencia zero” promovido pola Deputación de Pontevedra no marco do seu Plan de Igualdade. Eis as diversas iniciativas no eido da cultura, sobre todo no mundo editorial galego, coa publicación das coleccións “Mulleres bravas da nosa historia” de Urco, “Contos pola igualdade” de Baía ou os álbums que reinterpretan os contos clásicos de Xerais, destinadas ao público infantil; como do calendario 2018 “Mulleres de Pacheco” e do proxecto “Pioneiras. Galegas que abriron camiño”, ambos os dous de Xerais. Eis a celebración da xornada “Desfacendo a raia”, organizada por Galix e centrada na memoria das mulleres na LIX e a elección do tema “Mulleres de conto” por o Salón de Pontevedra para render homenaxe ás mulleres neste eido. Eis a acollida entusiasta entre o lectorado dos novos libros de escritoras como María Xosé Queizán, Ledicia Costas, María Reimóndez, Eli Ríos, María Canosa, Rosa Aneiros, Elena Gallego, Teresa Moure, María Solar, por ventura, entre outras moitas, ou o ingreso, por fin, na Real Academia Galega de tres mulleres, Marilar Aleixandre, Chus Pato e Ana Romaní, sen esquecer a homenaxe a María Victoria Moreno o vindeiro Día das Letras Galegas.

Iniciativas feministas que se desenvolven tamén no marco dalgúns dos concellos das nosas cidades que nos seus plans de Igualdade pretenden galeguizar e feminizar espazos públicos e edificios con nomes de muller rematando con outra das moitas discriminacións, aparentemente invisible, a dos nosos rueiros. É un feito que as rúas galegas non teñen nome de muller, e, cando o teñen, a maior parte das veces é de carácter relixioso ou están vinculadas á realeza, apenas outra herdanza dunha visión androcéntrica da nosa historia. Sucede en Ourense, onde das 349 rúas con nome de persoa apenas o 16 % teñen o nome de muller. Outrosí acontecía en Pontevedra, onde de 196 con nome só 20 o tiñan feminino, anomalía que a concellaría de Cultura do concello capitalino pretende subsanar de forma enérxica coa incorporación de vinte e sete mulleres ao rueiro, escollidas entre os nomes da historia e da memoria colectiva dos diversos sectores de actividade. Nomes como os de Isabel Barreto, a primeira navegante (século XVI), Josefina Arruti e Virxinia Pereira, pasando polos de Dolores Trabado, primeira taxista da cidade, ou Dolores Calviño, lavandeira do Pontevedra, acompañarán aos da escritora María Victoria Moreno e a profesora Ernestina Otero no novo rueiro pontevedrés, que pretende ser un pouco máis equilibrado e menos androcéntrico.

Como atención merece o caso do rueiro vigués que, a pesar de contar con 50 nomes femininos, despois da incorporación hai dez anos dos de seis mulleres da memoria (entre as que estaban A Calesa, Urania Mella e Mercedes Núñez), continúa esquecendo os nomes das mulleres, xa que segundo datos da Concellaría da Muller, supoñen apenas o 12 % dos correspondentes a nomes de persoas e actividades e case o 3% dos topónimos vigueses de rúas, camiños, prazas e parques. Unha discriminación de xénero inadmisible xa que se pretendemos construír unha cidade para habitar en igualdade é imprescindible, tamén, que a presenza feminina sexa paritaria á masculina. Unha desigualdade que, como no caso de Pontevedra, podería ser atacada cunha estratexia que, sendo compatible coa conservación de topónimos e microtopónimos tradicionais, promovese a incorporación de nomes como os das escritoras Xela Arias, Begoña Caamaño, Xohana Torres, a oceánografa Aida Fernández Ríos, a xornalista Carmen Parada ou tantas outras mulleres viguesas que forman parte da memoria da cidade e merecen ser lembradas.