Listado de la etiqueta: emilia_pardo_bazán

Canles 5

A imaxe de Canles 5 (Xerais 1988), o primeiro libro de texto en galego que recibiu o Premio nacional a material didáctico non sexista «Emilia Pardo Bazán» do Ministerio de Educación, lémbrame a retranca coa que Agustín Fernández Paz, director do proxecto xunto con Xosé Lastra Muruais, celebraba o curioso incidente entre a oración principal e a oración subordinada recollido na primeira edición d’ O noso galego 6. Os camiños da comunicación (Xerais 1981) do colectivo Avantar, o primeiro libro de texto aprobado pola comisión mixta Xunta de Galicia e Ministerio de Educación, tamén un dos primeiros de Xerais, que se estreara en 1979 co manual de Matemáticas de 1º de BUP de Vacaloura. Aquela imaxe do crego de pé e o labrego axeonllado, audaz ilustración para representar un contido gramatical, fora sen dúbida outra das brincadeiras do debuxante, o xenial Chichi Campos, un dos talentos do humorismo gráfico galego daquel tempo. Por ventura, a «ilustración sintáctica» recibira só algunhas protestas, mais provocara moitas máis gargalladas nas aulas. Así se facían na década de 1980 aqueles primeiros manuais de galego, dos que apenas existían os precedentes editados da serie «Lúa nova» de Anaya, promovida polo editor Xulián Maure, e «As nosas letras» de Xoán Babarro de Edicións Casals. Un traballo entusiasta e febril, artesanal e militante, co que os dez membros de Avantar da Ferrolterra pretendían «sistematizar o que eran as súas experiencias de aula partindo do coñecemento e cultivo da lingua galega». Entendo que catro décadas despois a aquela edición heroica da primeira serie «O noso galego» acáelle o que Albert Camus acuñara no seu discurso de agradecemento do Nobel: «cada xeración síntese condenada a reformar o mundo». Os membros do colectivo de Avantar, responsables tamén de Canles 5, foron fieis a esa condena: teimaron reformar o ensino por dentro e por fóra, iniciando o camiño da escola en galego e conseguindo a proeza de recuperar as luces da escola das bolboretas da República, prendidas co inicio do período autonómico, como os valores da escola pública galega e os da incorporación da nosa lingua como vehicular no ensino obrigatorio.

Publicado no libro catálogo da exposición Educación, Xénero e Lectura. Conformar, Reformar, Trasnformar, comisariada por Rita Gradaílle Pernas e Antón Costa Rico para o Museo Pedagóxico de Galicia (2024).

Tortillas viguesas

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo as mellores tortillas viguesas:

Nas tirapuxas de rivalidade entre viguesas e coruñesas, finalizada a visita ás salas de trofeos e revisión de insignias da súa galeguidade, aparece o debate gastronómico sobre as mellores delicias de cada unha. Acontece decote que os do sur presenten como particularidade a excelencia das humildes empanadillas e os do norte o das súas tortillas de patacas ao xeito de Betanzos ou Cacheiras, que contan cunha tradición centenaria forxada na guerra de Cuba. E a verdade que sendo rigorosos pratos tan modestos e cotiáns como empanadillas e tortillas son especialidades da Galicia enteira, nun país de comedores de patacas, como acuñou Manuel Rivas, e de empanadas, canto menos dende o século XIII, como quedou documentado na cantiga 57 das de Afonso X O Sabio ou nos Vinte e catro galegos rústicos (1746) do padre Sarmiento. Como tamén posuímos a experiencia de tomar excelentes empanadillas na Coruña e saborosas tortillas en Vigo, amosando que máis alá de rivalidades deportivas e económicas, necesarias na cohesión comunitaria, no esencial viguesas e coruñesas compartimos idéntico celme.

A profesora e culinaria Matilde Felpeto Lagoa, autora do referencial receitario Cociña galega tradicional (Xerais 2017), considera que, ademais de ser redonda, a variedade é unha das características da tortilla de patacas, un prato que precisa apenas de tres ingredientes: boas patacas, ovos de galiñas de curral en liberdade e bo aceite de oliva. Para Carmen Parada, autora do alboral Recetas de Cociña Galega (Galaxia 1982), son tres os principios para facer unha boa tortilla: o corte da pataca, o callado dos ovos e a frescura dos ingredientes. Mentres para Ángel Muro, autor de El Practicón. Tratado completo de cocina (1892), que morreu en Bouzas (1897), onde veraneaba, o segredo da boa tortilla reside no xeito de facela ao lume, aconsellando abanear a tixola coa man esquerda, imprimíndolle un movemento circular para que así calle, e permita despois xirar sobre a base, pero en sentido contrario, un «contramovemento» que indica o instante preciso para virala, momento decisivo para o que aconsella utilizar unha viradeira, utensilio de barro fabricado na olaría galega, que tamén pode ser de madeira, louza ou lata. Carmen Parada aconsella vixiar o fritido das patacas para que non se deouren de máis, retirándoas do lume cando se notan renxentes. Matilde Felpeto propón acompañar a tortilla dunha ensalada de leituga, tomate e cebola ou de pementos de Padrón fritos, o que fai unha comida deliciosa. Parada aconsella comer a tortilla moi quente, mais Muro cre que fría é máis saborosa, mentres que Emilia Pardo Bazán, que cita a tortilla en La cociña española antigua (1913) cre que debe quedar redonda e dura e «só é presentable en almorzos de moita confianza».

E, entón, cal é a mellor tortilla viguesa? Pregunta que non admite resposta doada, mesmo despois de probar e gozar das tortillas dos bares e restaurantes con maior sona na especialidade. Tortillas viguesas que, en liñas xerais, non son tan cremosas como as da Casilla de Betanzos ou a Penela coruñesa, mais posúen altísimo nivel, saborosas e refinadas, tanto pola súa sinxeleza na preparación como polo punto exacto de frixido da pataca e do callado do ovo, concibido para ser gozadas quentiñas decontado. Fórmula secreta que bordan no bar San Amaro, da rúa Rogelio Abalde, onde dende hai case cinco décadas a familia de José Campos e Carmen Ferreira, hoxe xubilados, levan preparando a mellor tortilla viguesa. Como non a desmerecen tanto a preparada na cafetaría Cosmos, da Praza da Princesa, probablemente a mellor tapa desta especialidade na cidade, como no bar Brillante, da rúa Barcelona, á altura do Regueiro, onde Miro ofrece dende hai tres décadas unha completa carta de tortillas, dende a clásica a outras híbridas, con chourizo, pemento, xamón ou mesmo estrugas. Como outra tortilla clásica, dende hai máis de catro décadas, é a da taberna O Porco, da rúa Real.

Mapa no que non poden faltar a localización do bar Carballo, na rúa Manuel Núñez, e d’ A tapa do barril, da rúa López Mora, onde preparan tortillas singulares polo seu punto zumarento, ideais para tomar en bocadillo. Como tamén teñen creto as do restaurante O Faro, fronte a Santiago de Vigo, ou varias das servidas na rúa Rosalía de Castro, en La aldeana, en La casa de Reme, tanto a preparada con cebola, como con chourizo ou grelos, ou na taparía Las Tablas, que ofrece unha excelente versión da tortilla ao xeito de Betanzos. Sen esquecer nesta viaxe, unha das miñas preferidas, a da taparía La chabola, do paseo Marítimo de Panxón, onde Silvana prepara a mellor tortilla do Val Miñor. Con todo, as mellores tortillas viguesas son as caseiras, as que preparamos nas cociñas ao gusto noso. En cuestión de tortillas non está nada escrito.

Onte 1923: “Cociña galega tradicional” de Matilde Felpeto

A pesar da dor da catástrofe incendiaria da fin de semana, presentamos onte na Casa do Libro de Vigo Cociña galega tradicional de Matilde Felpeto, unha obra referencial para a culinaria d enoso. Coma sucedera hai tres anos, cando publicáramos O polbo e a súa cociña, foi o poeta e gastrónomo Xabier R. Baixeras o presentador excepcional dunha “obra de gran alcance na que a autora amosa toda a súa experiencia culinaria  teórica e práctica”. Despois de discutir o título, que considerou “froito da humildade da autora”, xa que para el debería ser A cociña galega tradicional, “xa que constitúe un compendio da cociña galega por antonomasia, Baixeras encadrou o libro na tradición culinaria galega “na que se mesturan a cociña rural coa cociña burguesa ou de vila, neste caso influída pola cociña francesa”. Referiuse o autor de Diario de comidas a obras como La cocina práctica de Picadillo, libro moi exitoso publicado en 1905, como aos textos de Emilia Pardo Bazán, a pesar de que non escribiu ningún tratado específico de cociña galega, ou ao Practicón de Ángel Muro, “aquel madrileno que morreu en Bouzas din que dun atracón de ameixas”, no que se uniron con moito éxito as liñas culta e popular da cociña galega.

Para Xabier Baixeras no libro de Matilde Felpeto “están perfectamente ensambladas a liña da tradición popular da cociña das aldeas e a cociña das vilas; así vemos aquí asociadas as patacas cocidas con ovos coas croquetas de marisco ou o pastelón de lebre trufado, a filloa coa torta de Pontedeume”. “Para Matilde a sinxeleza non é sinónimo de vulgaridade, ao tempo que non renuncia a ofrecer receitas de pratos de alta cociña, concibida como cociña de mercado de calidade, aberta á inspiración feminina, transmitida de xeración a xeración, xa que en moitas delas se abre o espazo para a improvisación, para a entrada da inspiración”. Seguiu Baixeras referíndose á estrutra da obra, “na que se aprecia un continuo afán didáctico, e ademais práctico, xa que este é un libro concibido para ensinar cociña galega como un acto reparador que ten tamén carácter histórico, tendo que ver tanto coa economía e coa sociedade, un libro sobre a arte culinaria galega, para enterdermos que é e coma é”.

Rematou Baixeras referíndose aos catro pratos que están na cerna do libro, o cocido, o lacón con grelos, os callos e a fabada, que expresan, como sinalaba Álvaro Cunqueiro, a capacidade de diálogo da cociña galega con outras cociñas que conforman a chamada “cociña occidental”. Dedicou o presentador as últimas palabras ao apartado de sobremesas e docería, “no que a autora ten ampla experiencia, tanto polos seus gustos do norte como polas larpeiradas do sur”, sinalando “entre tanta cousa rica, a receita da “Torta de mazán da tía Rosa”, un doce de orixe xudía, anosada pola autora para a nosa cociña”. Finalizou saudando con ánimo expectante esta ¨publicación de Alta Gastronomía”.

O Picasso galego

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición O primeiro Picasso do Museo de Belas Artes da Coruña.

news_story_detail-14-El-hombre-de-la-gorraO 13 de outubro de 1891 chegou ao porto de Vigo o vapor Asturias do que desembarcaron, procedentes de Málaga e tras unha penosa singradura atlántica, os cinco membros da familia Ruíz-Picasso que ao día seguinte tomarían o tren cara A Coruña. Esa foi a imprevista visita a Vigo do pintor Pablo Picasso, entón a piques de cumprir os dez anos de idade e de iniciar o seu período formativo de tres anos e medio na Coruña, onde sería alumno do Instituto Provincial de Segunda Ensinanza e da Escola de Belas Artes, onde seu pai (tamén artista) fora trasladado como catedrático de debuxo, ambos os dous centros educativos, situados no edificio Eusebio da Guarda.

Un período decisivo na vida de Picasso, tanto por coincidir co remate da súa nenez e co inicio da súa adolescencia coma polo agromar da súa vocación e actividade artística recollidas nos seus primeiros cadernos de debuxo, publicacións xornalísticas e pezas pictóricas que expoñería con apenas trece anos nos escaparates da tenda de mobles de Joaquín Latorre e da parauguería de Bernardo Hernández, ambos os dous establecementos da rúa Real, convertida así para a historia na primeira sala de exposicións de quen hoxe é unha icona da arte do século XX.

Aqueles anos coruñeses de formación quedaron para sempre na lembranza de Picasso, quen nunca se desprendeu das súas pinturas e debuxos galegos. Como nunca abandonaría ao longo da súa vida o fío de lealtade e admiración coa figura omnipresente do doutor Ramón Pérez Costales, o médico humanista, librepensador, republicán e poeta, a quen fixera un retrato en 1895, veciño da casa familiar da rúa Payo Gómez e amigo íntimo do seu pai, que atendeu a súa irmá Conchita, que magoadamente falecería en 1894 por mor da difteria. Unha Coruña de fin de século, entón efervescente, na que as súas elites sociais asumían un espírito republicán e laico, na que vivían figuras literarias da importancia de Manuel Murguía, Emilia Pardo Bazán, Galo Salinas ou Eugenio Carré que, sen dúbida, influíron dunha ou doutra maneira sobre o aire cultural e artístico que respiraba este xenio adolescente.

Anos de entusiasmo creativo nos que Pablo Picasso editará os seus periódicos, pequenas publicacións gráficas manuscritas que titulou Azul y Blanco, La Coruña e Torre de Hércules, unhas cantas cuartillas pregadas, onde mesturando debuxos (sobre todo caricaturas) e textos breves documenta con sutil ironía (quizais mesmo cunha pegada retranqueira galega) algúns acontecementos da vida social coruñesa e relata algunha instranscendente anécdota persoal. Apenas testemuñas dun Picasso precozmente “comiqueiro”, mais das que sempre se sentiu fachendoso, mesmo a pesar da súa inxenuidade, anteriores as súas pezas pictóricas influenciadas polo costumismo dos membros da chamada Xeración Doente, como Ovidio Murguía, Joaquín Vaamonde, Jenaro Carrero ou do seu profesor Isidoro Brocos, que adoitaban expoñer nos escaparates da céntrica rúa Real. Ollada con acento etnográfico que o Picasso galego xa ensaiara nos seus primeiros álbums, mais tamén presente nas súas táboas paisaxísticas iniciais e, sobre todo, nos seus extraordinarios retratos como “A rapaza dos pés descalzos”, “O home da gorra”, “Cabeza de vello” ou “Home con boina”.

Tras a marcha da familia Ruiz-Picasso a Barcelona, Picasso nunca máis regresou a Galicia, aínda que mantivo relación con diversas figuras galegas. Luis Seoane coñeceuno no seu estudio de París en 1949, onde sabemos lle mostrou o retrato que lle fixera o inesquecible doutor Pérez Costales. Con Camilo José Cela colaborou nun número especial de “Papeles de Son Armandans”. Tamén por medio da revista mallorquina, Celso Emilio Ferreiro dedicoulle a Picasso o poema “Soldado”, inspirado no “Guernica”, ao que pintor andaluz correspondeu agasallando ao poeta de Celanova o debuxo “Guitarra”, que sería reproducido en 1962 na primeira edición de “Longa noite de pedra”. Polo xornalista vilabés Antonio D.Olano, que mantivo amizade co pintor, sabemos que Picasso coñecía dende a súa adolescencia coruñesa a obra de Rosalía de Castro. Tamén a través de Olano, Picasso entrou en contacto co cantor Juan Pardo, para quen acabou ilustrando o single da canción “Anduriña”, que gravara co dúo Juan y Junior.

Por ventura este Picasso galego foi presentado nunha gran exposición, “O primeiro Picasso”, aberta dende hai dous meses no Museo de Belas Artes da Coruña. 120 anos despois daquela primeira exposición do xenio precoz na rúa Real ofrécese un percorrido por 80 obras da súa produción coruñesa, contextualizada na creación pictórica galega da fin do século XIX. Unha mostra que polo seu novidoso afán didáctico constitúe un dos fitos culturais do ano. Unha exposición máis que recomendable. Mágoa que estea aberta só até o 24 de maio.

Onte 911: Emilia Pardo Bazán escritora galega

queizan_rag_13-03-2014Acompañamos a María Xosé Queizán na presentación no salón da Academia Galega da Coruña do seu libro Emilia Pardo Bazan. Unha nena seducida polos libros. Como sucedera o mércores en Betanzos, a escritora viguesa ditou unha formidable conferencia arredor da figura de Emilia Pardo Bazán (EPB), a quen comezou cualificando coas palabras que sobre ela utilizara Rosalía de Castro: «magnífica, absoluta, soberana», «non se pode decir máis sobre a gran escritora», engadiu. «Rosalía apreciaba a EPB, non como outros escritores da súa época, elas eran dúas magníficas e soberanas escritoras». «EPB sitúanos sobre os temas álxidos do seu tempo, os aspectos máis sórdidos da sociedade. Rosalía recoñeceu os esforzos desta escritora que coma ela asomou a un espazo masculino, o da literatura, non cantando ás pombas e ás flores, senón dende outra fronteira, iniciando outra interpretación do mundo».

XG00189001Citou Queizán o último ensaio de Manuel Forcadela, Dama. saudade e o Cabaleiro da sombra, para afirmar que «toda obra literaria constitúe un acto socialmente simbólico. Incorpórase ao texto a estrutura social que vive a autora e o seu insconciente político. A submisión non foi patrimonio nin de Rosalía non de EPB. Dona Emilia foi cualificada como masculina nalgunhas ocasións, mesmo sen ter que vestirse coma home para acudir ás aulas da universidade como fixo Concepción Arenal. lembremos que daquela as mulleres non podían ter títulos universitarios, razón pola que a ferrolá conseguiu asistir ás aulas vestida de home para non escandalizar. Non está de máis lembrar o argumentou utilizado por Juan Valera para opoñerse á entrada na Academia de mulleres, “xa que podían distraer aos académicos”».

A seguir María Xosé Queizán abordou a cuestión da educación, »unha arela feminista no século XIX, para ir alcanzando a igualdade social e a soberanía». «Emilia é consciente que a Ilustración, ese movemento extraordinario, do que nacería o feminismo, é onde xorde a idea de igualdade do feminismo, ao tempo que os principios de liberdade e fraternidade (“sororidade” dicimos as feministas). Dona Emilia denuncia a grande inxustiza da desigualdade entre homes e mulleres en Madre naturaleza. Sabe que o patriarcado é básico e anterior ao sistema, que non ten que ver coas clases sociais. Lembrou a desputa que en 1980 mantivo nas páxinas de La Voz de Galicia con Ricardo Carballo Calero, quen consideraba a «Rosalía como un escritor». »Dona Emilia afirma que a educación das mulleres era doma xa que se propón a submisión das mulleres. Aínda hoxe chama a atención o progresismo de dona Emilia sobre aspectos educativos, sociais e sexuais». Lembrou a importancia que tivo a «Biblioteca da Muller» que promoveu e a referencia a outra novela de dona Emilia, A pedra angular, serviulle para explicar a hipocrisía social sobre o tema d apena de morte.

Falou despois María Xosé das mulleres traballadoras na obra de Pardo Bazán. «Para ela as mulleres traballadoras teñen un valor superior ás señoritas cursis, chegou a afirmar que “a muller traballadora é máis persoa que a burguesa”. Fala de criadas e obreiras. Publicou a única novela durante moito tempo en Galicia sobre o proletariado feminino, La Tribuna, sobre as cigarreiras da Coruña; habería que agardar até os anos oitenta por Amor de tango, sobre as conserveiras de Vigo. Amparo, a protagonista, é paradigma da dignidade das mulleres, da muller traballadora, rebelde e socialista. EPB fai unha defensa do traballo como actividade humana que dignifica. Falou daquela folga das conserveiras de Vigo dos anos 20, motivada porque o goberno quería facerlles pagar un tanto por maternidade, tanto ou máis do que cobraban. Emilia comprendeu a diferencia entre o labor e o traballo. O labor solitario e rutinario que as mulleres fan nas súas casas, que nunca se dá feito, desprezado, escravo, porque non se paga. O labor é a posición dependente en cadanseu fogar o que permite a violencia machista». Abordou tamén Queizán como concibiía dona Emilia as relacións entre o campesiñado e a fidalquía, cuestión presente en  Los pazos de Ulloa, comparándoa co tratamento máis conservador sobre esta cuestión que máis tarde realizará Otero Pedrayo. Analizou a cuestión da relixiosidade e a súa oposición ao matrimonio e á transgresión das súas normas.

Rematou a conferencia Queizán analizando as razóns polas EPB non escribiu en galego, polo que foi tantas veces denostada. Lembrou que «toda a prosa de Rosalía esta escrita en castelán, igual que a de dona Emilia, quizais porque as dúas ignoraban a existencia dos textos do galego medieval». A este teor, comentou que «o grave e funesto foi que nos anos oitenta do século pasado non se aproveitase a introdución do galego no ensino para recuperar a orotografía do galego medieval». «Como non é xusto que lle achaquemos a dona Emilia o feito que non escribise en galego as súas novelas, xa que daquela non tiña receptividade». Queizán reivindicou o carácter de EPB como «escritora galega» especialmente pola temática abordada nas súas novelas cen por cen galega. «O desleixo que tivo Pardo Bazán por parte dalgúns e a crítica dunha escritora que non leron por outros foi parello ao xuízo descualificador de Rosalía ao ser mal lida». «A Rosalía fómola reivindicando a crítica feminista dende 1985, sobre todo a partir da publicación do segundo número da Festa da palabra silenciada e do congreso celebrado en Compostela, a partir de aí se iniciou unha nova interpretación dela. Co EPB fixemos tamén un número da nosa revista e este libro, coa idea de que cambie a súa valoración, de que a mocidade galega saiba quen foi EPB, sacala dun pozo onde a teñen recluida, a dunha escritora magnifica, absoluta e soberana».