Campo do Fragoso CCXXI

/en , , , , , /por

O CELTA DE ASPAS

Coincidindo coa festa da Reconquista onte o Celta nunha segunda parte memorable deulle a volta a un 0-2 fronte ao Vilarreal, un dos rivais directos da súa liga particular para evitar o descenso. Cando todo semellaba perdido, tras un primeiro cuarto de hora no que os visitantes noqueraon aos celestes en apenas dúas xogadas, cando nas bancadas se comezaba a dixerir unha traxedia inevitable, renaceu o equipo dirixido por un formidable Iago Aspas, que regresaba á lameira tras tres meses lesionado. Conducido polo futbolista de Moaña o Celta recuperou a súa alma máis xenuína, esa afouteza capaz de afrontar as maiores adversidades, contaxiando a unha bancada que axiña soubo responder con doses desbordadas de entusiasmo. Xestouse así unha remontada para a historia coa que o equipo de Aspas suma tres puntos valiosos, recupera esperanzas e se mete de cheo na loita pola permanencia.

O gran ambiente na previa, cun recibimento apoteósico e gradas case cheas, arrefriouse aos dez minutos cando Ekambi marcou, anticipándose a Costas, nunha xogada na que toda a defensa celeste volvía a facer augas. Cantada defensiva que se repetiría cinco minutos despois cando Pedraza meteu o gol da súa vida conducindo en solitario o balón dende o medio do campo e caneando a canto celeste lle saíu ao paso, superando a Rubén e marcando a porta baleira. Sen dúbida, un gol espectacular ao que contribuíron os medios e defensores nosos incapaces sequera de forzar unha falta ou unha tarxeta ou un penalti. Con tan cómoda táboa de marcas, o Vilarreal controlaba o xogo, grazas a superioridade que no medio do campo impoñían Cazorla e Morlanes, que deixaban o balón ao Celta, para aproveitar as perdas e lanzar en velocidade a Ekambi e Chukwueze, aos que aos defensas celestes cústaballes moito parar.

Xaora, tras tan lamentable primeira parte, na que o Celta apenas dispuxo dun xute lonxano de Brais no minutos 38, algo debeu suceder no seu vestiario no descanso. Tras a reanudación, Escribá adiantou uns metros a súa liña defensiva e retrasou a posición de Aspas, que comezou a dirixir o xogo. O equipo gañou en orde, velocidade e intensidade. E o máis importante, o Celta comezou a recuperar o balón na segunda liña dos amarelos, o que impedía a chegada de balóns aos seus dianteiros atletas. Unha mudanza táctica radical que facilitou que no minuto 50’ se producise unha perigosa falta na frontal do submarino. Iago tirouna de forma maxistral, trazando unha parábola sobre a barreira que Asenjo estivo a piques de desviar. Un golazo que abriu o partido e fixo estourar a unha bancada, até entón encollida de temor.

Certo é que pouco despois, Ekambi puido liquidar as esperanzas celestes mais o noso Rubén soubo aguantar con sangue frío e conseguiu rexeitar o seu remate. Unha parada decisiva coa que os amarelos pechaban o seu balance ofensivo. A partir de entón, o equipo dirixido por Aspas creu nas súas posibilidades e fixo os mellores minutos dos últimos catro meses. Moi aberto polas bandas, con Mallo e Olaza entrando unha e outra vez, foi o de Marín o primeiro que puxo a proba ao porteiro visitante, o mellor xogador do seu equipo. Con todo, sería o debutante Olaza quen no 70’ centrou case dende a liña de fondo para que Maxi cabezara á rede, entre as tres torres amarelas. Outro golazo do uruguaio que funcionou como bálsamo de fierabrás tanto para o equipo como para a bancada, que xa era un auténtico trebón.

O equipo de Aspas non se conformou e foi a pola vitoria. Brais Méndez puido marcar nun xute con parábola, pero volveu aparecer o gardarredes amarelo. Pero cando faltaban apenas cinco minutos, Aspas serviu un balón sobre o de Mos que foi derrubado na área. Un penalti claro, confirmado polo VAR, que o mestre de Moaña convertiu dende os once metros, tras un toque de xenio, apenas un exercicio de beleza contida. Co tres a dous no peto, e co corazón nun puño, os vinte e dous mil celtistas vivimos os minutos finais case con bágoas nos ollos, como as que verqueu Aspas no banco cando foi substituído, outra escena emocionantísima para a historia do celtismo, que define a un xogador para a historia do Celta.

Aspas é un dianteiro extraordinario, un mago capaz de inventar alustros de fantasía na lameira. Con todo, a súa cualidade máis diferenciadora é a súa capacidade para mellorar o xogo de cada un dos seus compañeiros e para contaxiarlles o seu entusiasmo e o seu compromiso. O equipo de Aspas que vimos na segunda parte de onte non é o Celta sen alma (e sen goles) dos últimos tres meses. O Celta de Aspas volveu. É a gran noticia dunha tarde que será difícil de esquecer.

Onte 2014: Un 17 de maio para Chano Piñeiro

/en , , , , , /por

Resultou magnífica a homenaxe que rendemos onte no Club Faro de Vigo a Chano Piñeiro. Unímonos á iniciativa dos que solicitan que o cineasta e escritor sexa a figura homenaxeada o 17 de maio de 2020. Unha proposta que pode semellar unha tolería mais que supoñería o recoñecemento dun pioneiros do cinema galego ao tempo que do conxunto do sector audiovisual galego, hoxe a nosa industria cultural máis potente. Aventuro que escollendo a Chano Piñeiro o Día das Letras volvería escintilar nos ollos das novas xeracións coa perspectiva dun cinema e dunha literatura galegas que se proxectan no mundo.

Aquí se poden baixar en pdf as palabras que pronunciei no acto.

Na despedida de Andel

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao peche da libraría Andel do libro galego e portugués:

O pasado venres máis dun cento de persoas despediron dúas décadas de Andel, a libraría especializada en libro galego e portugués. Nacida na rede o 17 de maio de 1997 como primeira libraría virtual galega, Xaime Nogueira, o seu fundador decidiu montar unha empresa que respondese ás demandas dun sector en proceso de dixitalización ofrecendo dende o verán de 1998 un catálogo virtual actualizado do libro galego e editado en Galicia. Oferta ampliada en decembro de 1999 cando na rúa Pintor Lugrís abriu unha libraría de cen metros que se foi convertendo en referencia da cultura literaria galega. Espazo duplicado a partir de setembro de 2013 cando mudou a Camelias 102, converténdose dende entón nun dos espazos culturais privados de referencia na cidade fose pola súa programación de lanzamentos e actividades de fomento da lectura en galego para crianzas fose pola súa dispoñibilidade para celebrar palestras e encontros cívicos. Unha fantasía necesaria para a visibilidade da edición en galego e para o encontro do seu lectorado que anuncia o peche do seu espazo físico, o que nos provoca desolación e tristeza, ao tempo que convida a reflexionar sobre o estado e o porvir da edición en galego e da libraría cultural independente.

A edición do libro e do disco galego moito lle debe a Xaime e Concha Nogueira, capaces de acompañar cada un dos seus lanzamentos, convertendo as súas mesas de novidades e os seus escaparates nas mellores testemuñas do que se ía publicando. Como facían cos títulos moi escollidos da edición portuguesa ou con outros produtos culturais galegos, como serigrafías a outras pezas de arte e artesanía, que sabiamos só se atopan en Andel. Como non é posible entender a presenza do libro galego no mundo sen o traballo na rede de Andel, que se anticipou  a calquera outro servizo de venda do libro en galego en liña, construíndo un catálogo temático, pioneiro na edición en galego, ao tempo que un valioso boletín trimestral de novidades, que facilitou a chegada dos libros nosos ao lectorado e a universidades dos cinco continentes. Un escaparate virtual, promovido dende a iniciativa privada, que as editoras e os autores e autoras galegas, nunca saberemos recoñecer como merece. Sen Andel quedamos un pouco máis orfos, enxergando un horizonte de esperanza para a nosa cultura un pouco máis cativo.

O peche de Andel forma parte dunha tendencia que levou a que o pasado ano botasen o cadeado máis de 900 librarías en toda España, vítimas da redución do mercado do libro impreso (un terzo na última década) como do proceso de concentración da distribución do libro en internet en mans dunha multinacional estadounidense. Como ten que ver co actual proceso de integración do mundo da edición no sector das industrias culturais do entretemento, o que reduce as posibilidades de comercialización de «produtos non mainstream». Un fenómeno ameazante para toda a edición galega que con contadas excepcións queda fóra deste foco principal que acapara o interese comercial da rede de distribución libreira e reduce o interese das redes e medios de intermediación. Este peche non é alleo ás mudanzas dos hábitos culturais, tamén dos públicos galeguistas, que reducen de forma significativa a súa compra e  lectura de libros, fenómeno que se estende ás novas xeracións pouco dispostas a entrar na libraría cultural ou a mercar un xornal no quiosco.

Cadora, o peche de Andel é outra vítima dun fenómeno especificamente vigués provocado pola escaseza do seu tecido lector, cuxos síntomas son a carencia bibliotecaria endémica e a ausencia de festivais e eventos literarios (estoume referindo á Feira do Libro) á altura da que continúa sendo a capital editorial de Galicia e un dos centros principais de edición de libros da península. Unha febleza  lectora que xa contribuíu ao peche dun bo fato de iniciativas creadas arredor do libro galego. Un listado de soños lectores rotos, que máis alá das saudades obriga a reflexionar sobre a orixe destoutra desgraza viguesa, encabezado pola libraría Curros Enríquez de Cánovas del Castillo, continuado por a librería A Esmorga da rúa Gamboa, creada por Pepe Ulloa, convertida no pub O Grial; por a libraría Castelao dos Choróns, do inesquecible Fernando Pereira; por a libraría Babel de Venezuela; por a Ir Indo das galerías de Príncipe, fundada por Bieito Ledo; por a Arcova nas galerías de Colón; por a Libraría Mañán de Nacho, especializada en libro educativo e infantil ou mesmo a impresionante Bertrand, que durou apenas un par de anos no corazón de Príncipe…

Na hora de despedida de Andel non podemos expresar máis que a nosa maior gratitude e agarimo para Xaime e Concha polo gran traballo feito, unha referencia inesquecible para a fantasía do libro galego na que contra vento e marea continuamos acreditando.

Fridays for future

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a #FridaysForFuture, a iniciativa da activista sueca Greta Thunberg, promotora da Folga escolar polo clima:

Greta Thunberg, unha rapaza sueca de dezaseis anos, é hoxe a líder icónica da primeira folga escolar mundial polo clima que o pasado venres se celebrou en máis de cen países e 1.600 cidades. Unha mobilización planetaria con escasos precedentes iniciada por esta estudante de noveno curso (equivalente a 4º de ESO) o pasado 20 de agosto cando tras a vaga de calor e incendios en Suecia decidiu non ir á escola e chantarse diante do Riksdag, o parlamento situado no centro de Estocolmo, durante o horario escolar cun cartel no que aparecía a frase «Folga escolar polo clima».

Logo de celebradas as eleccións xerais dos seus país, o 9 de setembro, nas que foi elixido primeiro ministro o socialdemócrata Stefan Löfven, Greta decidiu continuar a súa folga só os venres, xornada nas que durante sete horas permanece co seu cartel, soportando temperaturas baixo cero, reclamando que se adopten medidas para limitar o aumento da temperatura global do planeta a 1,5 graos. Iniciativa, acuñada na rede coa etiqueta #FridaysForFuture, que comezou a ser seguida por milleiros de estudantes doutros países que reclaman diante dos seus parlamentos e edificios gobernamentais a redución das emisións de carbono establecidas no Acordo de París, dentro da Convención Marco das Nacións Unidas sobre Cambio Climático, en vigor dende 2016, do que Donald Trump anunciou a retirada dos Estados Unidos en 2017.

Diagnosticada de Síndrome de Asperger, trastorno do desenvolvemento incluído no espectro autista, que afecta a interacción social recíproca, e tras padecer unha depresión paralizante aos once anos, Greta Thunberg confesou que adoptara o seu modelo de desobediencia civil inspirándose na protesta de Rosa Parks, unha muller tímida e introvertida coma ela, que en 1955 foi capaz de non ceder o seu asento do autobús a un home branco de Montgomery, Alabama, acción que supuxo un punto de non retorno na loita a prol dos dereitos civís nos Estados Unidos.

Coma sucedera coa activista estadounidense, a acción de Greta comezou a chamar a atención dos medios de comunicación de todo o mundo constituíndo a inspiración para o emerxente movemento internacional de «Folgas Escolares polo Clima», como a que o venres mobilizou a varios centos de estudantes vigueses de secundaria diante do concello de Vigo reclamando atención para as políticas sobre o cambio climático e denunciando a falta de compromiso dos políticos cunha situación que rouba o futuro das novas xeracións. Protestas estudantís que dende o pasado mes de novembro foron estendéndose dende Australia e que continuaron ao longo do inverno no Canadá, Alemaña, Bélxica, Países Baixos, Xapón, Suíza, Reino Unido ou nos propios Estados Unidos.

Facendo fincapé sobre todo na importancia da investigación sobre o cambio climático, como xeito de facerlle fronte ás posicións negacionistas de Trump e a industria petroleira, o novidoso do movemento promovido por Greta, que xa falou diante dos líderes mundiais no Foro de Davos do xaneiro pasado ou na conferencia climática da ONU en Katowice, reside na capacidade de mobilizar a mozos e mozas de todo o planeta que reclaman, cando xa apenas hai marxe de acción, unha maior ambición e contundencia dos políticos para derrotar o cambio climático. Un cambio que se ten que producir agora, desbotando así a retórica dos que interpretan no seu beneficio acordos como os de París ou entrando en aberto litixio co trumpismo que ameaza con levar ao planeta ao abismo neste mesmo século.

O feito de que activistas como Greta asuman nas súas formas de vida comportamentos e hábitos que contribúen a limitar o aumento da temperatura global do planeta –a súa familia non viaxa en avión nin consume carne nin utiliza plásticos– amosa que esta causa obriga a unha mudanza das nosas formas de vida, anticipando uns hábitos alternativos na alimentación, na mobilidade e no consumo enerxético moi distintos dos que utilizamos. Mudanzas nestes hábitos de mobilidade, que afectan dende a redución do tráfico aéreo planetario á utilización de vehículos con motores de combustión, que se deben producir canto antes, o que modifica case de raíz a actual axenda política e económica do noso tempo. Un movemento mundial de adolescentes mobilizados por Internet a prol dun desenvolvemento sustentable que obriga ao ecoloxismo, nacido hai catro décadas ao fío do movemento antinuclear e organizado en plataformas e partidos diversos, a actualizar agora e de raíz o seu programa e as súas formas de actuación.

En todo caso, beizón a Greta Thunberg, unha líder tan atípica como carismática, capaz de tirar do fío da esperanza cando semella non haber futuro. Como beizón para eses centos de estudantes vigueses de secundaria mobilizados nestes Venres polo Futuro, xa que como eles din «non temos un planeta B».

Urania Mella e outras viguesas pioneiras

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a Urania Mella e a

É probable que unha parte das cen mil persoas que nos manifestamos en Vigo o pasado 8 de marzo, nunha das comitivas cívicas máis emocionantes das nosas vidas, descoñecese o nome da viguesa Urania Mella Serrano (1900-1945), unha das pioneiras do movemento feminista galego. Profesora de piano e alfabetizadora, presidenta da Agrupación de Mulleres contra a Guerra e o Fascismo, que contaba en 1936 en toda España con 50.000 afiliadas, Urania era filla da madrileña Esperanza Serrano e do anarquista vigués Ricardo Mella. Comprometida cos valores da educación laica, que inculcou nos seus fillos Humberto e Raúl e nas súas fillas Alicia e Conchita, Urania foi condenada a morte xunto ao seu home, Humberto Solleiro Rivera, «O Chapapote», sindicalista ferroviario da UGT e traballador tranviario, que combinou a súa militancia coa promoción do deporte e da cultura en Lavadores, que sería fusilado con 40 anos o 30 de outubro de 1936.

Conmutada a súa pena de morte por 30 anos de cárcere, en 1938 Urania foi trasladada dende Vigo ao cárcere de mulleres de Santurrarán, instalado nun antigo convento de monxas de Mutriku en Guipúscoa, onde amigou con María Gómez González, alcaldesa da Cañiza (tamén a primeira alcaldesa do noso país), e viviu consumida durante sete anos xunto a outras cincuenta presas galegas, entre as que estaba Josefa García Segret, a mestra de Tui salvada de ser fusilada polo doutor Darío Álvarez Blázquez. Anos de sufrimentos terribles de 1.700 mulleres e centos de crianzas, rescatadas do esquecemento no documental Prohibido recordar (2010) de Txaber Lareategi e Josu Martínez. Consumida e cun tumor cerebral xestado no cárcere, Urania regresou a Vigo en 1945 para recuperar os afectos, pero atopándose nun ambiente hostil, trasladouse a Lugo co seu fillo Raúl e coa familia de María Gómez, onde faleceu cando apenas pasara un mes da súa liberación. Sendo o seu un dos relatos máis conmovedores da nosa memoria, por ventura comezou a ser reparada en 2008 cando o concello de Vigo dedicoulle o seu nome a unha rúa de Lavadores e o Ministerio de Fomento deulle o seu nome a un buque anticontaminación, sendo aprobado en 2010 polo Goberno o seu expediente de declaración de reparación e recoñecemento persoal.

O caso de Urania Mella, pioneira feminista que merecería o recoñecemento nos centros educativos vigueses, non é o único na nosa cidade esquecedeira, que conta con outras pioneiras case ocultas. Este é o caso de Ernestina Otero Sotelo (1898-1956), mestra de Redondela, presidenta do Consello Provincial de Primeiro Ensino, unha das figuras máis brillantes da escola republicana. Como tamén o de Olimpia Valencia (1898-1987), a primeira muller galega en obter a licenciatura de medicina (1925), comprometida co pensamento galeguista, que mantivo aberta durante décadas a súa consulta de xinecoloxía na rúa do Príncipe. Como cómpre recuperar o nome de Placeres Castellanos (1896-1971), compañeira do mestre Víctor Fraiz, fusilado en 1937, cuxo activismo feminista a levou a traballar como xornalista no Congreso Internacional de Mulleres de París (1945).

Viguesas pioneiras do deporte como Antonina Sanjurjo Aranaz (1910-1939), neta de Antonio Sanjurjo Badía, profesora mercantil, galeguista e impulsora dende 1931 do hóckey sobre herba, o que permitiu que en Galicia as mulleres se adiantasen aos homes na práctica desta disciplina. Actividade na que foi axudada por Annita Baker, filla do director do Cable Alemán, xunto a outras xogadoras como Luz Vizcaíno Coloma e Carmela Sanjurjo. Pioneiras como Cándida Otero (1846-1915), a primeira muller fotógrafa de Galicia, casada con Felipe Prósperi, cuxo estudio cederían en 1915 a Jaime Pacheco. Como tamén cómpre recuperar do olvido ás primeiras concelleiras da corporación viguesa (1927), Margarita Losada Pardo, poeta, e Agustina Álvarez de Rovina, tamén a primeira redactora de Faro de Vigo. Unha relación que poderíamos alongar de forma considerable noutros eidos da artes e das letras que contan con mulleres viguesas que abriron espazos para a igualdade.

Todas elas contribuíron a que a partir dos anos setenta comezase a conformarse o actual movemento feminista, personalizado hoxe na figura da escritora María Xosé Queizán que acaba de recibir o sétimo premio Ernestina Otero de Igualdade concedido polo Consello Municipal da Muller do Concello de Vigo. Sen a recuperación de todas esas mans e os azos destas mulleres non sería posible que o pasado 8 de marzo se enchesen as rúas viguesas reclamando dignidade, igualdade e soberanía para a vida de todas as mulleres. Un río de empoderamento que non parou de fluír en Vigo de Urania Mella á Begoña Caamaño (1964-2014), a xornalista e escritora do Calvario á que quero lembrar encarnando a memoria de todos esas mans.

Campo do Fragoso CCXX

/en , , , , , /por

IMPOTENCIA

O Celta de Felipe Miñambres deu onte moi escasos sinais de melloría da súa grave doenza deportiva. Tras a mudanza no banco de Miguel Cardoso por Fran Escribá, o Celta presentouse aparentemente máis compacto e ordenado, pero tamén incapaz de estar á altura competitiva do Real Betis Balompié que en Balaídos recuperou a autoestima e tantos azos perdidos tras as súa recente e dolorosa eliminación da Europa League e a derrota da semifinal de copa. Cunha nova derrota (5 puntos de 36 posibles nos tres últimos meses) o Celta de Miñambres afonda na peor crise deportiva da década deixando a bancada celeste sumida na desolación e cada vez con menos esperanzas de remontada. Ou como resumiu onte de forma rotunda o noso admirado Alejandro Costas Vila, fundador da Peña Celtista Centolos Celestes, no seu perfil de Twitter: «partido plano, día gris, futuro negro».

Tras os experimentos con Antonio Mohamed e Miguel Cardoso, dous técnicos simpáticos e moi faladeiros, que compartían a súa inxenuidade co seu descoñecemento da liga española e do carácter case centenario do Celta de Vigo, e sobre todo tras os rídiculos co Levante e co Eibar, a Miñambres, imaxinamos que contando co apoio do director xeral Antonio Chaves, non lle quedou outra que contratar a Fran Escribá para pilotar o dificil proxecto de salvación deste equipo desorientado e impotente. Unha contratación recibida polo celtismo con esperanzas por tratarse dun técnico estudoso e bo coñecedor da categoría, sendo para moitos a que semellaba a primeira decisión sensata dos responsables do clube dende a lamentable marcha do cadro técnico de Eduardo Berizzo.

Porén, tras a clara derrota co Betis de Quique Setién, os alentos e esperanzas nosas moito amainaron, xa que as mudanzas introducidas polo técnico valenciano foron apenas de matiz, colocando dúas liñas de catro e catro para defender, que se transformaban nun rombo cando o Celta atacaba no campo bético, conseguindo así xuntar as liñas nun equipo aparentemente máis ordenado e contido. Un esquema no que Escribá apenas introducía mudanzas con respecto aos ensaios dos seus predecesores, tanto na composición do cadro inicial, no que o máis novidoso foi a incorporación do ex-bético Boudebouz como media punta, detrás de Maxi, como da propia convocatoria na que continuaron quedando fóra o «castigado» Radoja, a carísima promesa turca Emre Mor e Olaza e «o fantasma de River». Un esquema que durante a primeira parte serviu  para que un equipo moi prudente contemporizase co bético, aínda que fose incapaz de xerar algunha xogada combinada finalizada cun xute ou unha cabezada entre os tres paos. Con todo, nos minutos finais da primeira parte pode reseñarse algunha xogada atacante celeste, se por tal entendemos un remate moi alto de Brais, un xute de Maxi e outro de Boudebouz. E aí quedou o balance ofensivo celeste de noventa minutos.

Tras a reanudación, os de Setién que aburriron coa súa posesión improdutiva toda a primeira sesión, foron a polo partido. E para iso abondoulles que os seus centrocampistas, Canales, Lo Celso e Carvalho, ampliasen o campo polas bandas, procurando a profundidade do seus estremos. Escrivá xuntou máis as dúas liñas e confiou que os patadóns de Rubén sobre Maxi Gómez, que se batiu afoutamente con Bartra, axudasen a desafogar as combinacións béticas dentro da área celeste. Xaora, o partido resolveríase cando apenas faltaban dez minutos, tras unha arrincada de Cristian Tello en posición dubidosa que na banda destrozou coa súa velocidade a Hugo Mallo. O internacional catalán xutou e atopou as mans de Rubén, cuxo rexeite aproveitaría Jesé para marcar. Tras dous minutos de espera, o VAR concedeu gol e as esperanzas celestes fóronse a pique.

Coa táboa de marcas en desavantaxe e dez minutos por diante, o Celta amosouse sen nervio nin capacidade de reacción ningunha, nin sequera pola heroica, unha mostra de impotencia que probablemente sexa o indicio máis precoupante do sucedido na matinal do Fragoso. E cómpre recoñecer, ademais, que Escrivá nin vai dispoñer de tempo para probaturas tácticas nin tampouco acudir a Aspas como táboa de salvación in extremis como sucedeu noutras tempadas. Aínda que non é momento de facer balance deste Celta ideado por Felipe Miñambres, é moi difícil entender as razóns polas que se desguazou nun par de tempadas o proxecto deportivo de toda unha década. Agardemos non ter que lamentalo nun futuro que hoxe enxergamos moi escuro.

Poñer o mundo ao revés

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo do Faro de Vigo da semana á folga feminista do 8 de marzo:

Manuel Rivas escribiu nun dos seus artigos luminosos d’ As voces baixas (Xerais, 2012) que no martes de Entroido sempre había quen trancaba os regatos para que secasen e así as lavandeiras de Castro de Elviña non puidesen traballar e poder acudir a un daqueles partidos pioneiros do fútbol feminino que se celebraban no Camiño da Cavaxe. Cumpríase, entón, o mandato do Entroido: poñer o mundo ao revés. Xaora, continuaba Rivas, ao longo do ano sucedía todo o contrario, as lavandeiras levaban enriba da cabeza as bañeiras cheas de roupa que lavaban para as familias de posibles ou para as clínicas, fondas e restaurantes. Lavandeiras que termaban de enormes lotes de roupa pousados apenas nas coroas ou mulidos, heroínas que traían todo un mundo na cabeza.

Mulleres coruñesas humildes como esoutras pescantinas da Ribeira viguesa que vexo nunha foto inesquecible cruzando a rúa Elduayen, á altura da praza de Argüelles, coas patelas cheíñas de frescura na cabeza camiño do mercado do Progreso. Mulleres que levaban moito peso na cabeza como as leiteiras que traían o leite dende Zamáns. Mariscadoras co argazo na cabeza, labregas ou criadas que transportaban sellas da fonte, monllos de leña, de herba ou cestas acuguladas de animais, carteiras portadoras de esperanzas fotografadas todas por Ruth Matilda Anderson hai case un século. Costureiras que levaban a singer na cabeza, homenaxeadas por Isaac Díaz Pardo en dous cadros memorables protagonizados por senllas rapazas que «levan na cabeza un mundo de cousas que poden precisar na vida». Mulleres cuxas columnas acababan destrozadas e o seus corpos vencidos cuxos retratos constitúen hoxe a memoria máis veraz das traballadoras galegas máis humildes do século pasado.

Mulleres ocultadas como as que recupera do esquecemento Anaír Rodríguez nos seus libros imprescindibles para as crianzas –Pioneiras (Xerais 2018), ilustrado por Nuria Díaz, e Pioneiras 2 (Xerais 2019), ilustrado por Abi Castillo– capaces de desviarse do vieiro que a sociedade lle reservaba e conquistar dereitos hoxe irrenunciables. Pioneiras como Antonia Ferrín, a primeira astrónoma galega; Antonina Sanjurjo, pioneira do deporte e do feminismo; Elisa Patiño, a primeira aeronauta nosa; Rita F. Queimadelos, a primeira arquitecta; as mestras María Barbeito e Ángela Ruiz; María Cardarelly, fotógrafa de Rosalía de Castro ou Joaquina García, a inventora dos traxes de auga… Pioneiras todas elas que levaban tamén todo un mundo na cabeza e contribuíron decisivamente a poñelo ao revés.

Un mundo que mudou, grazas os seus azos, as vidas de todas elas, como as angueiras de millóns de mulleres de todo o planeta comprometidas dende hai cento cincuenta anos na reivindicación dos feminismos. Un mundo que mudou, aínda que non o suficiente para que triunfe a revolución máis decisiva para a humanidade: a que procura o empoderamento das mulleres en todos os eidos da vida social e económico e a igualdade real e efectiva en todos os espazos do privado. Unha revolución feminista que cada 8 de marzo recibe apoios máis unánimes na denuncia da brecha salarial e da maior precarización das condicións de traballo que sofren as mulleres como da reclamación de medidas efectivas de conciliación da vida laboral e familiar en todos os sectores económicos, o que continúan sendo máis un desexo ca unha realidade. Unha revolución feminista tan masiva como silenciosa dirixida a erradicar o machismo que ampara o acoso sexual e a violencia contra as mulleres; unha ideoloxía responsable dun feminicidio insoportable e incesante, cuxas cifras de vítimas arrepían e que algúns políticos como Pablo Casado, candidato do PP, para vergonza de todo o electorado, pretenden agora minimizar de forma tan irresponsable como ridícula.

Para poñer o mundo ao revés é imprescindible substituír esa ideoloxía machista e patriarcal, aínda hexemónica, polos valores alternativos de igualdade e liberdade defendidos polo movemento feminista. E para iso, ademais da mobilización, como a folga de mulleres prevista para o vindeiro venres 8 de marzo, é imprescindible que a educación en igualdade sexa o eixo vertebrador de escolas e institutos. Fomentar relacións de equidade e espírito crítico diante da desigualdade das mulleres, visibilizar as achegas das mulleres na sociedade, desvelar os estereotipos machistas, sensibilizar ao alumnado sobre como loitar contras as violencias machistas e os micromachismos presentes nos diversos ámbitos ou potenciar o empoderamento das alumnas no marco dunha atmosfera colaborativa e unha educación onde os coidados son responsabilidade de homes e mulleres son tarefas a desenvolver nos centros ao longo de todo o ano. Poñer o mundo ao revés, en igualdade, é posible.

 

Onte 2013: Camilo Nogueira, a razón resistente

/en , , , , , , , , /por

Acompañei onte a Suso de Toro e Fran Alonso na presentación en Couceiro de Compostela d’ Unha nación no mundo. A razón resistente (1480-2010), o libro que o meu admirado Camilo Nogueira escribiu ao longo das dúas últimas décadas. Transcribo o texto que lin en día que considero moi importante:

Coñecín a Camilo Nogueira na campaña electoral de 1977 cando se presentou como candidato do Bloque Nacional Popular Galego. Daquela eu era un rapaz de ERGA de primeiro de facultade e Camilo xa toda unha lenda na nosa organización estudantil, un jhichiño de Vigo que fundara Galicia Socialista, despedido de Citroën na folga do 72 e despois economista de SODIGA en Compostela. Dende entón, xa van máis de corenta anos, non deixei de admirar a Camilo, unha persoa das boas e xenerosas na que identifico de forma modélica os valores republicanos e o compromiso coa nación.

Sei que hai un grupo de nacionalistas, os chamados «camilistas», que tivemos a fortuna de ser formados por Nogueira nese teimoso optimismo da vontade, imprescindible na construción do proxecto nacional galego, nacionalistas que aprendimos de Nogueira que o nacionalismo non é unha ideoloxía, senón unha proposta de liberdade, progreso e independencia que procura o autogoberno para Galicia e o benestar e a igualdade da súa cidadanía. Abofé que hai moitos ámbitos que precisan de azos para construír a nación.

Camilo entendeuno así, tanto no Parlamento Galego (1981-1993; 1997-1999) como no Parlamento Europeo (1999-2004), cando desenvolveu, case en solitario, as tarefas de todo un grupo parlamentario, acuñando na política nacionalista “o xeito de Esquerda Galega”. Desenvolvendo un programa ambicioso, tanto global como sectorial, que conducise a que Galicia fose auténtica nación política; aceptando a responsabilidade de valerse economicamente, na interdependencia doutras nacións europeas; promovendo un desenvolvemento autocentrado dos diversos sectores da economía, con atención preferente á industria, á enerxía e os sectores gandeiro e pesqueiro; recoñecendo a lingua galega como nacional e universal, vinculada ao mundo da lusofonía e das culturas atlánticas; pensando, xaora, o mundo dende Galicia en constante diálogo coas circunstancias do noso tempo. Un xeito de entender o traballo parlamentar que continúa, por ventura, agora Ana Miranda, que compartiu con Nogueira moitos azos en Bruxelas.

A andaina de Nogueira no Parlamento Galego alicerzou, en boa medida, o programa de autogoberno do nacionalismo galego durante as décadas de entre séculos. Non se pode esquecer que en 1981 Camilo participou na redacción do anteproxecto do Estatuto de Autonomía de Galicia. Como tampouco que como único deputado de Esquerda Galega redactou de puño e letra a Proposición de Lei de Normalización Lingüística de Galiza, tamén en 1981, a primeira iniciativa lexislativa presentada no Parlamento de Galicia, que serviría para forxar dous anos despois o primeiro consenso político e social arredor do idioma. Como non se pode comprender a denuncia da marxinación de Galicia no Estado, fose no desenvolvemento das infraestruturas de comunicación coa Meseta ou no desenvolvemento competencial e financiamento autonómico, sen o traballo teimoso, constante e rigoroso de Nogueira nas tribunas de Xelmírez e do Hórreo.

Como foi marcante a súa etapa como concelleiro en Vigo, cando o PSG-EG obtivo cinco actas e, por vez primeira, arriscou e asinou un acordo orzamentario con Manuel Soto Ferreiro, alcalde do PSdeG-PSOE. Unha revolución no xeito de entender a política nacionalista. Aquel primeiro pacto de Camilo abriu un novo vieiro para a estratexia dos nacionalistas, tanto de PSG-EG como do BNG, que logo callaría na súa participación nun goberno de coalición (1991-1995) presidido polo socialista Carlos G. Príncipe. Uns anos de entusiasmo partidario, onde os seguidores de Camilo chegamos a conformar en Vigo unha organización política de varios centos de militantes, mobilizados pola cultura do municipalismo e da participación cidadá.  Finais dos oitenta nos que lembramos ao Camilo máis pletórico desenvolvendo unha proposta territorial e de autogoberno para Galicia, que se anticipou á estratexia que unha década despois asumirían Xosé Manuel Beiras e Anxo Quintana á fronte do BNG.

Durante a súa andaina en Estrasburgo, representando ao BNG no Grupo dos Verdes / Alianza Libre Europea, Camilo Nogueira presentou máis de medio milleiro de iniciativas, realizou máis de cento cincuenta intervencións nos plenos, converténdose na auténtica voz dos intereses e criterios de Galicia (xa fose expresándose en galego-portugués, francés ou español),  pero tamén doutros pobos e cidadáns humildes, xa que entende, como pensaba Castelao, o nacionalismo de esquerda como un punto de encontro que nos leva a integrarnos e a facer nosos os problemas de toda a humanidade. Mágoa que o electorado galego en 2004 non valorase este esforzo de Camilo Nogueira erguendo o facho destoutro nacionalismo posible, o da esperanza, o que foxe do vitimismo e do esencialismo!

Camilo Nogueira compartiu a súa intensa acción política coa escritura ensaística, unha das actividades que sei máis lle prestan. A publicación do libro de Suso de Toro, Camilo Nogueira e outras voces (Xerais, 1991), o primeiro no que participei como editor, abriu o complexo relato da memoria da esquerda nacionalista en Galicia, ao que Camilo fixo valiosas achegas. Como os seus centos de artigos, recollidos en dous libros, A terra cantada (Xerais, 2006) e A rota do sol (Laiovento, 2011), expresan mellor ca ningunha outra crónica o seu devir, preocupacións e afáns políticos.

Xaora, son os seus ensaios A memoria da nación. O reino de Gallaecia (Xerais, 2001), Europa, o continente pensado (Galaxia, 2008), Galiza na Unión (Galaxia, 2008), Para unha crítica do españolismo (Xerais, 2012) e o que hoxe presentamos Unha nación no mundo. A razón resistente (Xerais 2019), onde recolleu a cerna do seu ideario político e a súa contribución á recuperación da memoria política de Galicia. Obras, especialmente a que hoxe presentamos nas que Nogueira enuncia unha menxase esperanzada para unha Galicia con vontade de mudar a súa perspectiva histórica, reencontrándose como nación política, unindo a memoria do pasado co proxecto do futuro. Ou dito doutro xeito, Nogueira propón pensar o mundo desde a propia Terra e sendo do mundo en dialéctica coas circunstancias de cada tempo.

Un libro o que hoxe presentamos que constitúe a segunda parte do relato iniciado en A memoria da nación. O reino de Gallaecia, que publicamos en 2001, e co que iniciamos tamén en Xerais a nosa colección de Ensaio, coa intención de promover a creación de pensamento galego. Non esquezo a primeira presentación da obra na libraría Cervantes de Vigo, hoxe desaparecida. Xornada na que anunciabamos os alicerces e estrutura dun proxecto editorial concibido para ser publicado en tres volumes, antes de finais de 2002:

No primeiro, subitulado O reino de Gallaecia, poñíase de manifesto con datos e fontes concretas a tradición medieval da nación galega que conta con dous mil anos de historia e personalidade política-administrativa.

No segundo, subtitulado Galiza no Absolutismo, consideraríase o carácter da monarquía española na Idade Moderna e a evolución da sociedade galega baixo as dinastías europeas dos Habsburgo e os Borbón.

Por último na terceira, A nación política contemporánea, analizaríase a formación da conciencia nacional e a estructuración do nacionalismo galego como forza política no proceso de configuración do estado español no contexto dos estados europeos despois da Revolución Francesa.

O traballo previsto a desenvolver en menos de quince meses alongouse en máis de quince anos, nos que Nogueira non deixou de traballar sobre o manuscrito, o que me consta polas versións e versións que fun coñecendo. Estou certo que pagou a pena agardar e refundir o segundo e o terceiro volume nestas setecentas páxinas que hoxe presentamos e mesmo pensó que pagou a pena mudarlle o título ao libro como Unha nación no mundo, como acordamos no mes de marzo pasado.

Sei que das argumentacións que sustentan a obra debe falar Camilo. Con todo, antes de rematar, quixera sinalar algunhas ideas eixo que entendo fundamentais:

No conxunto da obra deféndese que a memoria da nación necesita ser recuperada para o futuro de Galicia, para evitar caír no esquecemento antes de que este poida ter sucedido. Esta recuperación esixe á crítica da ideoloxía españolista que deturpa o pasado común dos pobos peninsulares e lle dá un carácter determinista á existencia do propio Estado na súa forma actual.

Na obra deféndese que Galicia ten dous mil anos de historia e personalidade política, o que supón unha profunda e fundamentada crítica da ideoloxía española, baseada na idea de España como unha realidade política unitaria desde o tempo romano e godo. Como se defende que a pesar de ter padecido no Antigo Réxime unha dominación perversa, mantivo os seus recursos vitais e personalidade diferenciada até 1800, cando era o país máis populoso entre os da península. E foi no tempo contemporáneo cando o Estado español negou a nosa personalidade histórica e cultural. Os intentos de reescritura da Historia de España, aos que asistimos en tempos de Aznar e que hoxe se están repetindo, sustentan unha falacia histórica que conduce á interpretación da Idade Media como un proceso que conduce necesariamente á hexemonía de Castela e á concepción do Estado español como unha unidade procedente do século XV.

Nesta obra deféndese que a manifestación da memoria política de Galicia como nación precisa da crítica dunha ideoloxía dos estados-nación que considera os estados xa constituídos como produto dunha lóxica histórica que non podería ser posta en cuestión.

E por último, nesta obra sitúase o nacionalismo galego como un movemento político a prol da democracia, da liberdade e do desenvolvemento económico e social, como un movemento político que defendeu o pluralismo social, cultural e lingüístico e as liberdades fronte a un Estado español que historicamente se identificou coa uniformización e considerou a eliminación da diversidade como elemento substancial do seu funcionamento.

Estou convencido, esta obra demóstrao, que Camilo Nogueira, persoa rigorosa e reflexiva, foi pioneiro da nova política, tanto por ser capaz de compaxinar durante anos o seu traballo profesional coas responsabilidades parlamentarias e políticas como pola súa capacidade de encarnar coa vontade de ferro do corredor de maratón, o atleta que dosifica o seu esforzo para chegar á meta, o modelo de optimismo da vontade que admiramos desque o coñecimos hai catro décadas.

Moitos parabéns, Camilo por culminar esta memoria da razón resistente. Moitos parabéns, insisto.

É tempo de Entroido

/en , , , , , , , , , /por

É tempo de entroido! from Xerais on Vimeo.

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo ao tempo de Entroido:

Pasada a alborada do día de Rosalía e o seu caldo de gloria, entramos de cheo no tempo de Entroido, no das máscaras e dos cocidos. Un tempo lardeiro de transgresión e de burla, días para o escarnio verbal e os excesos no comer, horas para o rexoube na representación do mundo cuxas raíces afondan na memoria máis antiga que anuncia a chegada da primavera. O carnaval en Galicia, en palabras de Carlos G. Reigosa, é «unha memorable ocasión para vernos as caras e para escoitarnos, como, como persoas e como pobo, xa que as máscaras din máis do que ocultan».

Entroido, palabra normativa, ou Antroido, como dicimos en Vigo, ou Entroiro, Antroiro, Entruido, Entrudio ou Introido, que son outras variantes galegas para referirse ao Carnaval, á festa popular da liberdade e da creatividade que se celebra ao remate do inverno entre os meses de febreiro ou marzo, cada ano nos días inmediatamente anteriores ao inicio da coresma e da pascua cristiás, cuxa data depende de cando cae o primeiro xoves de lúa chea (xoves santo).

Tempo de Entroido que no Viguiño noso vai dende o venres no que se entroniza Meco e os Merdeiros percorren o Casco Vello até o mércores de cinza no que se queima o Meco e se enterra a sardiña na Porta do Sol. No entanto, nalgúns lugares do sur da provincia de Ourense, o Entroido empeza rematado o Nadal, como en Laza onde o primeiro folión comeza co aninovo ou en Maceda onde os felos saen o primeiro sábado de xaneiro ou en Verín onde os cigarróns percorren as rúas o 17 de xaneiro para celebrar o Santo Antón. Por non falar xa das cinco semanas do calendario de Xinzo e Limia, un dos carnavais máis longos do mundo, que este ano se estende dende o Sábado do Petardazo e Domingo Faraleiro (8 e 9 de febreiro), pasando polos domingos Oleiro (17) e Corredoiro (24) ao Sábado e Domingo de Piñata (9 e 10 de marzo).

Un tempo de Entroido onde as máscaras ancestrais son as protagonistas, cuxa orixinalidade e diversidade sae aos camiños como expresión da auténtica esencia da nosa tribo. Máscaras, con nomes alusivos ao que levan nas súas carautas, traxes ou no seu báculo, caxato ou látego, que conforman unha xeografía visual impactante, recollida agora nunha monografía fotográfica abraiante, Antroidos e máscaras da Galicia Rural (Sermos Galiza 2019), froito de tres décadas de investigación do fotógrafo Alfonso García «Santos», e nun extraordinario álbum, É tempo de Entroido (Xerais 2019), onde o editor Ramón D. Veiga e o ilustrador David Sierra, reinventan e actualizan, apoiados nunha canción de Isabel Fernández Reviriego, para as crianzas galegas do século XXI este catálogo do noso imaxinario.

Desfilan por estes libros imprescindibles, auténticas arcas de marabilla da edición galega impresa, os Cigarróns de Verín, os Boteiros de Viana do Bolo (tamén de Vilariño de Conso, e de Trives), os Peliqueiros de Laza (tamén de Campobecerros), os Volantes de Chantada, as Mázcaras de Manzaneda, Os Troteiros de Bande, os Pantallas de Xinzo, os Felos de Maceda (tamén de Esgos e Garabás), o Oso de Salcedo, os Vergalleiros de Sarreaus (tamén as Vergalleiras das Teixugueiras), as Señoritas e os Labardeiros de Mugares (Toén), os Xenerais e Correos do Ulla, As Madamas e os Galáns de Cobres… Sen esquecer nin a figura do Ravachol de Pontevedra nin a dos Merdeiros (tamén chamados Escabicheiros) de Vigo nin a dos Choqueiros da Coruña. Máscaras de onte, que por ventura se conservan e actualizan nunha tradición que ao longo de todo ano se pode visitar no Museo do Entroido de Xinzo ou nas novas achegas do Museo do Pobo Galego.

Tempo de Entroido no que nas mesas da convivencia de casas, furanchos e restaurantes os cocidos e as froitas de tixola son os grandes protagonistas, nun país onde tamén neste eido hai moito onde escoller. Nas máis está presidido pola cachucha, por colares de toda caste de chourizos, mergullados en cama de patacas e grelos, mais nalgunhas outras polo lacón e polas restras de androllas ou botelo, produtos acompañados polos viños novos que xa comezaron a coller corpo. E na sobremesa non falta todo o que se pode preparar con fariña e ovo: orellas de entroido (tamén bautizadas «de frade»), filloas (marruchos no Val Miñor e freixós e moitos outros lugares), follas de limón, chulas, bandullo, tripón doce, bica e moitas outras tortas.

Tempo de Entroido onde sempre estivo permitida a crítica, razón pola que non podemos rematar o noso alegato entroideiro sen lamentar que o concello de Vigo, outro ano máis, non estea á altura que merece a nosa tradición de cidade escabicheira, escollendo como pregoeira da entronización do Meco á cantante Chenoa, que nada ou moi pouco sabe de quen somos, de onde vimos e cara onde imos. Tanto ten xa que non fai falta ser adiviño para saber quen será o gran protagonista da nosa primeira entroidada. Viva o Entroido galego!

Cabodano do CEF

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro do Vigo a exposición «Cabodano da actividade editorial do Centro de Estudos Fotográficos»:

O Centro de Estudos Fotográficos (CEF), coordinado por Manuel Sendón e Xosé Luís Suárez Canal, despois de ter editados 44 libros, dedicados tanto a fotógrafos históricos galegos como contemporáneos, pechou en 2016 a súa actividade editorial. Coa intención de lembralo e facer memoria de trinta anos de edición de fotolibros, o CEF concebiu a magnífica exposición «Cabodano do traballo editorial no Centro de Estudos Fotográficos», aberta na sala de exposicións do Teatro Afundación até o 6 de abril.

Inicialmente concibida como un velorio de despedida daquela experiencia única no mundo editorial galego de entre séculos, nacida en 1986 coa publicación dun libro emblemático, «Emigración» de Manuel Ferrol, a exposición tornou tres anos despois na celebración dun cabodano, no que para Manuel Sendón e Xosé Luís Suárez Canal «a dor do velorio vaise transformando en memoria» e o patrimonio dos libros publicados polo CEF (milleiros e milleiros de páxinas impresas con agarimo) en punto de partida para o desenvolvemento dun proxecto de creación artística no que a profesora da Facultade de Belas Artes Ana Soler e dous fotógrafos extraordinarios, o morracense Fran Herbello e o catalán Joan Fontcuberta, vinculan este fin de etapa coa memoria e co futuro.

Abandonando o modelo habitual de exposición descritiva, o CEF convidou a estes tres artistas a traballar sobre os seus libros, seguindo a liña de comisariado que fixeron tradición en «Vigovisións» de darlle máis importancia á produción de proxectos cá recepción. Así, Joan Fontcuberta, Premio Nacional de Fotografía (1998), presenta nun tríptico fotográfico o diálogo entre a produción editorial do CEF coa primeira fotografía de libros, un calotipo de Henry Fox Talbot (1844), incluído no que pode considerarse como o primeiro «fotolibro», do que se editaron seis exemplares que incluían 24 fotografías.

Pola súa banda, Fran Herbello propón na serie «E agora que…» usos diversos aos libros do CEF, na liña dos seus traballos anteriores de natureza escultórica, produto da intervención directa sobre os corpos, presente nos seus libros «A imaxe e a semellanza» (2000) e «Mal de corpo» (2005), publicados ambos os dous na colección «Do trinque» do propio CEF, como na súa singular liña de portadas que dende hai máis dunha década crea para a colección Narrativa de Xerais.

Toda a exposición «Cabodano» xira arredor da instalación de Ana Soler titulada «A voz da túa alma», presidida por un ataúde cheo de libros sobre o que se penduran no aire máis de dez mil páxinas de libros editados polo CEF co propósito de celebrar a morte ou cese da actividade da editora, un xeito de recrear metaforicamente a morte da cultura impresa. Unha instalación impresionante na que se procura a complicidade da visitante, a quen se lle ofrece a posibilidade de meter man no cadaleito e levar gratuitamente un exemplar do fondo do CEF, unha forma de levar un anaco de memoria impresa.

Pechan a proposta expositiva os murais «Panel de vida», preparados polos comisarios nos que amosan documentos e fotografías que conforman parte da memoria do CEF, e a instalación sonora envolvente preparada por Xulio Gómez, o responsable do Festival Sinsal, sobre músicas contemporáneas do álbum «Tahoe» de Dedekin Cut e do vigués Marco Maril.

«Cabodano» é unha exposición que se agradece tanto pola coidada concepción creativa como polo que supón de aliciente para reparar no heroico traballo de edición acometido polo CEF ao longo de tres décadas, capaz de recuperar do esquezo, estudar e difundir nos seus álbums os arquivos de fotógrafos profesionais galegos como Ksado, Pacheco, José Suárez, Sarabia, Ramón Caamaño ou Virxilio Viéitez, ou o de fotógrafos amadores e concursistas como Rainero Fernández, Luis Rueda ou José Mª Massó.

Traballo de reconstrución da memoria gráfica da Galicia do século XX, que o CEF soubo facer compatible coa súa aposta pola edición de autores contemporáneos, dende os mestres como o noso admirado Vari Caramés e os propios membros do CEF, Sendón e Suárez Canal, até o que foron promesas de inicio do século como Andrea Costas, Fran Herbello ou Victoria Diehl, referentes da fotografía galega actual.

Ademais, «Cabodano» obriga a reparar na traxectoria do CEF como entidade que dende 1985 intenta converter a Vigo nun lugar de referencia na produción fotográfica internacional, e non só nun lugar de recepción. Eis os seus proxectos de comisariado de Vigovisións (1986) e da Fotobienal de Vigo (1984-2000), o acontecemento cultural vigués máis internacional das últimas tres décadas, que agardan para seren recoñecidos e postos en valor. Parabéns por este «Cabodano» de Sendón e Suárez Canal e moitos azos para seguir dende Vigo no comisariado de exposicións e na difusión da arte fotográfica.