Antonio Fraguas, activista galeguista

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a Antonio Fraguas, á figura homenaxeada este 17 de maio:

Celebramos esta semana das Letras Galegas a proeza discreta de Antonio Fraguas Fraguas na recuperación da memoria da cultura popular galega. Nacido na parroquia de Santiago de Loureiro no concello pontevedrés de Cotobade en 1905, terra de canteiros, dedicou a vida enteira a causa nobre de Galicia, fose como mestre e profesor de instituto, como investigador nos eidos da Xeografía, a Historia, a Historia da Arte e, sobre todo, da Etnografía ou como fundador e primeiro director do Museo do Pobo Galego, unha das trabes da recuperación e da difusión da identidade e da memoria do que fomos, da cultura material e inmaterial daquela Galicia rural e mariñeira hoxe xa practicamente desaparecida.

Fillo de canteiro emigrante, empregado na construción das vías do tren en Niteroi, a fermosa banda do mar do Rio de Janeiro, Antonio aprendeu as primeiras verbas e as primeiras letras dos beizos da súa nai, unha humilde labrega, antes de acudir aos seis anos á escola pública da súa parroquia, onde confesou que pouco aprendera daquel mestre de ferrado casado cunha irmá do seu pai. Por ventura, aos trece anos comezou a asistir a escola que ao pé da carballeira de Famelga abrira un mestre chamado don Antonio, que axiña convencería aos seus pais para que o espelido rapaz empezase o bacharelato no instituto de Pontevedra. Unha decisión que lle mudaría o seu destino xa que foi naqueles anos de estudante na boa vila cando coñecería a profesores como Antón Losada Diéguez e Castelao, que impartía clases de debuxo, persoas coas que compartiu o gromo da causa de Galicia, que serían tamén marcantes na súa vida.

Coa mudanza a Compostela en 1924, onde comezou os estudos de Filosofía e Letras, consolidou o seu activismo galeguista, que iniciara un ano antes en Pontevedra na Sociedade da Lingua, ingresou como membro numerario do Seminario de Estudos Galegos das seccións de Xeografía e Etnografía e Folclore, nas que desenvolvería un traballo inxente como investigador e publicista. Deste tempo son as súas primeiras publicacións en «A Nosa Terra» e na revista «Nós», como o seu clásico «O culto ós mortos» (1931), onde recollía unha conferencia pronunciada no Ateneo de Vigo. Activismo galeguista que se consolidaría nos anos da segunda República na Estrada, onde se incorporou como catedrático de Xeografía e Historia do instituto e onde a comezos de 1936 se presentou como candidato á alcaldía e acompañou a Castelao no que se cre foi o derradeiro mitin a favor do plebiscito do Estatuto de Autonomía de Galicia, sendo entón Fraguas secretario xeral do Partido Galeguista da localidade da comarca de Tabeirós.

Separado da cátedra e represaliado polo franquismo, como tantos outros docentes republicanos e galeguistas, Antonio regresou a Compostela para fundar naqueles anos de horrro un centro privado na cidade vella, a Academia Menéndez Pelayo, o que non lle impediu continuar coas súas contribucións (agora, por forza, en castelán) na sección de Etnografía e Folclore do Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento creado en 1943 polo Consejo Superior de Investigaciones Científicas do que foi o seu primeiro bibliotecario. Despois de volver gañar a cátedra de instituto (1950), que o levaría durante case unha década a residir en Lugo, o 8 de maio de 1956 ingresou como membro da Real Academia Galega pasando a ocupar a cadeira do seu mestre Castelao. Fíxoo coa lectura dun discurso vibrante e ben fermoso, «As coplas que se cantaban nas ruadas de Loureiro de Cotobade. Roseiras e paxariños nas cantigas dun serán», no que lembrou con afouteza o pasamento do guieiro, a quen definiu como «a vida que viviu sempre para Galicia» e defendeu o valor do patrimonio inmaterial enfiando con moito enxeño versos populares da súa terra natal, que case tres décadas despois recolleu nun dos seus libros máis importantes, «Aportacións ó cancioneiro de Cotobade» (1985).

Asentado na súa benquerida Compostela, durante os derradeiros corenta anos da súa vida Antonio Fraguas non cesou no seu activismo galeguista, afastado a mantenta de calquera iniciativa política. O seu labor extraordinario como profesor do Instituto Rosalía de Castro (1959-1975), director do Museo Municipal de Santiago (1963), director do Museo do Pobo Galego (1976-1999), membro do Consello da Cultura Galega (1983), Cronista Xeral de Galicia (1992), a súa actividade como arquiveiro e bibliófilo, a súa paixón divulgadora nos xornais e na radio como a súa andaina polo país enteiro como ameno conferenciante e extraordinario contador de historias fixeron de Fraguas unha das personalidades galegas máis queridas e valoradas do século XX. Este 17 de maio celebramos a proeza deste mestre bo da memoria que traballou sempre por e para Galicia.

Onte 2018: O legado de Agustín

/en , , , , , , , , , /por

A Consellaría de Cultura e Turismo anunciou onte que aceptara a doazón do fondo bibliográfico Agustín Fernández Paz. Unha colección de 5.000 volumes que estará dispoñible, na súa maior parte, na Biblioteca de Galicia, mais tamén no Museo Pedagóxico de Galicia e na Biblioteca Pública Municipal de Vilalba. Rematan así os traballos de catalogación dun legado moi valioso, organizado de forma admirable pola tradutora Isabel Soto, que contén unha colección completa das  publicacións de Agustín, tanto literarias como pedagóxicas, tanto nas súas edicions orixinais como nas traducións ás diversas linguas.

Un legado que agardamos contribúa a que a investigación literaria afonde na obra, tanto literaria como pedagóxica de Agustín, unha figura esencial para entender a cultura e a educación en Galicia nas últimas catro décadas. Ás portas da celebración do aniversario do nacemento do autor de Non hai noite tan longa, o vindeiro 29 de maio, aleda comprobar como a súa obra continúa reeditándose e viva no interese do lectorado. Eis os anuncios de Xerais da vixésima edición de Noite de voraces sombras e a vixésimo cuarta de Aire negro, toda unha proeza para o libro galego.

Sen esquecer, tampouco, que está aberta a recepción do orixinais para a 3ª edición do Premio Agustín Fernández Paz de narrativa infantil e xuvenil pola igualdade convocado polo IESCHA, o concello de Vilalba e Xerais. Agustín sempre necesario.

Onte 2017: Gala do libro galego 2019

/en , , , , , , , , , , , , /por

Onte na Gala do Libro Galego recibín por estas Bretemas o premio ao Proxecto literario na rede. Recoñecíase así a traxectoria de escritura do blog nacido o 3 de xaneiro de 2005 coa intención de ensaiar a escritura hipertextual e facer crónica do meu traballo de edición. Un premio que agradecín o mellor que souben ao xurado e ás tres entidades do sector do libro convocantes (AEL, AGE e FLG) polo aliciente que esta altura supón apostar polos blogs como portos seguros e continuar así co ritmo desta escritura hipertextual, cando se impuxo a banalidade e  cotilleo nalgunhas redes sociais como Facebook. Un premio que confeso recollín tamén con moito pudor, sobre todo pola decepción que podía supoñer paras as outras candidaturas finalistas (Biosbardia, Galicia Encantada, Kalandraka TV e ogalego.eu), ás que admiro e considero merecedoras tamén do recoñecemento, como polo feito de que sei que todos os éxitos son sempre froito dun esforzo colectivo e os fracasos, as perdas ou os erros responsabilidade de quen os comete.

Esa é a razón pola que quixen lembrar nas miñas palabras de gratitude ás iniciativas pioneiras dos blogs en Galicia, aquelas nacidas entre os anos 2003 e 2004, anteriores ao fenómeno bautizado como blogomillo. Co risco de esquecer algunha, polo que expreso desculpas, citei, en primeiro lugar, a Pedro Silva Goretoxo, creador De mares, portos e portas, o primeiro blog da plataforma Blogaliza que desenvolveu con tanta xenerosidade, para despois facelo co Capítulo 0 de Manuel Gago, Dias estranhos de Martín Pawley (Óscar Sánchez), Todo Nada de María Yáñez, Cabrafanada de Fran Alonso, e rematar con As túas balas, o blog de Cesare (Xabier Cid), que coñecín no transcurso dunhas xornadas de literatura galega na Universidade de Cáceres en novembro de 2004, que me levaron a ensaiar pouco despois a escritura blog.

Rematei a miña intervención lembrando a afouteza do mestre Xabier P. DoCampo que na pasada edición da Gala do Libro Galego, na que foi a súa derradeira intervención, tras recoller o premio ao mellor libro de narrativa por A nena do abrigo de astracán, reclamou con todo a enerxía que xa lle faltaba a dignidade que merece o sector editorial en lingua galega. Unha petición que fixen miña 365 días despois para expresar logo o meu desexo de poder anunciar algún día en Brétemas que por fin Alberto Núñez Feijoo, presidente da Xunta de Galicia, recibira no seu despacho ás presidencias das entidades convocantes desta gala, como unha mostra de afecto e recoñecemento do sector do libro, o que non fixo ao longa da década do seu goberno, a pesar das solicitudes dos sectores profesionais do libro e da tradición trazada por todas as presidencias anteriores.

A gala conducida co bo tino pola nosa admirada Iria Pinheiro e acompañada musicalmente polo ritmo feminista de Habelas Hainas, amosou a situación de certo conformismo do sector ao tempo que a maior diversidade dos axentes editoriais. Polo que a min me tocou máis de preto aledáronme os dous premios recibidos por obras publicadas por Xerais, Común temos a patria. Biografía dos irmáns Villar Ponte de Emilio Xosé Insua e Xurxo Martínez na categoría de Ensaio e Investigación e O puño e a letra de Yolanda Castaño no de Libro de banda deseñada. Como tamén moito celebrei o que recibiu a revista Luzes pola súa traxectoria de Xornalismo cultural. As intervencións de dúas responsables do proxecto Luzes, Valeria Pereira e Ana Luisa Bouzas, reclamando o cumprimento do estatuto de da CRTVG e apoiando ao colectivo Defende a Galega foron os mellores minutos da velada. Como tamén me emocionaron as palabras do meu mestre Antón Costa Rico, o director da Biblioteca de Pedagoxía de Kalandraka editora, premiada como a mellor Iniciativa bibliográfica, con quen regresamos a Vigo satisfeitos e compartindo as experiencias dun tempo renovado de escola.

Xaora, pareceume unha oportunidade perdida para a xenerosidade a intervención de José Manuel Pinal Rodríguez, director xeral de centros e recursos humanos da Consellaría de Educación que recolleu en solitario o premio á traxectoria de Iniciativa cultural e fomento da lectura outorgado con todo merecemento á Asesoría de Bibliotecas Escolares. Botamos en falta no seu discurso algunha referencia ás profesionais, que veñen traballando na asesoría dende 2003, como tamén aos milleiros de profesoras, mestras, alumnos e alumnas protagonistas desta experiencia excepcional de innovación que se desenvolve xa en máis de 655 centros públicos e 22 concertados do ensino universitario do país.

Rematada  cerimonia, gustei do rebumbio que o ditame suscitou en Twitter, a rede na que máis participo, sobre todo pola magnífica e aguda crónica que foi facendo Jaureguizar, a quen lembrei que comezou o seu Facendo amigos o mesmo día que o facía Brétemas, como polos chíos de amizades moi entusiastas. En todo caso, beizón para todas aquelas persoas que nestas horas me fixeron chegar os seus parabéns e afectos polas diversas canles do caso. Brétemas intentará continuar con azos renovados despois de tan excelente e agarimoso serán.

Vigo no espello do Porto

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo as relacións da área metropolitana de Vigo coa do Porto:

Non é novidade ningunha insistir na necesidade de que Vigo aproveitando a súa centralidade xeográfica priorice no seu proxecto estratéxico as súas relacións coas outras dúas grandes áreas metropolitanas da fachada atlántica, a do Norte, a galega da Coruña e a do Sur, a portuguesa do Porto. Dous polos potentes de desenvolvemento urbano cos que a área metropolitana de Vigo compite para atraer actividades económicas e incrementar a súa capacidade exportadora, mais coas que tamén se complementa e das que necesita na reclamación de investimentos para a mellora das súas infraestruturas básicas, no marco do desenvolvemento previsto para o arco peninsular atlántico, do Douro ao País Vasco, alternativo no actual mapa rexional europeo ao arco Mediterráneo, conformado polas cinco comunidades da ribeira oriental da península ibérica.

Como tampouco é novidoso insistir no feito de que as cidadanías e os tecidos empresariais destas tres metrópoles atlánticas, sobre todo a viguesa, asumiron, dende hai tempo e con toda naturalidade, a mobilidade de persoas e de intercambios comerciais dentro deste espazo xeográfico, coincidente en boa medida co da vella Gallaecia, mesmo a pesar de que as institucións galegas e portuguesas, máis alá de retóricas diplomáticas, continúan viradas de costas. Unha eurorrexión na que na actualidade viven seis millóns e medio de persoas, o que supón un 11,25 % das censadas na península ibérica e na que se concentra boa parte da capacidade exportadora de ambos os dous estados. Na defensa dos intereses comúns é onde A Coruña, Vigo e Porto deberían fixar os seus proxectos estratéxicos para as próximas catro décadas.

Un proxecto de cooperación que a comezos da década de 1990 xa concibiron Fernando Gomes, presidente da cámara portuense, e Carlos G. Príncipe, alcalde de Vigo, promotores do Eixo Atlántico do Norte Peninsular (1992), asociación (entón) dunha ducia de cidades de ambas as dúas bandas do Miño creada coa intención explícita de superar as barreiras físicas existentes neste espazo galego-portugués «mediante infraestruturas públicas que permitan vertebrar un mercado único transfronteirizo». Camiño xa das tres décadas do seu inicio, coincidente tamén coa entrada en vigor do mercado único, o soño compartido de Príncipe e Gomes, a quen escoitamos emocionados na Porta do Sol viguesa na manifestación en solidariedade coa flota pesqueira galega do fletán, o proxecto de eurorrexión, liderado por Porto e Vigo, nunca acabou de cristalizar institucionalmente. Máis aínda, creo que na última década se agrandaron as diferenzas entre estas cidades e se conxelaron ou desbotaron boa parte dos proxectos máis colaborativos acordados entre elas.

Xaora, a área metropolitana de Porto, que triplica en poboación á viguesa, non perdeu o tempo. Desenvolveu durante estes vinte e cinco anos de mercado único as súas infraestruturas de forma extraordinaria; dotouse dun aeroporto punteiro, utilizado anualmente por doce millóns de viaxeiros (dez veces os de Peinador) desde o que se pode viaxar a 88 destinos; puxo en funcionamento unha rede de tranvía metropolitano que move sesenta millóns de usuarios (tres veces os de Vitrasa); e apostou pola ampliación do porto de Leixões, que ameaza ao porto de Vigo tanto no seu tráfico de contedores como de cruceiros. Por non falar da renovación radical das actividades económicas do seu tecido urbano, con especial atención ás culturais e artísticas (festivais de cine, concertos, museos, arquitectura…), que converteron á cidade do Doiro nun dos destinos europeos de moda.

Diante do espello do dinamismo de Porto, o Vigo metropolitano ten que reaccionar de vez. Non pode perder outras dúas décadas discutindo miudezas de política doméstica entre administracións e familias políticas, mentres perde o tren da Alta Velocidade, diminúen os tráficos do seu porto e Peinador queda reducida a unha terminal complementaria de Barajas. Así de claro e de triste. Como tamén deben recuperarse os proxectos de cooperación política e cultural transfronteriza, singularmente potenciando de novo o Eixo Atlántico do Noroeste Peninsular (que continúa tendo unha das súas sede en Vigo) e a colaboración entre entidades locais (museos, centros educativos, universidades…) de ambas ás dúas metrópoles. Sen esquecer a oportunidade extraordinaria que achega contar cunha lingua compartida, como é o galego-portugués, capaz de abrir portas económicas e formativas nos cinco continentes. En definitiva, trátase de recuperar a cooperación estratéxica entre Vigo, Coruña e Porto para que cada unha delas poidan competir en mellores condicións no espazo das áreas urbanas atlánticas. Gustaría que esta idea se tivese en conta na axenda das próximas municipais.

Campo do Fragoso CCXXIII

/en , , , , , /por

XA CASE ESTÁ

Creo non estar trabucado en que Cervantes escribiu no Quixote que a prudencia e a discreción eran as nais das virtudes. E a verdade que Fran Escriba, o adestrador celeste, posúe as doses suficientes de prudencia e discreción, como demostrou no serán marabilloso de onte en Balaídos, para dirixir a porto seguro unha nave que atopou a deriva, tras os experimentos fracasados de Antonio Mohamed e Miguel Cardoso. Dende a súa chegada comezamos a ver a un Celta recoñecible e fiable dirixido por Iago Aspas, xa unha auténtica lenda para a historia do fútbol de noso, capaz de marcar sete goles en sete partidos e revolucionar en apenas oito xornadas a táboa clasificatoria celeste, con 15 puntos, catro vitorias, tres empates e unha única derrota no Wanda, precisamente cando o astro de Moaña non xogou. Un Celta que cos tres puntos merecidísimos diante dun Barça cheo de promesas como Riqui Puig, un xogador de apenas vinte anos con trazas de figura do futuro, xa case conta coa permanencia.

Probablemente foi o partido de onte no que máis se notou a man de Escribá, quen dispuxo de saída a súa formación máis atacante, con Boudebouz e Boufal nas bandas, máis asumindo todas as precaucións posibles para non perder nunca o debuxo táctico e a disciplina defensiva como mellor garantía para manter unha xornada máis a portaría de Rubén a cero, un dos obxectivos esenciais para continuar puntuando neste agónico final de campionato. Prudencia de Escribá que non debemos identificar de maneira ningunha con falta de ambición, como se demostrou durante a primeira parte, cando os de Valverde máis monopolizaron a posesión do balón (que non as xogadas de gol) e os nosos procuraban roubar á altura da mediana. Un Celta moi contido na saída do balón dende a defensa, que confiou nun Okay moi poderoso e atrevido a batalla coas dúas promesas blaugranas, Aleñá e Puig, que moi desinhibidas axiña fixeron esquecer as ausencias dos seus maiores. Da biqueira deste gran Okay agromaron, case a media hora de xogo, as primeiras chegadas veloces polas bandas, como aquel centro envelenado de Mallo que no 42’ non atopou por centímetros a cabezada de Maxi.

Coa reanudación a prudencia inicial de Escribá virou nunha volta de porca. O Celta deu un paso adiante. Buscou no balón parado apretar aos visitantes sobre a súa liña de meta. Cada saque de recanto de Boudebouz convertiuse nun drama para Cillessen. Así chegou no 51’ o gol anulado polo VAR, tras unha cabezada de Cabral, empurrada a rede por Araújo, que semella estaba a milímetros da posición reglamentaria. Unha xogada que, tras o inevitable baixón anímico, revolucionou o partido, xa que os de Escribá, dirixidos adiante e atrás polo incansable Aspas, acreditaron na febleza defensiva dun Barça que acababa de incoporar ao loitador Arturo Vidal. No 56’ Boufal, tras unha das súas caneadas, intentou repetir a xogada coa que marcara ao Girona. Pouco despois Maxi cabezou coa porta aberta sobre as mans do gardarredes holandés, mais o gol chegaría no 67’, tras un gran centro dende a dereita de Boudebouz, que Maxi remachou de volea ao primeiro pao. Un auténtico golazo produto dunha intelixencia activada por unha vontade colectiva gañadora. Aberta a táboa de marcas, a prudencia de Escribá aconsellou a entrada de Brais Mendez na lameira, troco co que o Celta recuperou o seu debuxo inicial.

Sería o canteirán de Mos quen no 76’ rematou unha perigosa xogada combinada, mentres nuns minutos tácticos interminables, Aspas asumíu a responsabilidade de incrementar a presión defensiva diante dun Barça que comezou a desincharse. Así chegaría no 87’ o penalti asubiado polo VAR, por unha man clara de Wagué, que sería transformado con sangue frío polo Mago de Moaña dun xute cruzado. Pechábase así con prudencia e teimosía unha das vitorias máis claras da tempada, que animou á prudente bancada celeste a cantar emocionada e polo baixiño unha merecida rianxeira. A pesar de que a permanencia non está asegurada de forma matemática e a táboa continúa moi apretada, semella que xa case está conseguido o obxectivo co que chegou Fran Escribá hai apenas dous meses. Faltan apenas un par de remadas para atracar en porto seguro. Adiante Celta!

Construír e habitar

/en , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo ao libro Construir y habitar de Richard Sennet:

Levo varios días prendido na lectura de Construir y habitar. Ética para la ciudad (Anagrama 2019), o ensaio máis recente de Richard Sennet sobre como deberían ser as cidades do futuro. Un texto de máis de catrocentas páxinas baseado na diferenciación entre dous significados do termo «cidade»: como lugar físico, o espazo urbano no que se asenta unha comunidade humana; e como unha mentalidade composta de percepcións, comportamentos e crenzas. Unha distinción expresada en francés con dúas palabras: «ville», para a cidade como espazo, «cité» para a cidade como mentalidade.

Para o sociólogo do MIT, discípulo de Hannah Arendt, esta diferenciación é imprescindible para poder identificar a conciencia de cada cidade, aquela que representa o xeito no que a súa cidadanía, desexa organizar a súa vida colectiva. Como xa fixera noutros títulos anteriores, tamén memorables, como «El artesano» (Anagrama 2009), onde estudaba a relación entre o cerebro e a man, e «Juntos» (Anagrama 2012), sobre a cooperación e o traballo ben feito, Sennet volve situar no centro da súa análise ao cidadán contemporáneo, neste caso para estudar a relación entre a maneira que se constrúe unha cidade e a forma na que é habitada, concibindo a cidade como a expresión dun estado de ánimo, unha forma de habitar e de ser.

Neste libro oceánico, Sennet comeza estudando a evolución do urbanismo ao longo da historia para deterse, despois, na actual fractura entre o vivido e o construído nas cidades, característica da expansión xigantesca das cidades no Sur global, como Shanghai, onde reapareceron os conflitos non resoltos nas cidades do Norte global. A seguir propón o seu modelo de cidade aberta que obriga a todas as persoas que alí viven a desenvolver habilidades para xestionar a complexidade, propoñendo cinco formas abertas de habitar a «tecnopolis» para un «urbanita competente».

Remata Sennet coa análise da turbulencia e das incertezas do cambio climático que obriga a rupturas en calquera das cidades do planeta e que todas deben enfrontar. Ningunha cidade poderá abrirse camiño á marxe desta crise e desta indeterminación, que obriga a construír e reconstruír as cidades, ameazadas pola escaseza dos recursos hidrolóxicos, e, no caso das cidades portuarias, polo risco de sufrir inundacións provocadas polos efectos do desxeo sobre os bordes acuáticos. Nas cidades do século XXI a auga volveuse un material tan destrutivo como funcional é escénico, xa que o cambio climático esaxera de modo traumático tanto a inundación como a seca, ao tempo que o que Sennet chama a «estética da auga», a contemplación da beiramar, a costa de mesturar os usos sociais e económicos crea unha fonte de valor desigual nas intervencións urbanísticas nestas cidades marítimas.

Lendo este libro de Sennet é inevitable pensar no Vigo actual e futuro, tanto polas mudanzas inevitables que sufrirá o seu espazo urbano, como cidade portuaria do Norte global, como polo devir da súa conciencia, froito da súa memoria bicentenaria e do seu incerto proxecto colectivo. Como é inevitable establecer atractivos paralelismos entre as referencias propostas polo sociólogo de Chicago e a nosa cidade. Entre todos eles o que quizais me pareceu máis atrevido é o que se pode facer con Kantstrasse, a longa rúa berlinesa que para Sennet condensa mellor ca ningunha outra a ética desa cidade, xa que en todo o seu percorrido, dende o seu comezo no distrito comercial ao seu remate na vella cidade obreira, pasando polos espazos elegantes de Savignyplatz, se sintetiza a mestura de xentes e actividades características da capital alemá.

Paralelismo que no caso noso poderíamos establecer coa rúa Urzaiz que condensa, quizais mellor ca ningunha outra, a ética da cidade viguesa, dende o seu inicio na praza da farola, pasando polos edificios pétreos de Michel Pacewicz, a «Peineta» de Jenaro de La Fuente, o edificio Albo de Castro e Alonso, até aos Choróns e as vivendas da Privada Moderna, ocupadas noutrora por ferroviarios, e o outeiro do Calvario máis popular. Os quilómetros encostos de Urzaiz, ademais de anfiteatro cívico desbordado polas comitivas cidadás viguesas, constitúen mestura de xentes e actividades dunha cidade cun pé na ría e outro nas vizosas terras do Val do Fragoso. En definitiva fusión de «ville» e «cité», de cidade e cidadanía.

Reflexionar sobre o urbanismo dende esta perspectiva ética obriga a repensar dende un certo tipo de modestia a forma tanto de construír como de habitar as cidades. Ter en conta en calquera proxecto construtivo ás persoas e ás súas circunstancias, sen esquecer as mudanzas e as indeterminacións do noso tempo. Procurar un debate urbanístico con este rostro humano, como propón Sennet, debería presidir o debate público ás portas das eleccións municipais.

Onte 2016: Aula e hiperaula, conferencia de Mariano Fernández Enguita

/en , , , , /por

Resultou de grande interese a conferencia que onte ditou Mariano Fernández Enguita no peche da xornada de orientadores e orientadoras organizada en Compostela polo CAFI.  Referente indiscutible na interpretación do fenómeno educativo en España, cuxas opinións adoitan ser polémicas (eis o caso das súas posicións sobre a educación en Cataluña ou sobre a regulación da xornada continuada), defensor da escola pública dende hai catro décadas, Enguita explicou durante unha hora e cuarto hipnótica o tránsito da aula á hiperaula como correlato no eido escolar do cambio do paradigma comunicacional entre a Galaxia Gutenberg e a sociedade do coñecemento e da información.

Apoiado nunha presentación visual moi coidada, ao tempo que austera, movéndose polo auditorio, o catedrático de Socioloxía da Educación da Complutense comezou diferenciando os conceptos de «aprendizaxe», «educación», «ensinanza» e «escola». Criticou o modelo que identifica aprendizaxe con escola xa que para el «hoxe en día non hai nada que se poida aprender na escola que non se poida aprender fóra dela, razón pola que o modelo de educación na escola debe ser algo máis ca ensinanza». Insistiu, entón, Enguita na idea de que na escola as crianzas non están só para ser ensinadas; a escola ten unha función de custodia, de coidado, o que tamén é lexítimo e necesario para a sociedade.

Na cerna da súa intervención contrapuxo os modelo da aula e da hiperaula. O primeiro, a aula, acuñado por Comenius na Didáctica Magna, pretendía ensinar a mesma cousa a moitos alumnos nun mesmo espazo panótico presidido por un único profesor.  Un modelo novidoso que superaba o da educación grega, onde se ensinaban música, literatura e ximnasia, ou o presente nas pinturas de Brueghel, onde aparecía o mestre rodeado de alumnos sen conformar aula. Os xesuitas, os escolapios e as ordes moradas trouxeron a aula e a concebiron como un conxunto de relacións sociais, Así naceu a estampación como modelo educativo, presidido pola homoxeneidade e simultaneidade, pola imprenta como metáfora, polo emprego do libro, pola creación do concepto de «clase» e de «aula panóptica.

O segundo, a hiperaula, é un modelo alternativo caracterizado por conformar un hiperespazo («aberto, flexible e reconfigurable no espazo, pero tamén no tempo, xa que admite horarios distintos»), que emprega os recursos hipermedia («todos as tecnoloxías dixitais e medios analóxicos sen fricción»), tanto na escola como na súa contorna (incluída a familiar), coa intención de abordar unha hiperrealidade («fálase de cousas que non están presentes recorrendo á representación e á simulación») e recorrendo a codocencia («presenza simultánea e colaborativa de varios profesores que poden chegar a utilizar tamén os recursos da intelixencia artificial»). A hiperaula forma parte dun novo ecosistema comunicacional caracterizado pola interactividade, pola existencia de diversos expertos (non só os docentes), pola colaboración ubicua de pares, pola utilización das TIC, por conformar unha comunidade accesible, así como pola valoración da reflexión e da creatividade.

Non esqueceu Enguita citar que este tránsito, entre a aula, onde primaban sobre todos os textos impresos, e o novo paradigma que agroma na hiperaula, é froito dun proceso de hibridación comezado por todas aquelas experiencias educativas que ao longo dos dous últimos séculos propuxeron subvertir o espazo da aula e da homoxeineidade da ensinanza, así como o papel panóptico do mestre que o controlaba todo dende a súa tarima. Experiencias promovidas por María Montessori, Pestalozzi, Fröbel, Freinet, a Escola de Summerhill ou polos membros da Institución Libre de Enseñanza como Giner de los Ríos iniciaron dunha ou doutra maneira esta ruptura.

Pechou Enguita a súa lección, a pesar de ditala abandonando a tarima, advertindo que o novo modelo de hiperaula, no que se incorporan as tecnoloxías dixitais e a intelixencia artificial, esoutro eufemismo para referirse aos robots que interactúan cos seres humanos, chegará a todos os niveis educativos e permitirá a escolarización en grupos máis grandes a cargo de varios docentes, rompendo así o modelo da aula como caixa negra. Para Enguita este modelo, que se puxo en marcha estes días na súa propia facultade, solucionará debates interminables como a dos ratios de alumnado por profesor, así como fenómenos como o da codocencia colaborativa  levarán a modificar a identidade do profesorado actual baseada nunha aula e nun grupo. «Queirámolo ou non, estamos inmersos nun proceso de cambio que require da mudanza do ecosistema escolar», rematou o autor de Más escuela y menos aula.

Tan abraiado deixou Enguita ao auditorio que, a pesar da insistencia da presentadora, non houbo pregunta ningunha dos case douscentos orientadores participantes. Quedei coa brillantez da exposición, sobre todo na crítica do modelo de aula como caixa negra, alicerce da organización escolar dende o século XVIII, baseado na lección («o mestre que le o libro de texto») a unha clase (o que obrigaba a categorizar ao alumnado polo criterio de sexo, idade…). Mais tamén marchei cismando na ausencia no discurso de Enguita de elementos críticos sobre a configuración do modelo de hiperaula no marco da escola pública actual en España nin referencia explícita ningunha ás relacións destas tecnoloxías coas aprendizaxes.

Un debate sobre o futuro da educación na sociedade da información no que aconsello contrastar este discurso sociolóxico de Enguita co que ven elaborando o catedrático galego de Tecnoloxía Educativa da Universidade de la Laguna Manuel Area Moreira.

Onte 2015: Biblioteca Pública Municipal Xela Arias de Chapela

/en , , , , , , , , , /por

Tiven a honra de participar onte no acto no que se lle asignou a Xela Arias o nome da Biblioteca Pública Municipal de Chapela. Unha excelente iniciativa da comunidade educativa do IES de Chapela, onde ela traballou de profesora no curso 1999-2000, que se une a outras homenaxes anteriores, como a rúa Xela Arias do concello de Culleredo, que recoñecen a figura da poeta, tradutora, editora e profesora. Como tamén o son as diversas iniciativas do colectivo de crítica A Sega reclamando para ela o Día das Letras Galegas, celebrando a homenaxe «As obras e os días» e dedicándolle o Día das Galegas nas Letras deste ano 2019.

Sen dúbida que a publicación da extraordinaria edición da súa Poesía reunida (1982-2004), preparada pola profesora Chus Nogueira, é un fito na recuperación da súa obra cando se cumpren quince anos do seu prematuro pasamento. Outra edición magnífica de Xerais Clásicos que centrará a xornada do Club de Lectura feminista A Lila + A Sega do sábado 4 de maio.

Estas foron as palabras que lin onte na súa lembranza.

Un día para a lectura

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao día do libro:

Celebramos este 23 de abril, día mundial do libro e do dereito de autor, nas datas máis decisivas da campaña das eleccións xerais. Unha oportunidade excelente, máis alá das imaxes publicitarias das candidaturas cos libros e coas rosas, para reflexionar sobre as políticas públicas sobre o libro e a lectura. Como tamén o é para reparar nas mudanzas profundas do concepto de lectura, que no seu sentido máis amplo constitúe o procedemento mediante o que interpretamos todo o que nos rodea.

No entorno da comunicación contemporánea, onde se presentan xuntos os textos e os hipertextos, enriquecidos cos enlaces da web e das utilidades multimodais (audios e vídeos), como os usuarios mesturan o emprego dos soportes impresos (libros, xornais e revistas) co acceso ás pantallas dixitais dos máis diversos formatos (teléfonos, tablets, computadoras até os propios televisores), a lectura é a ferramenta coa que descodificar todo este mundo híbrido, a chave imprescindible para poder alí entender e participar. A lectura, un dos hábitos máis diferenciais da nosa condición humana, resulta máis necesaria ca nunca. A lectura non pode ser considerada como unha afección dunha minoría da poboación, á que lle gusta gozar da arte literaria en tempo de lecer. No novo paradigma da comunicación dixital, a lectura é unha competencia imprescindible da cidadanía, sendo a alfabetización dixital e a educocomunicación interxeracional unha responsabilidade ineludible dos poderes públicos. Un enfoque novidoso que comeza a agromar nalgúns programas do 28-A, mais que non apareceu, a pesar da súa importancia, entre as medidas que centran os debates electorais.

Joaquín Rodríguez, unha das voces máis autorizadas en España sobre os futuros do libro, escribía estes días que se algo poden facer as administracións públicas no terreo do libro é crear condicións para que medre e se consolide o número de lectores e lectoras competentes. E para conseguilo deben activar os recursos principais dos que dispoñen, o sistema educativo e os medios de comunicación públicos. Os poderes públicos deben colocar a lectura e a escritura, tanto impresa como dixital, na cerna do currículo tanto de educación primaria como de secundaria, así como deben introducir o fomento da lectura na axenda pública, sobre todo a utilizado polos medios de comunicación, á altura doutras expresións da vida saudable como o fomento do deporte, como se ven facendo no Reino Unido e o seu programa de clubes de lectura que mobiliza a milleiros de lectoras.

Experiencias de éxito de colocar a lectura no centro da actividade educativa obrigatoria existen no noso entorno, como a estratexia nacional de lectura de Finlandia, que atende de forma especial ás contornas familiares desfavorecidas con escaso contacto coa lectura e cos libros. Como tamén podería emularse o modelo de «Ler. Plano Nacional de Leitura» desenvolto en Portugal, que asume a lectura como unha prioridade política dos poderes públicos para toda unha década (2017-2027). Un plano de lectura transversal e coordinado, no que participan varios ministerios, xunto ás cámaras municipais e entidades privadas, cuxos obxectivos primeiros son favorecer a integración social por medio da lectura, a inclusión de persoas con necesidades específicas e o desenvolvemento articulado dunha cultura científica, literaria e artística. Un plano de lectura modélico que pon no centro o papel das bibliotecas públicas, das bibliotecas escolares e dos centros de ciencia viva, recoñecido como a chave da tan admirada e recente revolución educativa portuguesa.

Xaora neste día do libro en plena campaña electoral non se pode esquecer o compromiso da administración do estado co mundo da libraría, que vive os seus momentos máis difíciles, tras a diminución significativa da compra de libros, que non remonta dende a crise de 2009, e as mudanzas de hábitos do propio lectorado no novo entorno da lectura hibridada e da incorporación da edición ás industrias do lecer. As nosas librarías precisan dun plan de intervención urxente, como o que Macron artellou en Francia dotando de 15 millóns de euros para investir en mellora da infraestrutura libreira. Como é imprescindible a recuperación do programa de «Librarías con Selo de Calidade», que debería implicar, como sucede en Francia e Alemaña, contraprestacións fiscais e axudas directas para aquelas librarías que ofrecen en mellores condicións o libro ao seu lectorado.

Este 23 de abril, que volve encher as ramblas de libros e rosas (que envexa desoutro éxito da sociedade civil catalá e a súa mobilización lectora anual), é unha oportunidade magnífica para que os partidos presenten as súas propostas arredor da lectura, que non pode continuar fóra da nosa axenda pública.

 

Gogue e Davila expoñen en Príncipe

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición das viñetas de Gogue e Davila na rúa do Príncipe:

Comprobei varias veces que a exposición «Ilustrando. As historias do noso día a día», na que se escolman as mellores viñetas de Gogue e Davila en Faro de Vigo, entusiasma aos paseantes de todas as idades que parados apenas un segundos non poden evitar escarallarse de risa diante dalgún dos trece cubos colocados na rúa do Príncipe á altura do Marco. Unha mostra que saca á rúa o traballo destes dous mestres do humorismo gráfico galego, que levan varias décadas publicando diariamente nas páxinas acolledoras do decano as tiras de Floreano e o Bichero, facendo así unha crónica gráfica, paralela á textual, na que recollen as decepcións, os problemas e as esperanzas do noso devir cotián colectivo. Realizada por cada autor, entre os milleiros das pezas publicadas e recollida tamén en cadanseu libro (de coidada e atractiva edición), esta escolla de 116 viñetas amosa a utilidade de xénero tan xenuinamente galego como é a retranca para retratar da forma máis aguda posible, pero tamén máis agarimosa e inclusiva, a marcha dun país chamado Galicia e dunha cidade en estrépito como é Vigo, concibidos como centro do universo, que dan cada día un paso adiante e outro atrás, como aquela Penélope do poeta Díaz Castro.

O meco Gogue, quizais o mellor caricaturista galego do noso tempo, vencellado desde 1983 ao grupo promotor de «Can sen dono», revista satírica esencial do humorismo gráfico galego de fin do século XX, celebra con esta mostra viguesa os seus trinta anos publicando de forma ininterrompida nas páxinas de opinión de Faro a tira protagonizada por Floreano, o borrachiño defensor da tasa, embaixador universal do viño de Barrantes, probablemente o representante máis xenuíno da retranca de taberna. Un personaxe inspirado na figura de señor Emiliano, o avó do propio humorista, un mariñeiro do Grove, que tamén era filósofo. Con Floreano (que bebe sen ánimo de lucro) e con outros personaxes das tiras, como a súa muller Monchiña, o cura do Ramón, Epifanio, Cachiña, Charito ou a mosca Fly, utilizando sempre o rexistro da fala popular e eterna do Grove, o humorista meco creou un universo propio que conta con milleiros de lectores diarios no decano e con presenza, polo momento, en murais, estatuas, viños e conservas. Personaxes de identidades diversas, unidos no territorio da xenerosidade e dos afectos, onde apenas un aturuxo abonda para expresar un estado de ánimo colectivo.

Creador das tiras de humor O Bichero, O Fotomatón, O Toxo e O Afiador, sempre para as páxinas de Faro de Vigo, xornal no que comezou a traballar como infografista e ilustrador, o morraseiro bueués Luis Davila, celebra con esta mostra de rúa os vinte primeiros anos do Bichero, o seu personaxe nacido para as páxinas da edición do Morrazo do Faro. Probablemente sexa a tira máis popular, aclamada e reproducida viralmente do humorismo gráfico galego actual, tanto polo feito de que os personaxes do Bichero como Tucho e Mucha, Merceditas ou Sinda sexan a expresión máis xenuína da retranca contemporánea, capaz de manifestarse no furancho, no vitrasa, na praia ou nas aulas universitarias, como pola seu tratamento intelixentemente irónico e socialmente comprometido da nosa actualidade política, económico ou deportiva. Contador de historias nunha única imaxe, utilizando até o límite todas as posibilidades creativas dos diálogos ou monólogos, como facían outros mestres do humorismo galego como Castelao, Quesada, Siro ou Xosé Lois, Davila ofrece cada mañá o seu potente editorial capaz de conectar con públicos interxeracionais, onde nunca falta unha boa dose de tenrura e crítica, tan necesarias en tempos de crispación e conformismo.

A mostra «Ilustrando» celebra, ademais, a aposta de Faro de Vigo polo humorismo gráfico, un sinal de identidade do xornal dende que en 1923 o gran publicista e caricaturista Federico Ribas comezase a publicar alí as súas viñetas e dous anos despois Castelao continuase coas súas «Cousas da vida». Un fenómeno estudado por Ceferino de Blas no seu libro «90 anos de humor gráfico» (Faro de Vigo, 2013), que viviu a súa idade de ouro durante a Ditadura de Primo de Rivera e a Segunda República, interrompido, como tantas outras manifestacións do libre pensamento na Ditadura de Franco. Xaora, Faro recuperou o humorismo gráfico con determinación a partir de 1961 publicando as viñetas de Fernando Quesada,  que con cada peza lle foi gañando á censura franquista os límites da temática dos seus chistes, o que lle permitiu explorar na mina da cultura tradicional e empregar, xa dende 1970, a lingua galega como a principal das súas chispas. Un traballo pioneiro, ao que acompañaron despois plumas novas como as de Bofill e Aguilera, os predecesores do éxito que agora celebramos. Recomendo moi vivamente a exposición e os libros de Gogue e Davila.