Onte 2144: «Uma furtiva lágrima» de Nélida Piñón

/en , , , , , /por

En decembro de 2015, tras a tráxica sentenza do oncólogo, mesmo antes das últimas probas médicas, a escritora brasilega Nélida Piñón pensou facer un diario breve do que entón pensaba serían os seus derradeiros días. Comezou daquela a escribir un libro de memorias, de espírito moi literario e dimensión poética e ensaística, na liña do seu Livro das Horas (2012), que finalmente pechou co título Uma furtiva lágrima (Temas e debates, 2019). Unha narrativa autobiográfica sobre os segredos da vida e da morte, mais tamén sobre a memoria familiar e a súa identidade literaria, ancorada na lectura e reivindicación dun diálogo constante cos clásicos da cultura mediterránea. Un libro híbrido e aparentemente desordenado, concibido como unha arca que contén ademais aforismos, reflexións e confesións, un exercicio literario de  madurez e plenitude dunha autora para quen a narración é unha proba de amor, a mellor forma de inserirse na corrente sanguínea do ser humano.

Páxinas emotivas e de rara beleza, organizadas en capítulos e estampas breves na súa maior parte, nas que autora se confesa como muller, escritora, brasileira, e galega tamén, cosmopolita, criatura de todos os portos. Unha autodefinición que lle permite enveredar tanto polos vieiros das civilizacións antigas como pola reafirmación da memoria campesiña e familiar de Borela, a parroquia dos avós Amada e Daniel, o emigrante de Cotobade que chegado a Río aos doce anos nunca esqueceu as súas raíces:

«Guardo Galiza no nicho da memória.»

«E cedo aprendi não ser o Brasil meu único lar. E isto porque fui pautada pela melancolia da minha grei, que, mesmo nos dias festivos, padecia da ausência da Galiza, de onde procedera.

«Em meio a neblina do porto de Vigo, as cortinas de uma nova memória se abriram.» «Aprendia ser parte de uma família imigrante.» «Levada pela tentação de inventar o país do pai a que eu visitara, aprendi a língua galega, saboreei a comida, percorri o prado e a montanha. O eco do coração galego afirmava-me que o mundo era narrável.»

«Uma nação se constrói sobretudo com os ollhos, o cansaço, o sonho, a ilusão e a morte dos que labutam diariamente, e desse modo se preparam para admirar Da Vinci, Cervantes e Machado de Assis.»

«Na iminência de dedicar à Galiza uma devoção imutável, incapaz de se dissipar.»

«Os percalços de tal travessia em barco que não sei qual foi, e que teve início en Vigo, portode onde partiam os galegos, me acompanham en cada frase que escrevo.»

«Sou feita, portanto, de retalhos, dos escombros, da matéria de quem relata, sem os quais, em conjunto, a narrativa desfalece.»

«Sei como lamentavam a terra deixada para trás. O distanciamento que implicava em sua  perdição. Sem que dessem conta de que a partir do primeiro filho que lhes nascesse no Brasil, nunca mais recuperariam a terra distante. O pranto haveria de ser o seu consolo.»

Onte 1734: «Tudo que aprendemos juntos», a esperanza da música

/en , , , , , , , , /por

Tudo_que_aprendemos_juntosTudo que aprendemos juntos, a película de Sérgio Machado estreada esta semana como El profesor de violín, é outra achega valiosa a ese cinema que propón un diálogo sobre o papel da educación no desenvolvemento dos mozos e mozas que viven en situacións de exclusión social. Coma sucedía n’ A clase, onde Begaudeau escolleu un centro da banlieu parisina para escenificar os conflitos da exclusión, Machado faino cun centro da favela paulistana de Heliópolis para ofrecer un relato –baseado nalgunha medida nunha historia real, a da creación do Instituto Baccarelli– sobre as cicatrices dun grupo de adolescentes que non teñen outro futuro que abrazar a violencia. Porén, o director baiano non amosa só as feridas desa desigualdade, como noutras pezas do cinema brasileiro (Cidade de Deus ou Era uma vez), senón que tamén procura visibilizar o compromiso das persoas, como Laertes, violinista da Orquestra Sinfónica de São Paulo, que pretenden facerlle fronte dende as artes e a educación.

Película de BSO moi fermosa, lembrounos, inevitablemente, a atmosfera paulistana da Periferia de Iolanda Zúñiga e o conflito d’ As palabras poden matar de Marcos Calveiro, dúas obras que dende a nosa literatura recente abordan a complexidade do mundo da favela. A pesar de que o desenvolvemento do relato é previsible e a resolución un chisco forzada, Tudo que aprendemos juntos consigue emocionar e enguedellar ao espectador prendido entre a forza das interpretacións naturalistas dos mozos da orquestra e a serenidade dunha música marabillosa que reivindica o valor das belas artes para construír outro mundo diferente.

Onte 1732: Viva o pobo brasileiro!

/en , , , , /por

Marcaná_2016

A pesar dos agoiros da prensa europea, aledeime que onte gañase o pobo brasileiro inaugurando con ledicia e dignidade os Xogos Olímpicos 2016. A cerimonia ideada por Fernando Meirelles presentou ao mundo a historia e a diversidade natural e cultural como o maior patrimonio do Brasil. Sen alardes tecnolóxicos de convocatorias anteriores a música e a danza protagonizaron un relato visual, onde non faltaron momentos moi emocionantes como a interpretación do himno na voz do mestre Paulinho da Viola, outros sorprendentes como o desfile da Giselle Bünchen ao ritmo de «Garota de Ipanema» ou a escena simulada de parkour, e outros espectaculares como o baile caótico da ducia de escolas de samba, que en todos os casos expresaron que na bossa nova e na MPB está o ADN do Brasil contemporáneo. A inauguración non puido agochar o malestar dunha cidadanía capaz de apupar de forma escandalosa ao presidente en funcións, tras a destitución da presidente electa. Unha noite que supuxo a vitoria tamén dunha cidade moi fermosa onde vive tanta e tanta xente feliz con lágrimas. Viva o pobo brasileiro que nunca perdeu a esperanza e non desiste. Agardo uns xogos olímpicos vibrantes.

Chuva no Mar

/en , , , , , , , , /por

«Chuva no mar», esta marabilla das miñas admiradas cantoras Marisa Monte e Carminho, sobre texto de Arnaldo Antunes e animación de Nicolau, acáelle coma anel a este tránsito entre o ano vello que remata e o que comeza devagariño.

Os meus votos de esperanza para facermos xuntos o camiño novo, o horizonte aínda está ao lonxe.

Ponte nas ondas

/en , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana de Faro de Vigo a Ponte nas ondas, unha experiencia sociopedagóxica modélica de innovación educativa e comunicacións cultural transfronteiriza, merecedora do Premio Ondas 2014 á mellor cobertura informativa.

ponte-nas-1Dende hai dúas décadas o programa educativo Ponte nas ondas pretende romper as fronteiras mentais existentes entre escolares (e cidadáns) galegos e portugueses de ambas as dúas beiras do Miño. Creada como unha xornada anual de radio interescolar na que participaban colexios miñotos de Primaria, Ponte nas ondas é hoxe unha asociación cultural e pedagóxica consolidada cuxo traballo está centrado na recuperación do patrimonio inmaterial galego-portugués e no emprego educativo das tecnoloxías da comunicación.

A súa traxectoria e o traballo fecundo e innovador deste programa educativo transfronteirizo xustificaron que recibise o mes pasado un dos prestixiosos Premios Ondas 2014 outorgados por Radio Barcelona. Sen dúbida, un recoñecemento extraordinario, para unha experiencia de renovación pedagóxica no eido dos medios de comunicación.

Ponte nas ondas naceu en 1995, coincidindo coa apertura da ponte internacional que une Salvaterra de Miño e Monçao, dúas vilas que medraron da man, mais que tamén viviron viradas de costas durante moito tempo. Un grupo de profesores dos centros educativos de cada unha das localidades ideou unha xornada de radio escolar na que estes estudantes miñotos puidesen ter voz en efeméride tan destacada desenvolvendo un traballo colaborativo a prol da difusión da súa cultura común.

Os alumnos e alumnas dunha escola de Monçao, dende os estudios da emisora Ecos da Raia de Monçao, e os do colexio de Alxén (centro onde xa funcionaba unha radioescolar), dende os improvisados na Casa da Cultura de Salvaterra, inauguraron unha ponte de cordialidade, construída con palabras, músicas e ilusións. Unha ponte radiofónica que dende aquela primeira edición uniría aos rapaces e rapazas de ambas beiras do río que nin se coñecían nin sabían que, a pesar de formar parte de dous estados europeos diferentes, compartían refráns, xogos, costumes, cancións, en definitiva, contaban cunha lingua e cultura común.

Tras a incorporación ao programa de escolas das vilas unidas polas pontes, Tui-Valença do Minho e Arbo-Melgaço, como da Guarda-Caminha, comunicadas por ferri, o traballo escolar común e o intercambio cultural sobardou os límites dun proxecto que cada ano escollía un tema monográfico e no que xa participaban radios comerciais e públicas na súa maratón radiofónica que chegou a superar as trece horas.

Co novo século o proxecto densificouse. As escolas participantes aumentaron e comezaron a traballar de forma sistemática sobre o patrimonio inmaterial común da rexión arraiana e miñota coa intención de presentar a candidatura (2004) para que a Unesco o declarase como obra mestra da humanidade. Ese obxectivo levou a que todas as escolas traballasen sobre a cultura oral, o intanxible, o que non se ve, e se transmite oralmente na cadea xeracional e familiar. Froito desta estratexia recolléronse centos de testemuñas sobre as festas estacionais, romarías e crenzas, e milleiros de textos de cantigas, regueifas, contos, lendas, adiviñas, vivas na memoria das familias de ambas as dúas beiras do Miño. Foi tamén na primeira década do século cando Ponte nas ondas comezou a emitirse por internet (audio e vídeo) e as escolas comezaron a utilizar as novas tecnoloxías da comunicación, o que permitiu a ampliación do programa a centros educativos doutros países do espazo cultural da lusofonía, sobre todo do Brasil, polo que circula o sangue dunha lingua que aos galegos e galegas non nos resulta allea.

A exitosa experiencia de Ponte nas ondas, as súas actividades educativas sobre o patrimonio dunha tradición cultural común galega e portuguesa, apoiadas sobre os lazos lingüísticos da lusofonía e do emprego dos medios de comunicación e tecnoloxías dixitais, contribuíu a dotar de contidos culturais e simbólicos ao proxecto da eurorrexión Galicia-Norte de Portugal, unha iniciativa política que nunca chegara a funcionar máis alá dalgunhas iniciativas económicas intermitentes ou de proxectos políticos tan fráxiles e volubles como os do chamado Eixo Atlántico, que nunca chega a arrincar.

Mais tamén contribuíu Ponte nas ondas a afianzar nas escolas participantes prácticas de renovación pedagóxica, como o traballo cooperativo dos docentes e escolares dentro e fóra da aula, a utilización de medios tecnolóxicos de comunicación a distancia, a apertura de cada comunidade escolar á súa contorna, a participación doutros profesionais e medios no traballo didáctico, a realización de intercambios, a publicación de libros e cedés…

Beizón pois por tan valioso traballo sociopedagóxico á asociación cultural e pedagóxica Ponte nas ondas e aos que son os seus responsables, os profesores Santiago Veloso e Gerardo Feijoo, promotores e animadores tamén da experiencia dende o seu inicio.

Onte 996: Jogo bonito

/en , , , , , , /por

Lin na revista do avión que o football chegou a Brasil en 1894 na equipaxe de Charles William Miller, un estudante brasileño fillo dun traballador escocés do ferrocarril de São Paulo. Trouxo dúas bólas, unha bomba para inchalas, unhas botas e un libro coas regras dun xogo que coñecera mentres estudaba en Inglaterra. Cando aquelas dúas bólas comezaron a moverse entre os pés dos brasileiros o football acadou a perfección e transformouse en fútbol e aquel sport importado convertiuse a ritmo da samba en «jogo bonito». O feito de que fútbol e samba fosen da man no Rio de Janeiro abonda no carácter creativo (artístico e relacionado coas Belas Artes) de ambas as dúas disciplinas. Bo é lembralo antes de que a brazuca corra nas lameiras, mais sen esquecer que o «jogo bonito» non pode agochar que unha maioría de brasileiros aínda vive na pobreza e na exclusión.

Onte 788: «Livro das horas» de Nélida Piñón

/en , , , , , /por

Interesoume moito o Livro das horas de Nélida Piñón, unha obra narrativa híbrida, entre a memoria, o ensaio e o relato autobiográfico. Un texto de madurez literaria e humana, onde a narradora carioca, pasados os seus setenta e cinco anos, confesa o seu amor coa palabra, coa narración e co seu oficio literario, mantendo, pola contra, unha enorme discreción sobre a súa intimidade, que só rompe amosando o seu agarimo con Gravetinho, o seu canciño. Un libro cuxo protagonismo principal está na reflexión sobre o proceso de creación literaria («o texto é unha sombra adversaria á que lle dou vida»), mais tamén na confianza nas posibilidades creativas lingua («amo a lingua lusa, grazas a ela entendo que as linguas do mundo forman unha soa») e nas posibilidades dos mitos e das lendas, que corroen a lóxica e a racionalidade, para agrandar o horizonte do creador.

Un libro escrito cunha primeira persoa moi potente, onde a autora ficciona a súa propia vida, onde nada da realidade resulta alleo para ela e onde expresa a súa convicción de que é a imaxinación a razón para vivir e que «envellecer non a leva a renunciar ao privilexio da arte». Piñón confesa nestas páxinas vibrantes, enchoupadas de referencias á mitoloxía clásica e á música culta, que sempre tivo «apetito de almas», o que para ela funcionou como motor principal da súa obra ficional. Confesa, tamén, a súa amizade con Clarice Lispector, a súa experiencia como presidenta da Academia da Lingua Brasileira e a súa confianza incondicional nos seus lectores: «Non teño fillos, pero si lectores, capaces por si propios de defender a civilización contra os avances da barbarie».

Particular interese teñen as (seis) páxinas memorialísticas sobre Borela, a aldea do concello de Cotobade, onde naceu o seu pai, e onde ela viviu durante dous anos (marcantes) da súa infancia. Páxinas extraordinarias, evocadoras daquela Galicia rural dos difíciles anos corenta, escritas coa emoción da lembranza da avoa Isolina e do avó Daniel, «que afinou a miña natureza de narradora e me induciu a aprezar as comidas que tiña diante». Como tamén son emocionantes as referencias á celebración das festas de nadal e do cocido familiar, o polbo e bacallao preparado ao xeito da illa de Arousa, «ambos os dous pratos bañados en aceite, con allo, pementón dóce e a melancolía da familia». Orixe galega, da que fachendea Nélida nestas páxinas coma parte da súa ascendencia inequivocamente europea, á que a axudou a encamiñarse «a Homero, a Cervantes, a Dante, a Shakespeare», a amar a «Velázquez e a Vermeer», a oír dende pequena na radio, mentres facía os seus deberes na casa de Botafogo, a «Mozart, Beethoven, Wagner e Verdi», «un caleidoscopio que aínda hoxe propicia o meu tránsito polas artes», xa que «levaba comigo esta entidade chamada Europa». «O meu pai falábame do continente da outra banda do mar. Facíame crer que decontado me levaría a coñecer Borela, a aldea que describía con vehemencia, mentres cuestionaba en alta voz a razón de ter sido expulsado das súas fronteiras».

Nun libro con numerosas frases memorables a subliñar, entre outras, quedo con estas:

«Non estamos preparados para a vida e somos imperfectos para a ficción.»

«Admito que a vida está feita de treguas, ás veces difíciles, ás veces asombrosas.»

«Cada día aprendo a amar. A familia, os amigos, a lingua, as instancias da vida e da arte.»

«Quen dorme de máis corre o risco de expulsar a corrente de sangue da poesía.»

«A vocación do amor é amar a quen está cerca.»

«Cada día aprendo a perder as pequenas utopías e os ideais indómitos.»

«A literatura, tras a morte do autor, deixa atrás como legado os bosquexos de esceas vividas.»

«Aprendo a amar. Unha arte difícil, ningunha norma me orienta.»

«Fachéndome dun oficio que fixa no papel as emocións propensas a perderse. E que, para tal fin, vai á caza do ouro, da corteza de pan.»

«Aínda que a arte non fose síntese do mundo, era áncora e compás.»

Actualización (18:00): Acabo de saber polo facebook da Libraría Paz que o vindeiro martes, 12 de novembro, Nélida Piñón estará ás 20:00 horas na Casá das Campás de Pontevedra presentando a edición en castelán do libro publicada por Alfaguara. O acto será presentado por Salomé Álvarez Blanco e organizado pola Asociación Cultural e Medioambiental Canon de Pau de Cotobade.

Iniciativa Paz Andrade

/en , , , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo abordo os contidos da Iniciativa Paz Andrade para o aproveitamento da lingua portuguesa e vínculos coa lusofonía.

Unha ponencia da Comisión de Educación e Cultura do Parlamento de Galicia traballa sobre a proposición de lei de iniciativa lexislativa popular Valentín Paz-Andrade, para o aproveitamento da lingua portuguesa e vínculos coa lusofonía. Apoiada por máis de 17.000 asinaturas, esta iniciativa foi presentada a consideración do pleno polo empresario vigués Xosé Carlos Morell González o pasado 14 de maio, sendo aprobada por unanimidade de todos os grupos políticos, coa participación na votación de todos os membros da cámara, o que constituíu un consenso inédito nas dúas últimas lexislaturas.

Redactada en apenas tres breves artigos, a proposición de lei pretende  poñer en valor o que Valentín Paz-Andrade denominaba no seu ensaio “Galicia como tarea” (1959) potencial global “dunha lingua coa que os galegos e galegas podemos entendérmonos con millóns e millóns de persoas, aínda que a falen con distinto acento ou escriban de forma diferente certo número de palabras”. A da lingua portuguesa é unha comunidade formada por 254 millóns de persoas, un 3,6 % da poboación mundial, que alén da súa diversidade cultural, representa un considerable potencial económico. Segundo un estudo recente da oficina de estudos do Banco Espirito Santo  supón o 4,6 % do PIB mundial e o 2 % do comercio internacional planetario. Se activamos esas potencialidades de comunicación lingüística que posuímos os galegos e galegas, poderemos con facilidade ser os cidadáns europeos máis capacitados para acadar o maior progreso no menor tempo nunha lingua internacional de referencia, hoxe a quinta máis falada no mundo, máis tamén a terceira máis utilizada nas redes sociais e a primeira máis falada no hemisferio sur do planeta. Unha oportunidade competitiva, sobre todo no eido económico, que non deberiamos estragar no contexto da crise económica, xa que algúns dos países desta comunidade lusófona presentan elevadísimas taxas de crecemento anual como Angola (17 %); mais sobre todo polas oportunidades de negocio e traballo ofrecidas por Brasil, un dos cinco países “brics”, chamados a revolucionar a xeoeconomía do século XXI. Sen esquececer a diáspora portuguesa polo mundo (cinco millóns de persoas) ou as pequenas comunidades como Macao, onde o portugués é lingua oficial xunto ao chinés, na que se están realizando grandes investimentos no eido da educación universitaria, sendo unha porta de acceso á China continental.

O primeiro artigo da iniciativa incorpora a aprendizaxe da lingua portuguesa en todos os niveis do ensino regrado. Ábrese así a posibilidade de aumentar de forma significativa o número de alumnos e alumnas galegas con competencia elevada en comunicación e expresión oral e escrita en portugués. Un obxectivo acadado xa por Estremadura, comunidade que (para a vergonza galega) posúe a sede do Programa de Cooperación Transfronteiriza España-Portugal, na que estudan portugués como segunda lingua máis de dez mil estudantes de Secundaria. Unha incorporación do portugués ao currículum que debería facerse coincidir coa implantación máis que probable dos novos currículums LOMCE no vindeiro curso 2014-15. O segundo dos artigos propón que será un obxectivo estratéxico do Goberno galego a relación a todos o niveis (económico, cultural, deportivo, ambiental…) cos países de lingua portuguesa. Este achegamento institucional suporía unha ollada galega cara o sur, primeiro con Portugal, con quen, como tantas veces sinalou o noso amigo o editor Nelson de Matos, “sempre vivimos tan preto, mais tan virados de costas”. Ollada que cómpre prolongar alén mar, cara os países africanos de lingua portuguesa e cara Brasil, país de oportunidades e horizontes abertos, onde Galicia é recibida con menos prexuízos ca en Lisboa. Por último, o terceiro artigo, propón lograr a recepción aberta en territorio galego das emisións de radio e televisión portuguesas. Unha medida (aparentemente) técnica que abriría por fin a derradeira fronteira con Portugal, a informativa, cultural e deportiva, esoutra barreira invisible que tras dúas décadas cos pasos fronteirizos abertos en Tui, Pontebarxas, no Xerés ou en Feces aínda non foi posible derrubar.

A máis que probable aprobación por parte do Parlamento Galego desta lei para o aproveitamento da lingua portuguesa debería supoñer o inicio dun proceso de achegamento efectivo, inclusivo e recíproco de Galicia con Portugal, Brasil e o resto dos países da lusofonía. Será o momento de recuperar con coraxe iniciativas políticas, económicas e culturais como as do Eixo Atlántico (hoxe moi diminuído na súa actividade) ou a decisiva presenza de Galicia como Observador Asociado da Comunidade dos Países de Lingua Portuguesa (CPLP). Unha magnífica oportunidade para Galicia.

Onte 19: Vicente Paz

/en , , , /por

Na primeira das catro magníficas sesións da Conferencia Internacional do Libro, Vicente Paz, o responsable de Leya de Brasil, ditou unha completa lección sobre a situación do sector editorial no Brasil e as posibilidades que supón para o sector editorial galego. O noso editor emigrante, quizais, tamén, o noso editor máis internacional, apenas era coñecido polos seus colegas galegos. Onte abriunos unha esperanzadora xanela sobre a industrial editorial do país que representa o 80% da poboación lusófona do mundo. Deixounos a súa presentación, completísima en datos e reflexións, que axiña poderá ser descargada dende o espazo web do Clúster da edición, librarías e comercialización.

48horas Democracia

/en , , , , , /por

Admirable iniciativa de seguimento cidadán das eleccións brasileiras. A combinación entre o emprego colaborativo de Twitter e o uso de streaming permite unha publicación á marxe dos medios de comunicación comerciais.
Vía: Por un BNG de futuro e con futuro.