Onte 1983: Conversa con Ledicia Costa sobre as súas mulleres revolucionarias

/en , , , , , , , , , /por

Resultou excelente a conversa que na Feira do Libro de Vigo mantiveron onte o editor Fran Alonso e a escritora  Ledicia Costas sobre as mulleres revolucionarias na obra da escritora viguesa. Tres cuartos de hora de amena reflexión literaria, onde non faltaron as anécdotas e o humor, sobre as protagonistas da literatura de Costas, mulleres revolucionarias, rebeldes, empoderadas; unha conversa na que se percorreu toda a obra literaria, xa unha ducia de títulos, dunha autora que en apenas seis anos se convertiu nun referente da literatura galega do noso tempo.

Comezou Fran Alonso preguntando a Ledicia se fora ela tamén unha nena rabuda coma o son as súas personaxes, ao que Costas respondeu confesando que fora unha nena sensible, tímida, «aprendín a ser rabuda lendo, fun unha nena moi lectora, aprendín a comprender o mundo a través dos libros». De aí a conversa pasou a falar do personaxe de Esmeraldina, personaxe que a autora considera «unha nena rabuda por excelencia, está indignada por estar morta, por ser unha fantasma». Costas lembrou que aos cinco anos visitaba o cemiterio da man do seu avó. «Alí lin nomes extraordinarios como Casimiro Blanco Blanco. Quizais por iso foime tan sinxelo construír o personaxe de Escarlatina. A rabudez e o tema macabro non foron cuestión alleas na miña infancia». «Como tampouco o foi o interese pola cociña, a pesar de que cociño fatal, a min gústame probar. Teño unha relación estreita coa cociña porque miña nai é unha gran cociñeira e miña irmán unha gran reposteira».

«Incluín a cociña en Escarlatina comprobando como as mulleres sempre estivemos relegadas na alta cociña, a pesar de ser as que se ocupan da cociña e dos coidados na familia. Observei que cando se puxeron de moda os programas de cociña na televisión todos os chefs eran homes. Ás mulleres prohibíaselle o acceso a esa posición de poder. “Diso nada”, pensei. Nos meus libros son as mulleres as que cociña e as que saben facelo. Os meus libros son unha homenaxe ás nais e as avoas que nos alegran o estómago e sobre todo, o corazón». Ledicia contou como nos centros escolares se foi formando unha auténtica comunidade gastronómica a partir das receitas de Escarlatina: «Nun IES fun recibida por catro mesas cheas de larpeiradas a partir de receitas dos libros. Pretendía que eu fose o xurado dun concurso que organizarara e probase cada un dos dos 356 petiscos. Quererían matarme ou acabar comigo?»

«Esta é outra das experiencias extraordinarias que teño vivido nos meus encontros co lectorado nos centros escolares, centos e centos que teño visitados nestes últimos cursos. Sei que algunhas receitas son difíciles, trátase de cociña francesa, moi elaborada e complexa, pero así todo aí están os pratos, riquisimos. Estas experiencias nos centros son inesquecibles para min. É fantástico cando a literatura dá un chouto e chega a outras partes». «Como tamén o está sendo a utilización do humor macabro para abordar o tema da morte. Sempre me considerei unha persoa seria, xaora síntome moi cómoda escribindo con humor». «Desa pulsión humorística naceu o personaxe de Lady Horreur, esa araña macabra que é tamén a voz da conciencia de Escarlatina, capaz de dicirlle as cousas claras, de cuestionala e motivala. Sempre crin que tiña que ser unha araña con acento francés. Gústame ese personaxe».

Fran Alonso levou a conversa despois ás mulleres planta que protagonizan Jules Verne e a vida secreta das mulleres planta. «Sempre quixen contar cunha obra que tivese un peso vexetal específico. De aí naceu a idea de crear unha estirpe de mulleres con corpo humano e alma de planta. Ben é certo que todos os personaxes históricos son homes, Jules Verne e Antonio Sanjurjo Badia, e son as mulleres plata as que introducen o elemento fantástico. Esta novela deume pé a homenaxear ao Vigo de finais do XIX, o que coñeceu Jules Verne cando desembarcou no peirao da Laxe. Un Vigo que daquela estaba en movemento, en expansión. O proceso de documentación foi moi amable, cheguei a ter saudades daquel Vigo que non cocñecín. A axuda dos membros do Instituto de Estudios Vigueses facilitoume moito o traballo. Esta foi a miña homenaxe a miña cidade, síntome unha viguesa orgullosa». A conversa deu un chouto no tempo e xirou arredor de Un animal chamado néboa, un libro de relatos publicado na colección de Narrativa,onde a ficción se constrúe a partir de diferentes acontecementos sucedidos durante o conflito bélico da Segunda Guerra Mundial.

Ledicia Costas lembrou o personaxe de Catarina Salicheva, «unha nena de doce anos que morreu xunto a toda a súa familia durante o cerco de Stalingrado, a temperaturas de 30 graos baixo cero». «É estarrecedor o diario de Catarina, un diario de apenas un día, unha testemuña de como van morrendo, unha a unha todas as persoas da súa familia. Catarina Salicheva é filla da dor e da fame. O seu diario merece ser lembrado, como o de Ana Frank». «No libro tamén se recupera a historia das mulleres prostituídas, recluídas nos campos de concentración Ravensbruck e Mathausen, sobre as que hai apenas documentación. Outro episodio da hsitoria das mulleres que permanece case oculto». A conversa seguiu sobre a creación do personaxe da señorita Bubble e a estética steampunk, presente tamén en Jules Verne e as mulleres planta e no libro máis recente, As peripecias de Extravaganzza Pérez, estética baseada na revolución industrial e na época vitoriana, onde se fai un alegato a prol do valor da ciencia e da tecnoloxía.

Avanzou a conversa falando do personaxe de Extravaganza; «un personaxe raro, ligado á defensa da ecoloxía, «Extravaganzza é unha nena que naceu cunha descapacidade moi grave, ten que superar obstáculos, razón pola que lle dei unha extracapacidade, a de comunicarse cos animais de forma silenciosa, non verbal», «foi este un libro no que pretendín unha defensa férrea a ecoloxía». Xa no remate da conversa, Fran Alonso preguntou a Ledicia Costas sobre os personaxes de Isla, protagonista d’ O corazón de Xúpiter, e Nube de Recinto gris, novela que a autora considerou unha das súas obras máis complexas, na que pretendeu abordar a aceptación da diversidade. Rematou a conversa, lembrando o editor que Reina fora o primeiro personaxe da autora, a xitana d ‘ Unha estrela no vento, e que ägata o será da próxima, A balada dos unicornios, premio Lazarillo de literatura xuvenil 2017, que Xerais publicará no vindeiro mes de setembro. Tras a conversa comezou unha animada sesión de asinaturas.

Onte 1982: Presentación de «Fóra do normal» de María Reimóndez na Feira do Libro de Vigo

/en , , , , , , , , , /por

Excelente foi a presentación do serán de onte na Feira do Libro de Vigo de Fóra do normal, a novela de María Reimóndez gañadora da primeira edición do Premio Agustín Fernández Paz de Narrativa Infantil e Xuvenil pola Igualdade. Eric Dopazo e Fran Alonso acompañaron á autora diante de medio cento de persoas que participaron activamente na sesión.

Comezou Fran Alonso lembrando o pasamento de Xabier P. DoCampo, membro do xurado que outorgou o premio a Fóra do normal, ao que cualificou como unha das maiores figuras da literatura galega do noso tempo. A seguir encadrou a novela como «outra obra que continúa o compromiso de Reimóndez coa literatura para construír o mundo, para intervir nel, literatura que quere facer da diferencia normalidade, porque a diferencia é o que caracteriza o mundo». «Do que fala Fóra do normal é da capacidade que temos para recoñecer a diferencia, a nosa propia identidade. Un libro,sobre a identidade transxénero, que pon o valor sobre a anomalía desa diferencia. Ilustrado por Antonio Seijas nos interiores e na cuberta, as súas imaxes que remiten a superheroes e superheroínas, como a propia autora, constitúen o pano de fondo dunha novela que conta a vida de André, un mozo transexual, que vive a súa identidade como un feito problemático, tanto socialmente, sexa no ámbito escolar, no insttuto de Teis, como na súa propia familia, sobre todo pola difícil relación co seu pai».

Continuou o director de Xerais falando dos personaxes. Comezou polo de Mucha das Antas, «que lembra moito a outro personaxe de María, a Gaia de En vías de extinción, un personaxe o desta rapaza que chega de Ribadeo que reivindica toda esa forza e todo ese valor da cultura rural, da terra e do sabor de quen sabe está apoiado por unha cultura ancestral, con orgullo e fachenda. Mucha ten unha personalidade arrolladadora, moi marcada, o que levará a que André se sinta nalgún momento intimidado. El está afeito a vivir co acoso, razón pola que ese encontro con Mucha o vive con certa controversia persoal». Seguiu Fran sinalando que «ao longo da novela vaise conformando unha patrulla trans formada por outros dous personaxes: Xela e Martín. Xela é a rapaza guai, a rapaza popular, a que ten éxito. Martín ten certo perfil de acosador pero tamén de vítima dunha carencia afectiva dentro da súa familia. Catro personaxes que están fóra do normal, que non encaixan no ambito que os rodea, por ser distintos. Mais ao mesmo tempo son personaxes, sobre todo o de André, que manteñen un paralelismo cos superheroes e superheroínas do cómic que pululan polo libro, eses personaxes chegados a través da banda deseñada e a televisión que supoñen un referente para eles. Un referente que os reforza xa que son persoas irredentas, que se acaban rebelando contra as convencións sociais. Os personaxes do cómic axúdanos a comprender o espazo no que habitan, a aceptar a súa forma de ser, de pensar e de relacionarse cos demais e, polo tanto, a superarse».

Salientou Alonso «a evolución psicolóxica de todos os personaxes está moi ben acompasada cos acontecementos narrados, o que require por parte da autora unha gran sensibilidade para poñerse na pel dos demais, de asumir a forma de ver o mundo e sentir a outras persoas. María Reimóndez intenta ofrecer un mundo biodiverso. É unha autora que concibe a literatura como unha ferramenta de transformación social. Os seus libros están concibidos para facernos reflexionar, para obrigarnos a pensar, para provocar o debate social e persoal dende a intervención literaria. A literatura como intervención, pero tamén como pracer». Rematou Fran Alonso salientando que «o libro está escrito, como todos os libros de María, dende a esperanza, que é o motor que move o mundo, que fai que as persoas diversas poidan ter un lugar neste mundo».

Continuou a presentación cunha conversa entre Eric Dopazo e autora, no que participou tamén o público, e na que se foron lendo anacos da novela. Dopazo comezou a súa intervención sinalando que «este libro non é só para persoas diversas, é tamen para persoas canónicas ás que convida a reflexionar sobre a súa propia diversidade». Despois de conversar arredor do papel dos superheroes como fío condutor da novela, Dopazo e Reimóndez o fixeron sobre a abordaxe da diversidade en Fóra do normal. Para a autora «a diversidade é fundamental na novela non só referida ao corpo, hai tamén outras diversidades, como a da lingua, dende o punto de vista dialectal; como tamen se propón unha reflexión sobre a linguaxe sexista dende o punto de vista do xénero e das identidades».

Falaron despois dos corpos, das concepcións que temos dos corpos, das identidades e de todas interseccións existentes entre elas. María Reimóndez confesou que «todos os libros, polo menos os meus, están escritos dende a realidade. Nesta novela traballei con personaxes e persoas que coñezo, con referentes próximos, o que é importante para todo o que escribimos. O personaxe de Mucha está construído con moitas das rapazas coas que convivín en Vilalba, rapazas do rural que tampouco encaixan, sendo vistas como brutas ou persoas pouco intelixentes, de forma despectiva, un estereotipo que sempre moito me irritou».

Seguiu Reimóndez sinalando que «o libro parte da realidade e da súa diversidade. Son consciente de que existe unha fenda entre a literatura e o que vivimos, a realidade é sempre mais diversa ca literatura, que por desgraza non acolle a todas as identidades nin a todas as orixes nin sequera a nosa propia lingua. Creo que a literatura ten un papel moi importante á hora de conformar outros modelos de sociedade, as formas de ser e de estar no mundo. Este libro bebe de todo isto, personaxes que viven fóra do normal, que esa é a esencia de ser superheroes ou superheroinas, non hai ningún deles que sexa normal porque non tería nada de particular nin faría nada extraordinario».

Remataron a conversa Eric e María falando arredor do conflito entre o que Dopazo definiu como «corpo conflito» e «corpo fogar». Confesou Eric que «hai dez ou quince anos ter este libro na miña mesiña de noite teríame sido de gran utilidade». A este teor, Reimóndez sinalou que «quitando os corpos normativos, homes, brancos, cis, heterosexuais, a todas as mulleres, sexan cis ou trans, se nos pon constantemente en conflito co noso corpo, se nos obriga a pasar por unhas rodas de consumo, por entrar nuns cánones de beleza moi concretos, e iso provoca que permanentemente vivamos en conflito co noso corpo. Moitas veces o acto máis revolucionario é querer ao propio corpo e se cadra ser heroína e non levar esta roupa [a autora vestía nese momento un traxe de superwoman] e voume cambiar de superheroína a heroína real [a autora vestiu unha bata tradicional].» «A novela é unha reflexión sobre heroes e heroínas, é necesario desfacernos dos corpos e dos traxes e pasar a reagrupar outros traxes e outras identidades que son as que realmente resultan heroicas», rematou.

Beneficios da lectura

/en , , , , , , , , /por

Con motivo da Feira do Libro de Vigo dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á beneficiosa relación entre cerebro e lectura:

Máis alá da emoción que supuxo lembrar o pasamento do meu amigo o mestre Xabier DoCampo, do pregón que pronunciei na Porta do Sol na inauguración da Feira do Libro de Vigo non esquecerei nin o escaso interese institucional que este acto mereceu para os responsables do concello de Vigo nin a sorprendente polémica suscitada nas redes sociais por unha das miñas afirmacións: «Ler tal ou cal novela de Pedro Feijoo ou Ledicia Costas estimula a conectividade cerebral durante semanas». Unha frase que no contexto da apertura desta festa viguesa dos libros –evento que ocupa un espazo urbano de privilexio– pretendía apenas salientar que a lectura é unha actividade cerebralmente saudable e que os libros son unha creación memorable dos seres humanos indispensable para garantir o benestar de calquera comunidade.

No entanto, a miña afirmación non era tampouco inocente xa que como ten sinalado Juan Mata, profesor da Universidade de Granada, nun artigo esencial, «Neurociencia, lectura y literatura infantil» (2016), nos últimos anos foron varias as investigacións no eido da neurociencia que afondan arredor das complexas relacións entre a lectura e o cerebro. Estudos sobre as transformacións que a aprendizaxe da lectura provoca no cerebro, tanto en idades temperás como nas adultas, mais tamén outros moi orixinais que axudan a entender o que sucede no cerebro cando lemos e en que medida as ficcións repercuten nas persoas lectoras, incluídas as máis novas.

Cita o profesor Juan Mata que nunha investigación realizada con picariños de 3 a 5 anos utilizando imaxes de resonancia magnética, o equipo do doutor John S.Hutton (2015) do Hospital de Cincinnati comprobou que, ao escoitar novos contos, os nenos e nenas aos que se lles lía decote na casa amosaban nos resultados das resonancias unha activación máis elevada das áreas cerebrais relacionadas coa formación de imaxes mentais e co procesamento semántico ca aqueloutros que carecían desa experiencia oral preliteraria. Unha circunstancia que condicionará a aprendizaxe posterior da lectura. Secasí, ninguén pon en dúbida hoxe que a aprendizaxe da lectura provoca mudanzas profundas na estrutura cerebral, xa que a adquisición desta destreza non está predeterminada xeneticamente, como sucede coa fala, e o cerebro debe readaptar os circuítos neuronais a funcións específicas da lectura como as relacionadas co recoñecemento visual e coa tarefa de identificación de letras e palabras cos sons da lingua. Un proceso complexo de aprendizaxe que xustifica a importancia de lerlle aos bebés en voz alta dende o seu nacemento e salienta a importancia do contacto dos picariños cos libros e coa narración oral dende as idades temperás.

Xaora, tamén hai investigacións, como as promovidas polo equipo do profesor Berns da Universidade de Emory en Atlanta (2013), que amosan como a lectura dunha novela provoca un incremento significativo da conectividade neuronal na rexión da córtex somatosensorial e motora e como esa alta conectividade se mantén durante os días seguintes a súa lectura. E iso é así na medida en que as persoas lectoras mentres len un relato, ademais de comprender o significado das palabras viven emocionalmente o que esas palabras lle contan, o que non quere dicir outra cousas que a lectura de ficción ten implicacións cerebrais que van máis alá do lecer que provoca.

David Comer Kidd e Emanuele Castano nun proxecto da Universidade de Harvard (2013) amosaron, no que acuñaron como Teoría da Mente, que a lectura de textos de ficción mellora a capacidade de detectar, comprender ou predecir desexos, intencións, pensamentos, crenzas ou emocións doutras persoas, o que nos permite non só darlles sentido senón simular esas condutas, poñernos no lugar doutras persoas para entendelas mellor. Comer e Castano non dubidan en afirmar que «a ficción literaria repercute de forma significativa na vida das persoas lectoras».  Como as investigacións de Mar e Oatley (2011) confirman que a lectura de narracións de ficción ten efectos emocionais notables na maneira de sentir, antes, durante e despois da lectura.

Todas as evidencias amosan que a lectura de textos literarios activa numerosas áreas do cerebro e modifica a súa estrutura. Todas as investigacións coinciden en salientar os beneficios da lectura como chave para favorecer a saúde do cerebro. Noutras palabras, a lectura de textos de ficción inflúe no pensamento, nas emocións e no comportamento dos lectores e lectoras. O que lemos inflúe no que somos. «A literatura nace e esfiaña a vida», como lle escoitamos unha vez ao chorado mestre DoCampo. Recomendo que nestes días acudan sen medo ás actividades literarias que se desenvolven na Porta do Libro, onde está instalada a Feira do Sol. Boas e saudables lecturas de verán!

Xabier, o fillo de Raimundo e Teresa

/en , , , , , , /por

Na edición en papel desta semana de SermosGaliza publico estoutra lembranza de Xabier P. DoCampo:

«Son fillo de Raimundo de Granda, o muiñeiro de Castro, que enfiaba sucedidos como quen fai un colar de zonchos. Deume moitas cousas na vida que compartimos, pero quero traer aquí dúas que se relacionan co meu oficio da escrita. Deume o desexo de contar, sen el non hai literatura, é algo que non se aprende, tense ou non se ten. Eu sempre pensei que se trata de algo que tampouco é xenético, algo que debe ser osmótico, que se che mete dentro por contacto íntimo con alguén que ama contar. Así mo pasou meu pai a min. E deume tamén un xeito de contar que resoa no máis afastado pasado deste pobo.

(…)

»E son fillo de Teresa DoCampo que cantaba cuplés e tangos e que recitaba o Cántico Espiritual de Juan de la Cruz cun dicir que te emocionaba até as bágoas. E explicábamo con máis acerto e verdade que calquera dos profesores de literatura que tiven máis adiante. Ela, contándome os libros que lera na súa vida e recitándome centos de versos, meteume no corpo e na alma o amor á literatura. Dela recibín o gusto pola palabra, o fascinio da palabra como experiencia literaria primeira.

O 21 de xuño de 2014, ao fío da homenaxe que AELG tributou a Xabier P. DoCampo, o seu compañeiro Agustín Fernández Paz rescatou estes dous textos autobiográficos do fillo de Raimundo de Granda, o muiñeiro de Castro, e Teresa DoCampo, a costureira que recitaba o Cántico espiritual. Confesións que identifican as raíces dun rapaz nacido nos anos difíciles da posguerra (1946) nunha vila chairega e descubríu a carón da lareira, cando o mundo aínda non estaba inzado de pantallas, a marabilla de escoitar historias de risa ou de medo, de crimes ou de aparecidos dos labios dos seus pais ou doutros veciños que frecuentaba a cociña da súa casa. Lembro que naquela fermosa chufada en Castro de Ribeiras de Lea Agustín identificou nas mañas do señor Raimundo e da señora Teresa, tan semellantes ás que Álvaro Cunqueiro puxo en boca do señor Elimas, a primeira fonte literaria do seu amigo Paco DoCampo: a do pracer de contar historias e o pracer escoitalas. Raimundo e Teresa deitaron en Xabier a experiencia literaria primeira, a de contar e a de ler, a fascinación polo valor e o eco da palabra.

E abofé que DoCampo bebeu con moito proveito desa fonte primixenia, convertíndose nun dos mellores contadores de historias que coñecimos, fosen reais ou imaxinadas, fosen orais ou escritas, xa que para el, como tantas veces expresou, contar era «o acto de amor máis sublime» que coñecía. Desa pulsión naceron algunhas das súas historias máis memorables como as recollidas en títulos como Cando petan na porta pola noite (Xerais 1994), libro polo que obtería o Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil ou Un conto de tres noites (Xerais 2001) ou A decisión de Valerio (Xerais 2005). E contou sempre DoCampo dende a patria da lingua, o idioma no que asistiu a creación do mundo e no que descubriu o nome das cousas, ese galego da Chaira miniado despois en lingua literaria no seu medio cento de libros. Lingua que levou sempre nos beizos orgulloso, como na lapela prendida a insignia de ProLingua, a plataforma apartidaria da que foi celme e motor concibida en 2009 por el como «un valado para nos defender e para reivindicar o esencial», para traballar por un idioma «que non é de ninguén porque é de todos; non é de onte nin de hoxe, porque é de sempre». Unha lingua que para DoCampo nin sequera é patrimonio dos que a usan, xa que é un ben da humanidade enteira: «Patrimonio para preservar, coidar e estender no seu uso, e para entregar con xenerosidade e orgullo aos nosos fillos e aos nosos netos e que así se fagan responsábeis da cadea que tamén a eles haberá de transcender».

Ademais de contador, Xabier foi lector apaixonado e voraz dende a mocidade, amante d’ A illa do tesouro, o libro de Stevenson ao que homenaxeou despois en A illa de todas as illas (Xerais 2013), e entusiasta letraferido capaz de contaxiar o seu amor polos «mellores libros» en intervencións extraordinarias na radio, outro dos seus activismos, como o do teatro ou o do cinema amadores, que concibía como outras posibilidades de contar. Xaora, motivado pola súa condición de mestre, vinculado á renovación pedagóxica e a loita pola normalización da lingua (foi un dos fundadores de Nova Escola Galega e da Revista Galega de Educación), afondou na investigación arredor do fenómeno da lectura, desenvolvendo un traballo tan inmenso como discreto co profesorado e con outros mediadores. Froito da súa reflexión sobre o fomento da lectura e da formación da competencia lectora e do lectorado literario foi esoutro libro marabilloso, Catro cartas (Anaya 2000), que abriu o xénero epistolar como o seu preferido para intervir no debate social, cultural e político cando consideraba preciso.

DoCampo formou parte da Xeración Lamote, xunto cos tamén chairegos Paco Martín e Agustín Fernández Paz, a dos pioneiros que dende a década dos oitenta contribuíron tan decisivamente a conformar a Literatura Infantil e Xuvenil en galego. Títulos como O misterio das badaladas (Vía Láctea 1986), O Pazo Baleiro (Xerais 1997) ou A casa da luz (Xerais 2002) foron referentes de boas lecturas para xeracións de novos lectores e lectoras en galego. No entanto, Xabier tamén marcou cunha ollada ética toda a nosa narrativa contemporánea coa publicación de novelas moi literarias como O libro das viaxes imaxinarias (Xerais 2008), na que colaborou tan estreitamente con Xosé Cobas, o seu ilustrador irmao, e A nena do abrigo de astracán (Xerais 2017), a obra que culminou a súa viaxe, na que reconstruíu esfiañando a súa propia vida a violencia da sociedade do nacionalcatolicismo daquel Castro da súa infancia, e da que se sentía orgulloso e satisfeito nos seus últimos días difíciles.

Máis alá da súa extraordinaria figura literaria e do seu compromiso coa cultura e a lingua, Xabier DoCampo foi unha activista de todas as causas da dignidade nosa, como testemuñou na súa derradeira e inesquecible intervención o pasado mes de maio na Gala do Libro reclamando con toda a enerxía da que dispuña atención para o libro galego. Xabier DoCampo é un auténtico diamante da dignidade galega. «Compartir» foi o seu verbo preferido e a amizade un valor que cultivou, a pesar das maiores adversidades, cunha elegancia e xenerosidade desbordada. Choramos a súa perda, mais temos a fortuna de contar cunha obra súa que nos convida a gozar do pracer da lectura e do afán de facer da vida relato, como el aprendeu de Raimundo e Teresa. Beizón, mestre e irmao!

Onte 1981: Pregón da Feira do Libro de Vigo

/en , , , , , , , , , , , , , , /por

Onte tiven a honra de pronunciar o pregón da Feira do Libro de Vigo, un dos maiores orgullos dos que gocei na miña vida de editor. Xaora, puiden comprobar, outra vez máis, o escaso interese institucional do acto para os responsables do concello de Vigo.

Deixo o texto en pdf no que homenaxeo ao editor vigués Eugenio Barrientos «Tetilla», fundador da proeza que foi a editorial Cíes de literatura popular, e reclamo dignidade para o libro galego como sector estratéxico para Galicia. Un texto, homenaxe ao mestre Xabier DoCampo, no que tamén reflexiono sobre o valor actual do libro e da lectura e no que propoño a recuperación do proxecto de Vigo llegit, como festival internacional do libro de Vigo. Agradezo o agarimo das persoas amigas que me acompañaron nesta xornada coa que sei pecho unha etapa profesional na que pretendín defender a edición en galego como un piar para o futuro da nosa lingua e da nosa cultura.

Texto do pregón en pdf.

A viaxe de Xabier

/en , , , , , , /por

No artigo de urxencia en Luzes lembro conmocionado ao mestre Xabier DoCampo:

«Todas as viaxes son un regreso. Calquera viaxeiro retorna á casa desde o momento mesmo en que puxo un pé fóra dela. Hai que volver para contar, para facer da viaxe relato. Por iso os camiños que emprende o Viaxeiro son vieiros que conducen ao coñecemento e á aprehensión da beleza, que tantas veces hai que rescatar do medio da miseria e do mal…»

«Viaxar é ir ao encontro do que nos emociona na súa contemplación e diante do que abandonamos todo desexo de posesión, porque o gozo está en recibírmolo de xeito gratuíto.»

Así comeza O libro das viaxes imaxinarias (Xerais, 2008), unha das obras máis fermosas da narrativa galega de todos os tempos, na que Xabier P. DoCampo, contando coa colaboración do seu amigo Xosé Cobas, recolleu a súa forma de entender a propia vida, como viaxe, como experiencia irrepetible e única na que procuramos a beleza ou agardamos atopar ao chou aquilo que nos emociona. Unha experiencia que nos constrúe como seres humanos, facilitándonos aprendizaxes e activando a memoria, axudándonos a madurecer e a compartir coas persoas queridas unha parte das nosas vidas.

Eis para Xabier DoCampo radicaba a importancia da viaxe e do seu imprescindible relato, sexa pola narración oral ou escrita que fagamos sexa polas testemuñas visuais, esas instantáneas que apreixamos roubándollas á fugacidade da luz. Xa non é imprescindible para realizar a viaxe afastarse milleiros, mesmo centenares, de quilómetros do limiar da casa. É posible, tamén, percorrer devagariño as rúas e vieiros da propia cidade coa actitude inocente do viaxeiro, coa ollada á espreita disposta á sorpresa e o abraio.

Xabier fixo da súa vida unha viaxe e desta viaxe un relato que compartiu nunha obra narrativa esencial para conformar tanto o actual corpus da literatura infantil e xuvenil galega, da que como membro da Xeración Lamote foi pioneiro, mais tamén para deitar unha olla ética na narrativa contemporánea de noso, con títulos memorables como o xa citado O libro das viaxes imaxinarias ou A nena do abrigo de astracán (Xerais 2017), a novela derradeira na que deitou a súa memoria da infancia chairega en tempos de intransixencia. Unha obra narrativa na que ofreceu, ademais, títulos emblemáticos para varias xeracións que con Cando petan na porta pola noite (Xerais 1994), relatos cos que obtivo o Premio Nacional de literatura Infantil, ou O misterio das badaladas (Vía Láctea 1986), foron conformándose como lectorado literario.

Mestre xeneroso de Primaria, namorado do cinema e do teatro, guionista e director de programas de radio, contador oral formado a carón da lareira, activista da renovación pedagóxica como membro fundador de Nova Escola Galega e da causa da dignidade da lingua galega como celme e motor da plataforma apartidaria Prolingua, foi con todo a lectura e a reflexión sobre a lectura a actividade principal da súa viaxe na que foi tecendo unha tea enorme de afectos e lealtades.

Choramos a Xabier, mais sabemos que a súa viaxe non rematou esta madrugada, poderemos sempre compartila nos seus relatos que nos convidan a gozar do pracer da lectura e do afán de facer a vida relato. Beizón, sempre mestre, irmao!

Enrique X. Macías 60

/en , , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo aos concertos de homenaxe a Enrique X. Macías con motivo do sesenta aniversario do seu nacemento:

No serán de onte o grupo Vertixe Sonora, dirixido por Pedro Amaral, interpretou no Auditorio do CGAC de Santiago de Compostela «Itinerario de luz» (1994-95), unha das pezas máis emblemáticas de Enrique X. Macías. Un concerto inserido na programación das Xornadas de Música Contemporánea 2018 que co lema «Música, memoria e emoción» lembraron con diversas actividades o 60 aniversario do nacemento do compositor vigués. Un concerto iniciado con outras dúas pezas de Macías, «Adhuc» (1992-93) e «Cadencias e Interludios / Percurso» (1992), mais no que, inevitablemente lembramos aqueloutro celebrado o 15 de abril de 1995, no mesmo auditorio (sendo entón director do CGAC o pintor Antón Pulido), cando «Itinerario de luz» fora interpretada pola London Sinfonietta dixirida por Mark Foster, nun programa do que ademais formaron parte outras obras de Enrique, «Estrofas» (1993-95) e «Chambre dans l’espace» (1992-93). Concertos ambos os dous inesquecibles dun compositor sobresaínte na música contemporánea galega, española e europea, vinculado sempre ao festival compostelán do que, xunto a Carlos Villanueva (director da Aula Aberta da USC) e Tomás Marco (director do Centro para la Difusión de la Música Contemporánea), foi coorganizador da súa primeira edición de marzo de 1987.

Mercedes Rosón, alma mater ao longo de tres décadas das xornadas compostelanas (un espazo de encontro para varias xeracións de compositores e intérpretes contemporáneos), recuperou no programa desta edición un fragmento moi significativo da derradeira carta que dende Bruxelas lle enviara Macías: «Na espera de beber algo xuntos deixando entrar o sol pola galería do Auditorio de Galicia, onde soño, poesía e vida se mesturan, e signifiquemos xuntos que a creación é un xesto total e totalizador». E abofé que ao longo de dúas intensas décadas de formación autodidacta e traballo compositivo, Enrique X. Macías foi un creador total que utilizando os diversos recursos da creación sonora expresou a palpitación do existir nunha reflexión sempre autoesixente que o levou a renovar unha e outra vez a súa obra, tanto no que se refería a súa temática e preocupación estética como aos propios medios que empregaba, sen menoscabo do seu interese polas posibilidades creativas dos instrumentos tradicionais.

Os que tivemos a fortuna de gozar da amizade de Enrique X. Macías sabiamos que concibía a súa obra como unha tarefa inacabada, un proceso en permanente construción. Actualizaba decote o seu catálogo autoral, e cando escribía unha nova obra, apretado polos prazos e as dificultades de produción das estreas (tarefa da que se ocupaba con paixón), sabía que non estaba aínda rematada. O de Enrique foi un proceso creador permanente, nunca totalmente concluído, que no fresco sinfónico de «Exequias» (1992-94), amosa ese estado de procura, de inquietude, de rebeldía, como foi toda súa vida. Enrique, de aparencia tan fráxil como elegante, posuía esa forza interior, esa coraxe que lle permitía manter a súa ambición creativa contra vento e marea, por riba das incomprensións do seu proprio país, froito en boa medida da mediocridade e do conformismo do tempo que lle tocou vivir. O seu percorrido vital foi a viaxe solitaria dun heterodoxo, dun explorador do coñecemento, mais tamén dun artista profesional responsable do rigor da súa obra e das consecuencias disto para súa propia vida. Macías moveuse pola fe inquebrantable no seu traballo creativo, pola convicción de ser consecuente co logro dunha linguaxe musical persoal, nacida dunha reflexión inédita sobre a arte dos sons, que asumía diante do público todos os riscos.

O 18 de maio Enrique X. Macías tería cumprido sesenta anos. Tras o seu pasamento hai case vinte e tres, en novembro de 1995, a súa figura foise esvaecendo na nosa contorna cultural, apenas como unha nota breve nas escasas historias da música galega e foco de interese dun par de inquedos investigadores musicais. A pesar de iniciativas tan honrosas como a das Xornadas de Compostela deste ano, inauguradas coa interpretación da súa «Sonata» (1986-89) por parte da pianista galega Isabel Pérez Dobarro, e coa edición xa hai unha década de dous cedés e de tres concertos retrospectivos na Coruña, Santiago e Vigo, a figura deste xenio vigués irrepetible corre o risco de ser esquecida en Galicia. Que se volvese a interpretar a súa obra en Vigo, a cidade que tanto amou e que sempre tanto lle doeu, o porto seguro onde radicaban os seus afectos e o seu celme creativo, é de estrita xustiza. Moito máis cando aquí non se interpretou aínda «Clamores y alegrías» (1995), a súa obra póstuma, estreada en 1996 no Festival de Canarias, para a crítica o seu traballo máis acabado. Asume a Concellaría de Cultura ese reto?

Torrecedeira blues

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a problemática do barrio de Torrecedeira:

A rúa Torrecedeira é unha das expresións máis fidedignas do «urbanismo desarrollista» vigués de hai corenta anos. Aprobada a súa apertura pola corporación en 1943, como enlace entre a nova avenida da Coruña e o paseo de Alfonso, tardou en completar até a década de 1970 a súa fasquía actual de espazo urbano de dura construción pechada sen unha saída natural ao centro e escasas dotacións para a súa veciñanza de aluvión. Por ventura, fora iniciada coas excelentes instalacións educativas das escolas de Peritos e Comercio (xerme da Universidade de Vigo) e do Instituto Politécnico (a punto de celebrar o seu 50 aniversario), onde o alumnado podía sentir a euforia do arrecendo a salitre e ferro dos estaleiros e conserveiras instalados ao seu carón, máis tamén admirar os chalés de Peniche, alfaias desaparecidas daquela pretendida cidade xardín, soñada polos arquitectos Jenaro de la Fuente e Manuel Gómez Román. Rúa de Torrecedeira cuxo trazado continuou dende Peniche a Picacho, seguindo en paralelo as liñas das praias de San Sebastián e San Francisco, engulidas pola avenida de Beiramar, dende o baile das Cabañas, instalado á altura da rúa Severo Ochoa, pasando polo Colexio Alemán, até o Barrio do Pescador, primeiras vivendas sociais do barrio, fronte ao Campo do Gas e ao que foi cemiterio de Picacho.

Xaora, chegados os setenta das alcaldías franquistas de Portanet e Ramilo, a rúa Torrecedeira emerxeu de súbito como un dos celmes do novo Vigo popular, desa entusiasta cidade de acollida e de fortuna onde retornou unha parte da nosa emigración europea, novos vigueses e viguesas procedentes de Alemaña, Francia ou Suíza, sen outra memoria anterior que a aldea (probablemente) ourensá da que partiron nos sesenta e a de concibir Vigo como o seu espazo de esperanza onde chantar raíces. Torrecedeira como expresión do Vigo revolcado, que resistiu as reconversións do naval, as crises de Citroën, da conserva e das frotas do Berbés, mais tamén como espazo urbano que gozou das estudantadas do «Destornillo» de Peritos e do pulo que supuxo a creación da Universidade de Vigo, enchendo moitos dos pisos da rúa con centos de estudantes. Torrecedeira como expresión do endemoñado tráfico vigués nunha rúa embude, onde a ausencia endémica de prazas de aparcamento incrementa o tránsito, e que non contou con vitrasa até que hai máis dunha década se abriu a primeira liña circular.

Abandonada a súa sorte, a comezos dos anos noventa o arranxo do Parque Camilo José Cela supuxo a primeira solución urbanística destinada a facilitar a mobilidade dos peóns entre Torrecedeira e Pi e Margall, actuación que xa anticipara Jenaro de la Fuente nun seu proxecto en 1927, bautizado como «Parque de Picacho», que deseñaba unha escalinata pétrea, entre pérgolas e fontes. Unha actuación, inaugurada no derradeiro mandato do alcalde Manuel Soto (1991), nun entorno preelectoral polémico, que ademais pretendeu humanizar por medio dunha intervención paisaxística un espazo urbano xa daquela degradado. Unha solución que co paso do tempo non resultou totalmente satisfactoria na medida en que os seus usos como parque infantil e de lecer interxeracional se foron degradando até ser colonizado por uns poucos veciños, como por desgraza tamén sucedeu no parque de Peritos, como espazo para o trapicheo, para ceibar cans ou para estrondosas celebracións nocturnas. Marxinalización do Camilo José Cela, que tamén se produciu arredor do Barrio do Pescador, á que, sen dúbida, non foron alleas nin a degradación inducida polo abandono do Barrio do Cura e de naves industriais de Jacinto Benavente nin a concentración nese entorno dos servizos públicos para persoas en perigo de exclusión existentes na cidade.

Son comprensibles as protestas destes días da veciñanza e dos comerciantes de Torrecedeira polos problemas de seguridade que sofren, dos que nós tamén fomos vítimas en diversas ocasións, mais que sería improcedente detallar aquí. En todo caso son síntomas que expresan a profunda desigualdade existente na sociedade viguesa actual e a ausencia de políticas sociais e educativas integrais para abordar as causas da exclusión, as dificultades da integración de comunidades diferentes, a difícil loita contra o trapicheo de drogas ou a axuda que se pode achegar ás persoas con adiccións severas. O que sucede cada día na rúa Torrecedeira obriga a todas as administracións, dende o goberno municipal á subdelegación do Goberno e a propia Xunta de Galicia, a non ollar para outro lado e a encaralo como un problema sociocomunitario. A ninguén se lle pode ocultar que  unha problemática tan complexa non se vai solucionar da noite para a mañán incrementando o cadro dos coidadores de barrio e a vixiancia policial, por imprescindibles e urxentes que sexan estas medidas.

Historias de Vigo

/en , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a recomendar o libro Historias de Vigo de Jorge Lamas:

Nestas páxinas témonos laiado do carácter desmemoriado de Vigo, unha cidade que semella ter escasa historia, apenas dous séculos trepidantes nos que aquela viliña de mariñeiros do Berbés se transformou por aluvión na punxente cidade portuaria e industrial que hoxe coñecemos. Porén e por ventura, esta visión simplista da historia viguesa está sendo desmontada grazas ás investigacións dunha nova xeración de arqueólogos e historiadores, como ao traballo dun fato de divulgadores entusiastas, boa parte deles membros do Instituto de Estudios Vigueses, que demostran o carácter milenario dunha comunidade asentada dende hai douscentos mil anos na beira da ría de Vigo ao abrigo do vizoso Val do Fragoso. Unha batalla contra o esquecemento e a desmemoria na que cada vez participa con máis interese a cidadanía, como demostra o éxito das actividades e dalgunhas publicacións deste carácter como os itinerarios históricos polo Vigo Vello do escritor Pedro Feijoo que coma se se tratase do frautista de Hamelin conduciu a centos de persoas, convocadas por Facebook, durante a fin de semana pasada.

Nesta angueira de demostrar que Vigo ten tanta historia como calquera das outras cidades galegas ou portos atlánticos, nesta causa de contribuír a curar a amnesia histórica que padecemos moito teñen contribuído os artigos publicados na prensa viguesa polos cronistas da cidade Avelino Rodríguez Elías, José Espinosa Rodríguez, Xosé María Álvarez Blázquez, Lalo Vázquez Gil ou polo actual Ceferino de Blas; mais tamén por xornalistas comprometidos coa memoria de Vigo como Manuel de la Fuente, Gerardo González Martín, Xosé Armesto Faginas, Javier Mosquera, Francisco Pablos, Eduardo Rolland ou Jorge Lamas, ou por escritores como Xosé Luís Méndez Ferrín, arquitectos como Xaime Garrido e José Martín Curty, profesores como Pedro Díaz ou Xosé Ramón Iglesias Veiga ou escritoras como María Xosé Queizán, entre outras firmas. Textos xornalísticos que semana e semana foron construíndo un novo relato cuxo argumento ten como fío condutor o carácter cosmopolita dunha cidade con fondas raíces na época castrexa e civilización romana, porto atlántico onde se libraron algunhas das batallas máis decisivas para a historia europea, ao tempo que se foi convertendo no motor de tracción necesario do proxecto de convivencia galego.

Con semellante intención, o xornalista vigués Jorge Lamas, responsable da sección «Eran otros tiempos» da edición viguesa de «La Voz de Galicia» e do blog «Del Berbés hacia arriba», acaba de publicar o libro «Historias de Vigo» (Xerais 2018), volume de 376 páxinas con vontade de converterse nese manual de viguesidade tan necesario para dar resposta ás preguntas máis habituais sobre unha cidade con moita historia, mais con moitas historias aínda descoñecidas. Un libro escrito con vontade de estilo e afán didáctico e divulgativo que con moito acerto comeza aclarando as razóns da escolla de símbolos e referentes do imaxinario vigués, dende a propia denominación da cidade e da icona da súa oliveira (expresión histórica do seu carácter liberal, tamén rebelde), pasando polos triángulos brancos e vermellos da súa bandeira, dalgúns dos seus alcuños literarios («Oliveira» ou «Xouba city»), até a súa patroa ou o nome e o vestiario celeste do noso primeiro club de fútbol. Unha obra con vontade enciclopédica que non esquece botar unha ollada de grande angular sobre o territorio vigués que bautiza como «cidade dos nove outeiros» (ao xeito dos sete cotarelos romanos) estendida sobre 24 parroquias nunha ría que conta cunha liña de navegación de 33 km, mais que retrocede de forma inexorable recheada dende hai máis dun século.

Un libro que non esquece retratar a personaxes e colectivos destacados na historia viguesa, dende os poetas Martín Códax e Vesteiro Torres até aquelas folguistas das empacadoras do Berbés (1919) e da conserva do Areal (1931), pioneiras dunha proeza onde aparecen aínda poucos nomes de muller que, sen dúbida, deben ser incorporadas ao relato colectivo. No entanto, a cerna da magnífica obra de Lamas atopámola nas historias de Vigo, unha escolla dos episodios máis significativos de cada período histórico, como a dos carteiros alemáns e ingleses, fotografados por Pacheco no seu estudio de Príncipe, días antes que se enfrontasen na primeira guerra mundial. Textos breves, moi coidados, ordenados de forma diacrónica, que enfían o relato dunha completa historia de Vigo, onde o autor bota man dos recursos dos diversos xéneros xornalísticos, como a entrevista e a crónica, coa intención de engaiolar ao lectorado. «Historias de Vigo» demostra que non existe historia local, cando falamos da historia de Vigo falamos da historia universal. Un libro dos imprescindibles, moi recomendable.

Onte 1980: Con Xosé Luís Axeitos e Xosé Benito Reza en Boborás

/en , , , , /por

Acompañei onte a Xosé Luís Axeitos e a Xosé Benito Reza, gañadores do Premio Losada Diéguez 2018, nas modalidades de investigación e creación literaria, na cerimonia de entrega dos seus galardóns celebrada no Pazo de Moldes de Boborás. Un acto literario conducido con extraordinaria elegancia e sabedoría polo escritor Roberto Pascual na que tamén se lembrou a figura de Antón Losada Diéguez, nesta oportunidade como autor teatral. Xosé Luís Axeitos, autor de Manuel Antonio. Unha vida en rebeldía, agradeceu o premio, lembrou a figura de Manuel Antonio para reivindicar o papel dos intelectuais e rematou lendo un texto de X.L. Méndez Ferrín, presente no acto con outros membros da Real Academia Galega, Francisco Fernández Rei, Eulogio Ruibal e X.L. Regueira. Pola súa banda, Xosé Benito Reza, autor de Terradentro, novela coa que debutaba na narrativa galega, agradeceu o inesperado do premio e reivindicou nun discurso memorable e emocionante unha nova política sobre o territorio e sobre a paisaxe, capaz de evitar o devalo demográfico e a desertización na provincia de Ourense. Unha excelente cerimonia para unha das citas anuais por nós máis queridas do calendario literario galego, referente nos premios para obra editada.