Listado de la etiqueta: redondela

Redondela na ollada dos Cal

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á publicación do libro A ollada dos Cal. 100 anos de fotografía en Redondela:

Á recente publicación das biografías de José Gil e da parella Filippo Prosperi e Cándida Otero uniuse a d’ A ollada dos Cal. 100 anos de fotografía en Redondela (Cal-3 2022), libro álbum no que se reconstrúe o relato vital e se escolma o legado artístico e documental de tres xeracións de fotógrafos da vila dos viadutos: Saturno Cal Muíños (1875-1952), fotógrafo profesional, colaborador da revista gráfica Vida Gallega, alcalde de 1924 a 1930, comprometido coas ideas agraristas e republicanas; o seu fillo, Avelino Cal Fernández (1901-1985), fotógrafo amador, apaixonado do fútbol e membro do Partido Galeguista; e os seus sobriños, Raimundo e Félix Cal Cortizas, responsables do estudio fotográfico Cal-3, aberto en 1975 nun baixo da rúa do Adro, no mesmo espazo onde estiveran gardadas as placas de vidro do arquivo de Saturno, o fundador da saga familiar.

Un libro de sobremesa de coidado deseño e magnífica edición de Alberte Román Losada, responsable tamén da redacción dos excelentes textos biográficos de Saturno e Avelino e das clarificadoras entrevistas con Mundo e Félix, que constitúe outra ollada á memoria visual de Redondela, como fora hai dúas décadas a daqueloutro álbum de tarxetas postais da colección de Luís Borines, con textos emocionantes de José Ángel Xesteira, publicado por Xerais e o libro colectivo no que no mesmo ano (2001) Cal-3 celebraba o seu vinte e cinco aniversario. En todos os tres casos testemuñas fotográficas da vida social e comunitaria redondelá como das transformacións profundas da súa paisaxe urbana ao longo do século XX. Cartóns da memoria dunha vila de raíces campesiñas e mariñeiras, que aproveitando a desembocadura do río Alvedosa formou unha espléndida marisma, máis que ao longo do período crítico do último terzo do século pasado se afastou do mar sen posibilidades ningunhas de retorno.

Unha mudanza irreversible que se pode identificar en pezas de Saturno, o máis importante cronista gráfico de Redondela durante o primeiro terzo do século XX, cando era aínda claramente unha vila feita no mar que chegaba á praia, atravesada por un camiño real que cruzaba a súa parte agrícola. Velaí as súas fotografías da que era unha vila mariñeira e campesiña ao mesmo tempo: a Ribeira co viaduto (1920), a vista xeral da vila desde Quintela (1930), a rúa Alfonso XII durante as festas da Coca de 1925, a procesión ao seu paso pola Ribeira (1930) ou o partido de wáter-polo no pozo da marisma de Santa Mariña (1930)… Fotos nas que se identifican os dous viadutos, a presenza do mar na Ribeira, os eidos traballados con esmero e o que é aínda máis relevante, que a paisaxe arquitectónica mantén a harmonía das proporcións entre a altura das edificacións e anchura dos viarios, coas casas asomándose ao mar, permitindo a contemplación da saída e chegada das embarcacións que faenaban na ría, como salienta o historiador José Martínez Crespo, no limiar do libro.

Vila aberta ao mar que aínda mantiña toda a súa esencia fotografada durante as décadas de 1950 e 1960 por Avelino Cal Fernández, o elo que conecta as tres xeracións dos Cal. Un traballo fotográfico e de gravación fílmica amador, feito fóra de foco, á marxe da súa actividade profesional como contable da conserveira JOB, cun ollar calmo, como foi toda a súa vida, e un lugar onde se refuxiar nun tempo que sabemos o incomodaba. Unha ollada de Avelino sobre actividades cotiás como a das mulleres que lavan no río, os mariñeiros e redeiras que falan no areal, tres picariños no peirao, escenas da festa da Coca e da procesión da virxe das Angustias ou vistas sobre os viadutos (1950 e 1960), a Xunqueira (1960) e a Ribeira (1965). Ollada de vontade artística onde procura a converxencia da fotografía e da pintura en pezas sobre o lugar da Portela ou a impresionante de canastros en Santa Mariña.

Con todo, constitúe o miolo do libro a escolma do traballo que os irmáns Mundo e Félix Cal iniciaron co final do franquismo, un tempo de entusiasmo no que enfrontaron algún que outro pao na roda, cando toparon ao inicio dos 80 con quen era párroco do Viso daquela. Un arquivo esencialmente social e de estudio, mais que tamén documentou calquera acto ou acontecemento relevante, constituíndo así unha crónica social, política, deportiva e cultural da Redondela das últimas cinco décadas, como as relacionadas coas manifestacións para salvar Regojo (1978) ou do conflito de Telanosa (1986). Como tamén se escolma parte do traballo de Mundo Cal como fotógrafo solidario nas súas viaxes a Nicaragua, México, Ecuador, Cuba…

Recomendo vivamente o libro da Redondela dos Cal, unha obra activadora da memoria colectiva, que contribúe a comprender que a ollada da Redondela do porvir tamén está acuñada nestas placas case centenarias. Parabéns a Mundo e Félix por iniciativa tan valiosa.

Cortázar en Redondela e Lourido

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a estancia de Juio Cortázar e Aurora Bernárdez en Redondela e Lourido en 1956 e 1957:

As alamedas Castelao de Redondela e Rosalía de Castro de Chapela posúen a singularidade de perpetuar natureza, lecer e memoria dende que no mes de xuño de 2019 algúns dos seus bancos foron identificados cunha placa na que se lembra a intelectuais e artistas relacionados dalgunha maneira co concello. Unha iniciativa de conservación da memoria histórica tan humilde como eficaz e respectuosa, posta en marcha dende o servizo de Normalización Lingüística, que homenaxea a figuras tan diversas como as de Mendiño, trobador; Casto Sampedro Folgar, pescudador do folclore; Reveriano Soutullo, músico; ou de Salvador Dalí, o pintor que deu o seu nome a unha camisa feita na fábrica de Regojo. Unha iniciativa retomada nos meses pasados engadindo novos nomes a outros bancos como os de Alejandro Otero, médico no exilio; Telmo Bernárdez, médico e alcalde fusilado en 1936; José Figueroa, emigrante no Brasil e filántropo; Ernestina Otero, mestra; Antonia Míguez Lago, sindicalista; Juana Domínguez Núñez, dona da taberna Nador; as Mulleres Solidarias de San Simón e do buque Upo Mendi; Ignacio Ramonet, xornalista; o da estirpe Cal de fotógrafos; Rita Regojo, fundadora da ONG Aldeas Infantís ou Suso Vaamonde, cantor e veciño de Chapela, entre outros.

De todos estes bancos da memoria da alameda de Redondela chamou moito a miña atención o dedicado a Julio Cortázar, o escritor que desexou se chegaba algún día a ter un dous cabalos «levar a Aurora a Galicia, instalar cuarteles de primavera en Redondela» e «dedicarse aos paseos, á pesca e a herborizar como Rousseau». Unha metafóra para a historia recollida da carta que o cronopio escribiu en 1956 ao seu amigo o pintor Eduardo Jonquières dándolle noticias da súa primeira viaxe a Galicia coa súa muller, Aurora Bernárdez, filla de emigrantes galegos de Dacón, que pasara varios anos da súa infancia en Vigo e Ourense. Unha viaxe de vacacións a Galicia do matrimonio residente en París que sería lembrada pola propia Aurora nun texto memorialístico que permaneceu inédito até 2015 (El País, 11 de novembro) no que cita a sorprendente paisaxe redondelá no relato dunha longa viaxe nun tren de Renfe, «con cheiro a caspa e sono nos gastados asentos de felpa»: «Por sorte, antes de chegar a Santiago, estivo o agasallo do Miño verde, eglóxico, e de Redondela dende o alto cos seus piñeiros e o seu mar azul meténdose sinuoso na terra.»

Julio e Aurora encantados coa súa primeira experiencia galega volveron o verán seguinte (1957) a Galicia para montar o seu cuartel durante tres semanas no hotel Miramar na praia de Lourido, a mesma que un emigrante arxentino pretendera nos anos trinta transformar no Balneario de Galicia e puxera o nome de praia América. Días inesquecibles en Nigrán nos que na correspondencia coas súas amizades Julio confesa que dominaron os ventos e as nubes, o que non impediu que se bañará como un poseidón. Días nos que a parella paseará polo Val Miñor tomando fotos coa curiosidade de quen pretende saber das características dos cruceiros e dos hórreos que os responsables do hotel chaman para a sorpresa de ambos os dous «canizos». Camiñadas polo piñeiral da península do Monte Lourido, nas que o gran cronopio identifica un arrecendo marabilloso e unha serenidade única. Días felices dos que de regreso a Vigo, no mesmo tranvía no que chegaron, camiño de París, levarán no corpo algunha que outra marca do sol e do vento de Lourido e unhas cantas fotos, algunhas extraordinarias como as tiradas ao pé do peto de ánimas na ponte romana da Ramallosa sobre o Miñor, que formarán parte da súa colección e memoria literarias.

Fotografías tiradas por Julio e Aurora que hoxe forman parte do legado fotográfico de máis de dúas mil pezas entre copias e negativos e cinematográfico (dúas horas de gravación das viaxes por Brasil, India e Uganda) do autor de Rayuela, que Aurora Bernárdez, a súa testamenteira, doou en 2005 á Xunta de Galicia, para ser conservadas no Centro Galego de Artes da Imaxes (CGAI) con sede na Coruña. Un importante legado audiovisual que xunto á biblioteca persoal do escritor, conservada na Fundación Juan March de Madrid, son os únicos documentos conservados de Córtazar en Europa. Mágoa que despois de transcorridos máis de tres lustros este legado cortaziano non estea dispoñible dixitalizado para a súa consulta na rede; unha de tantas outras anomalías dunha institución autonómica creada en 1989, coa finalidade de salvagardar o patrimonio audiovisual galego, que esmoreceu de forma dramática cos gobernos de Alberto Núñez Feijoo.

Non semellaría disparate ningún que o CGAI artellase unha pequena  exposición coas fotografías que Cortázar e Bernárdez tomaron nos veráns do 56 e 57 en Galicia para expoñelas en bibliotecas públicas tan dinámicas como as de Nigrán e Redondela.

Arde, meco, arde

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ás figuras de mecos e entroidos:

No Colexio Público de Cedeira queimamos o meco, unha coidada reprodución en cartón do noso deteriorado pavillón deportivo cuxo arranxo a comunidade educativa leva dende hai dúas décadas reclamando aos responsables do concello de Redondela e da Consellaría de Educación. Previa á queima e ao sermón do crego, un texto satírico e moi incisivo preparado polo alumnado de 6º de Educación Primaria esixindo un pavillón novo para Cedeira, desfilaron polo perímetro da vella cancha e aos ritmos de carnaval e do tamboril cada grupo burbulla coas súas mellores e máis extravagantes galas, máscaras e disfraces, cunha importante representación de superheroes de banda deseñada, princesas cadáver, deportistas zombis e onde non faltou un trío de tanxugueiras nosas reclamando coas súas pandeiretas a abolición das fronteiras. Celebrados por ventura na maior parte das escolas de Primaria da comarca viguesa, estes desfiles e nalgúns casos folións de entroido que coinciden co estoupido de cor de mimosas e camelias, cando case todo este inverno (tan benigno) vai fóra, recuperan a ledicia e estrépito, espantan os medos e malestares de case dous anos de restricións e rigorosos protocolos da Covid-19 e anuncian a dispoñibilidade para afrontar a vella normalidade.

O xeitoso meco de cartón do colexio de Cedeira forma parte da tradición máis auténtica do entroido galego, a de representalo mediante un boneco ou forma substitutoria, unha divindade efémera de cartón e palla, que ao xeito de herdeiros de bacos e dionisios clásicos presiden nas aldeas e prazas estas festas nas que celebramos o inicio do abandono do inverno. Ídolos de cartón ou roupas e avíos de refugallo que por Galicia adiante reciben diversos nomes, dende os «Entroidos» ou «Entrudios» do triángulo ourensán (Xinzo, Verín e Laza), que poden ser tanto só un como unha parella «don Entroido» e «dona Entroida», como os «Lardeiros» e «Lardeiras» (Viana do Bolo) e «Mecos» (documentados por Vicente Risco en Allariz en 1948 e hoxe presidindo moitos entroidos urbanos, como os de Vigo e Redondela), pasando polo «Poderoso Señor Deus Momo» (documentado por Xosé María Álvarez Blázquez no entroido vigués de 1877) e o «can Urco» (ser mitolóxico de mal agoiro, protagonista segundo Calros Solla do entroido pontevedrés dende 1876, ano no que o poeta Andrés Muruais se caracterizou de semellante personaxe) até o «Loro Ravachol», o simpático e faladeiro loriño do boticario don Perfecto Feixoo, cuxo enterro dende 1985 pecha o entroido pontevedrés, ou a «Micaela» de Buño, citada por Xosé Manuel González Reboredo, ou «Poñicarpio» ou o nome de calquera outro cacique de sona do que fala Felipe Senén.

Figuras con forma humana de palla e roupas vellas, como o impresionante Meco da Xironda, no concello de Cualedro, de cinco metros de altura e cuns atributos sexuais de gran tamaño, feito o sábado de Entroido para ser queimado o martes na praza da Picota nun lume purificador que pon remate aos días desta festa. Queima a que precede, como sucedeu co mequiño da escola de Cedeira, despois da liturxia e da súa solemne condución acompañado das súas esperpénticas choronas, retrousos, burlas e críticas no día do seu enterro (da sardiña), xeralmente en vilas e cidades, o mércores de cinsa. Liturxia pagá na que o «crego» pronuncia diante dos seus acólitos, vestidos de rigoroso loito, un «sermón» ou «testamento» satírico burlesco no que arremete contra os vicios e escasas virtudes de mecos e entroidos mentres os asistentes responden a súa prédica: «Arde, meco, arde. Arde, meco, arde…». Iníciase así a corentena de Coresma, tempo de xaxún, vixilias e meditación, creado para non ser respectadas.

O que debido ás restricións da pandemia aínda non se puido recuperar nas celebracións escolares do entroido deste curso foron as mesas de convivencia nas que se comparten as froitas de tixola tradicionais, as sobremesas de fariña, ovo e leite propias destas festas: as filloas, marruchos, freixós, as orellas de frade, as follas de limón, as flores e as bicas e biscoitos en todos os seus formatos. En todo caso, algo ten que quedar para celebrar o vindeiro ano, mesmo a pesar de que este entroido que aparentaba tan preñado de esperanza, coincidiu coa noxenta invasión rusa de Ucraína, abrindo outra fenda para a desolación. Xaora, o tempo de entroido no que muda o clima invernal permite que durante apenas uns días o dereito se faga do revés e que os mecos e outra divindades choqueiras presidan as nosas prazas e encrucilladas, nun exercicio de ledicia compartida e contaxiosa como unha beizón profana da terra nosa. «Arde, Meco, arde!» é o contrasinal deste martes de entroido, no que os merdeiros e escabicheiros vigueses volverán impoñer a súa lei na que non se pode circular sen máscara e disfrace no seu territorio.

Onte 2141: «Illote P. Barraca 16», memorias dun exiliado republicano nos campos de concentración franceses

/en , , , , , , , /por

Lin con moito interese Illote P. Barraca 16 (Galaxia 2021), as memorias de Santiago Rodríguez Salinas, exiliado republicano nos campos de concentración do sur de Francia durante ano e medio. Fillo de Antonia Rodríguez Salinas, profesora republicana represaliada, ao seu regreso á España franquista e tras case tres anos en batallóns disciplinarios, instalouse coa súa nai en Redondela, onde ela daba clases particulares para poder asistir ao seu compañeiro, o xornalista e crítico madrileño Alberto Marín Alcalde, preso na illa de San Simón. Datado en 1983 e do que se conservaban seis copias mecanoscritas polo propio autor, o texto foi recuperado polo seu fillo o titiriteiro, actor e cantor Eduardo Rodríguez Cunha «Tatán», constituíndo o segundo título da nova colección «Memoria Histórica» coa que Galaxia continúa ás achegas memorialísticas doutras coleccións galegas como Documentos para a historia contemporánea de Galicia de Edicións do Castro ou  Crónica de Xerais.

O libro narra a vida cotiá en condicións deplorábeis dun dos 300.000 refuxiados, a maior parte deles, como Santiago, ex-combatentes do exército da República, nos campos de concentración de Saint Cyprien, Le Barcarès e Argelés-Sur-Mer. Lonxe de pretender retratar heroísmos, a obra relata en primeira persoa a miseria, a desgraza e o sufrimento dos internados, sometidos a situacións extremas, agravadas polas condicións climáticas, pola falta da mínima hixiene, a carencia de instalacións sanitarias, a escaseza de alimentos e auga e a crueldade dos gardas senegaleses. Xaora, ao autor cando fai memoria relatando as anécdotas desta vida tan precaria non lle falta nin o humor nin o xeito literario para construír unha peza emocionante para o lector, mesmo a pesar de que a súa intencionalidade, recollida dende o propio limiar, é ofrecer apenas un documento fidedigno e veraz sobre a vida dos exiliados españois nos campos de concentración franceses antes da ocupación alemá.

O rescate do esquecemento deste mecanoscrito constitúe, ademais, unha oportunidade para lembrar a Antonia Rodríguez Salinas, «Dona Antonia», a mestra que coa súa firmeza e sensibilidade marcou dende a súa escola da rúa Telmo Bernárdez a varias xeracións redondelás. Natural dun pequeno pobo de Guadalaxara chegou a Redondela co seu fillo Santiago para acompañar ao seu amor encarcerado na illa, unha historia extraordinaria merecedora de ser rescatada con outro lapis do carpinteiro literario. Como inesquecible e o seu labor como mestra de primaria, que utilizaba os textos de Federico García Lorca para a aprendizaxe da lectura e da escritura e axeitaba aquelas enciclopedias de Álvarez  para que as súas clases de historia e xeografía preparatorias para os exames por libre fosen inesquecibles para os seus alumnos e alumnas. Memoria do labor educativo de dona Antonia que como a doutras esquecidas mestras particulares do franquismo merece ser recuperada.

Onte 2128. «Cocotibur», recreación do mito da Coca de Rafael Fernández Lorenzo

/en , , , , , , , /por

Gratísima sorpresa que Rafael Fernández Lorenzo volva publicar na colección Merlín onde hai dúas décadas o fixera con As flores do meu amigo (Xerais 2000), novela de fondo histórico na que recreaba o mundo de trobadores e xograres. Faino con Cocotibur (Xerais 2021), novela na que reinterpreta con grande acerto o mito da Coca de Redondela, criatura fantástica de corazón duro coma unha rocha ca ninguén puido derrotar, o único animal que non sabe o que é o medo, tarasca monstruosa con cabeza de dragón, cola de serpe e catro patas con gadoupas, chegada polo mar capaz de devorar a sete mozas da vila. Adoptando a estrutura do conto marabilloso, Rafael Lorenzo recrea o mito da tarasca na ría de Vigo nun tempo histórico impreciso, seguindo o fío da desaparición inicial de tres rapazas que semella foran engulidas polo mar, feito que mobiliza á comunidade mariñeira toda a desfacer o meigallo de semellante encantamento.

Lorenzo ofrece unha narración engaiolante, ilustrada con sobriedade por Esteban Souto, onde flúen con naturalidade todos os episodios do mito choqueiro por excelencia, dende as espadas dos setes metais coñecidos ao carballo das cen pólas de Reboreda, cerca onde se baña a serea, sen esquecer o territorio máxico da illa de San Simón no illó da ría á orixe do baile de penlas e burras e danza de espadas o día de Corpus. Unha óptima mestura de mitos e costumes que fan desta novela de Rafael Lorenzo un referente na nosa narración do marabilloso. Mención merece a coidada lingua literaria de todo o texto, con enfase na fraseoloxía mariñeira da ría, onde Lorenzo homenaxea ao mestre Bernardino Graña, e na recuperación do cancionaieor popular. Recomendo vivamente Cocotibur. Parabéns moitos ao autor.

Na noite de San Xoán

/en , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo semanal en Faro de Vigo á noite de San Xoán

Como xa sucedera hai uns días coas festas da Coca e do Corpus en Redondela e Ponteareas, que celebran a tradición medieval dos gremios e cadansúas danzas e alfombras florais, neste ano tan minguadas e cativas pola distancia social esixida para combater a pandemia, esta noite de san Xoán, que inaugura o verán co seu lume novo, será distinta a calquera outra das que lembramos. A pesar de vivirmos na mal bautizada «nova normalidade», neste primeiro San Xoán do Covid-19 non poderemos acudir ao corazón da nosa abella da ribeira a gozar do lucerío natural da fogueira do Berbés e todo o seu ritual pagán de benvida do solsticio no día máis alto do ano, no que cómpre ver bailar o sol no chan.

Unha renuncia obrigada a compartir o rito principal de acender as fogueiras ou cacharelas (noutros lugares de Galicia chamadas brasedos, cachadas, cachelas, cacholas, fachareadas, fumazos, garadas, laparadas, laradas, lumaradas, lumeiradas, luminarias ou queimas, que así de diversa é a lingua de noso) coa intención de como ven sucedendo dende a noite dos tempos de darlle máis pulo ao sol e purificar a quen o contemplase, a quen bailase ao seu arredor ou saltase por riba das súas lapas un número determinado de veces.

O poder purificador e protector do lume non poderá ser o protagonista desta noite sempre máxica xa que dende o luscofusco á media noite nas encrucilladas e prazas non se poderán prender os trastes vellos e a leña verde, a que levanta máis fume. Lumes que serían a mellor protección para espantar o meigallo de bruxas e toda clase de mal de ollo, para protexerse de animais daniños, mais tamén para curar algunhas doenzas de persoas e animais ou para evitalas, para agardar por boas colleitas ou simplemente para procurar gozar de días máis propicios ao longo de todo ano.

Velaí a sabedoría acumulada no noso refraneiro agrario para explicar o carácter desta noite: «Se San Xoán chora, a silveira non dá mora»; «Ver o lume, ver o pan, / deus che dea bo gran / polo mes de san Xoán / espigas como rebolas / e grauciños como olas»; «En San Xoán, a sardiña molla o pan»; «Pasade os lumes de San Xoán / para que nos vos morda cadela nin can,/ nin cantos males han»; «Salto por riba / do lume de San Xoán, / para que non me morda / cadela  nin can / nin bicho vivente / que ande polo chan». Protección que boa falta nos faría nun ano de calamidade como o que estamos vivindo, mais que teremos que adiar canto menos para o vindeiro, no que agardamos que o esforzo da ciencia mundial compartida consiga amparar a humanidade dos males de tan perigoso andazo.

E se non poden acender as fogueiras é probable que tampouco se fagan cacenadas, as trasnadas que facían noutrora os mozos nesta noite de San Xoán. Sempre lembrarei aquela que nos fixeron hai trinta e moitos anos cando viviamos na casa escola de Balinfra, na que nos levaron a cancela para deixala ao pé da estrada, o que diante do abraio noso moito celebrou a rapazada camoesa. Trasnada dun día de festa onde tamén lembro se colocaban ramallos de flores nas portas das casas como mellor protección para os que alí moraban. Como lembro que tal día coma o de hoxe a miña avoa Maruja, que tiña un posto de froita no mercado do Progreso, gardábanos unha presada de perillotes (ou perotes) de San Xoán, aquelas periñas as primeiras da tempada, inesquecibles polo seu rabo longo e un sabor fresquísimo, que se papaban nun par de chanchadas e que a avoa preparaba tamén con xarope.

Cadora, nada impide que neste San Xoán continuemos coa aqueloutra tradición, tamén da infancia nosa, de comezar o día lavando a cara coa auga de herbas de San Xoán, unha combinación de diversas plantas aromáticas (como herba luísa, abeloura, fento, fiúncho, romeu, malva e codeso, para Taboada Chivite as que formaban parte do cacho da tradición galega) que mamá compraba ás amigas floristas do mercado e deixaba macerar na talla do baño toda a noite anterior. Semellante combinación de herbas milagreiras que arrecendía que daba gloria mais probablemente a súa razón de ser era protexernos a cativada de doenzas e convocar os días felices.

Unha tradición familiar inserida no importante papel que a auga ten na celebración da festa de San Xoán, carga simbólica presente nas augas de fontes, ríos, lagoas ou nas propias ondas do mar, onde se localizan moitos relatos lendarios. Velaí a lenda da flor da auga, para Vicente Risco un dos misterios máis estraños e máis poéticos da noite de San Xoán. Lenda aínda viva que comeza no alborexar do día de hoxe cando nas fontes e nas augas do mar as mozas poden coller esta flor misteriosa, en forma dunha estrela de luz formada polos raios de sol reflectidos sobre a auga, capaz de afastar o mal e as meigas da casa. Unha lenda que explica o milagre do eterno renacer da vida cada ano. A pesar de non contar co remedio purificador das fogueiras, celebremos coa maxia da auga a tradición do noso San Xoán.

Dona Ernestina, mestra

/en , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo a reinvidicar a figura da pedagoga redondelá Ernestina Otero

A mestra e pedagoga Ernestina Otero Sestelo é unha das nosas pioneiras que mellor expresaron o anceio de igualdade e liberdade da causa feminista. Nacida en Redondela en 1890 cursou a carreira de Maxisterio na Escola Normal de Pontevedra, obtendo aos dezaoito anos o grao de «Mestra superior». Inqueda e afouta, Ernestina vencendo as resistencias daquel tempo que aconsellaba ás mulleres recluírse no eido privado, ao ano seguinte ingresou na recén creada Escuela de Estudios Superiores de Magisterio de Madrid destinada á formación do profesorado das Escolas Normais, o precedente das actuais facultades de Pedagoxía. Unha estancia en Madrid que resultou decisiva xa que lle permitiu coñecer a persoas vinculadas á Institución Libre de Ensinanza, impregnándose das ideas educativas progresistas e coeducadoras, que dende entón desenvolvería na súa práctica profesional.

De regreso a Galicia, casou co boticario Luis Pereira Míguez, incorporándose en 1915 á Escola Normal de Pontevedra como profesora de Pedagoxía. Integrada na vida cultural e social capitalina, Ernestina promove coas súas alumnas iniciativas educativas novidosas como excursións e visitas a museos, instalacións industriais ou lugares históricos. Actividades que despregará con toda a súa intensidade unha vez proclamada a República, cando ocupará a dirección da Normal e presidirá o Consello Provincial de Primeira Ensinanza, órgano de xestión da rede de escolas públicas que recibiu pulo durante aqueles anos de entusiasmo educativo. Ernestina participou na creación de novas escolas e na posta en marcha de cantinas e roupeiros escolares, cos que se pretendía fomentar a escolarización e contribuír a mellora da situación precaria de moitas familias. Mais tamén atendeu á promoción da educación de persoas adultas, ao fomento da reciclaxe do profesorado rural e á cooperación cos concellos na creación de campos agrícolas experimentais.

Comprometida co país, ademais de fomentar o estudo e investigación das características xeográficas, históricas e culturais de Galicia, en febreiro de 1933 asinou o «Manifesto dos intelectuais galegos en favor do Estatuto de Autonomía», nunha relación onde só aparecía dúas mulleres, ela e Mª Cruz Pérez inspectora de Primeiro Ensino. Unha sinatura e un compromiso coa democracia que co levantamento militar pagaría moi caro, tanto ela como a súa familia, xa que foi depurada e suspendida de emprego e soldo en novembro de 1936 (como as súas irmáns Lola e Esperanza, mestras as dúas) e, despois en xuño de 1937, expulsada definitivamente do seu posto case coincidindo co pasamento do seu home, que morrería anémico, tras recibir malleiras e múltiples inxestións de aceite de rícino provocadas polos rebeldes fascistas. Anos difíciles para ela nos que mantivo a súa familia e pagou varias multas con pasantías e converteu a rebotica do seu home en roupeiro solidario desde o que axudar a presos do penal da illa de San Simón e ás súas familias. Revisado o seu expediente en decembro de 1939, Ernestina sufriría o traslado forzoso a Escola Normal de Ourense, onde exerceu unha década até que en 1951, tras ser autorizada a participar no concurso de traslados, recuperou por fin a súa praza na Escola de Maxisterio de Pontevedra. Durante un lustro, representou na Normal da Boa vila os valores da ILE e as experiencias educativas do movemento da Escola Nova da que sempre foi seguidora, formando nelas a varias promocións de mestres e mestras nos que deixou unha forte pegada.

Un daqueles seus alumnos, Herminio Barreiro, anos despois inesquecible profesor de Historia da Educación da facultade de Pedagoxía de Compostela, escribiu que dona Ernestina foi «o símbolo da emancipación feminina e feminista na educación da primeira metade do século XX». A pesar de sufrir o desgaste da persecución política e os achaques dunha feble saúde, até o seu pasamento en 1956 dona Ernestina representou o valor da dignidade daquelas mulleres que permaneceron relegadas e silenciadas na súa defensa a prol da igualdade e dos dereitos das mulleres. Por ventura, só hai uns poucos anos comezaron os recoñecementos e a posta en valor da súa figura. Primeiro en Redondela, o seu berce natal e espazo familiar, despois en Pontevedra, onde exerceu durante trinta anos, que incorporaron o seu nome ao rueiro. Hai pouco na Universidade de Vigo, que lle deu o seu nome a un dos seus edificios. Como recoñecementos honoríficos co nome de Ernestina Otero outorga cada 8 de marzo o Consello Municipal da Muller de Vigo (nesta edición á xornalista María Xosé Porteiro) e a Asemblea Feminista Paxaretas a aquelas persoas e entidades do concello de Redondela que traballan a prol da igualdade real entre homes e mulleres. Grazas, a dona Ernestina, mestra e pioneira.

 

Xela Arias, escachar a palabra

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Día das Galega nas Letras que A Sega dedicou a Xela Arias:

O pasado xoves, 15 de agosto, a Plataforma de crítica literaria feminista A Sega homenaxeou a Xela Arias no parque do Castro de Vigo. Como centro da sexta edición do Día das Galegas nas Letras, unha convocatoria anual coa que este colectivo pretende facer visible de forma poliédrica, aberta e participativa o papel das creadoras na cultura galega, duascentas persoas participaron ao longo de toda a xornada en diversas actividades literarias e musicais, iniciadas cun itinerario imaxinario, conducido pola escritora Susana Arins, pola vida de Xela Arias, a escritora falecida en 2003, con apenas corenta e un anos, para quen se reclama o recoñecemento da Academia Galega no Día das Letras Galegas.

No manifesto da xornada lido pola escritora Beatriz Maceda, as compoñentes da Sega expresaron o seu compromiso de «espallar a rebeldía e o talento incomparable de Xela», «a treboada apoiada no permanente espello», ao tempo que salientaron a súa capacidade para «arrasar os marcos, desbotar as imaxes, para quedar coas palabras»; para transgredir e transcender con «cada palabra escrita co sangue da vida», fose na poesía, na tradución e na edición, eidos nos que «retorceu as palabras, ata escachalas».

Lembranza que continúa as que no inverno A Sega organizou nas librarías Chan da Pólvora e Lila de Lilith de Santiago e as que na pasada primavera tiveron lugar no concello de Redondela con motivo de asignar por votación popular a Xela Arias o nome da Biblioteca Pública Municipal de Chapela e da inaguración do grafiti no IES de Chapela, onde foi profesora substituta de lingua e literatura galegas no curso 1999-2000, no que se recolle un dos versos dun poema que publicara en 1994 no Boletín Galego de Literatura 11: «Independénciome para que eu saiba / onde quero estar atada, [onde, / as fronteiras ou a morte das fronteiras]».

Homenaxes que coinciden, ademais, coa publicación da edición da súa Poesía reunida (1982-2004) (Xerais 2018), preparada pola profesora Chus Nogueira, un fito na recuperación da obra de quen sempre reivindicou a condición de muller escritora e reaccionou contra o carácter invisibilizador das etiquetas e dos movementos xeracionais. Unha edición na que se recollen todos os seus libros publicados en vida, Denuncia do equilibrio (1986), Tigres como cabalos (1990), Darío a diario (1996) e Intempériome (2003) e reúne, ademais, a súa ampla obra dispersa, dende a recitada no Festival de Poesía do Condado, no que participou con continuidade dende 1983, até a publicada nas páxinas de Faro de Vigo dos oitenta ou nas revistas Dorna, Luzes e Festa da palabra silenciada.

Unha edición moi agardada que permite por vez primeira acceder ao corpus completo da poesía de Arias, que concibiu o texto poético como espazo de indagación e experimentación coa linguaxe. Indagación de quen, segundo a poeta e académica Ana Romaní, «non se comprace», «da que se interroga e non se acomoda». Esculca que a propia autora confesa acometer «para entenderme e facerme entender, para comprender o mundo no que vivo», actitude que contribuíu á renovación do discurso poético galego e do feminismo dos anos oitenta, aos que acompañou como pioneira. Foi Xela unha autora convencida de que a poesía «sempre é temeridade, incendio» un medio de evitar «sentir a covardía», actitude expresada co verso «vencerse é cousa de se tratar», título do traballo músico-poético que nos seus últimos días compartía con Fernando Abreu, chamado tamén da homenaxe que as asociacións profesionais da edición, tradución e escritura lle renderon en Vigo en maio de 2004 .

Foi dende os seus primeiros textos outro dos trazos caracterizadores do cromatismo da poesía de Xela, ademais dos xogos fónicos, a transgresión dalgunhas convencións da escritura e do característico emprego de colocacións pronominais, deseñar unha completa xeografía urbana, na que inevitablemente identificamos o Vigo da súa mocidade, o barrio do Calvario do instituto Castelao, onde cursou o bacharelato. Cidade onde Xela expresaba a súa vontade de reinventarse cada día, ao xeito dun Loud Reed feminino, cando entre 1987 e 1989, escribiu cinco letras para o disco El desertor (1991) de «Desertores», o grupo musical dos irmáns Díaz. O Vigo da movida, de cuxa crónica ela discrepaba e que ela definiu de forma luminosa como «cidade revolcada», quizais por que en Vigo nunca foi doado diferenciar os límites tan imprecisos entre a dor e o pracer.

Volvendo sobre a obra esencial de Xela Arias, Vigo ampliaría de forma significativa os límites do seu mapa literario, tanto polo seu carácter radicalmente contemporáneo como polas posibilidades que ofrece unha autora que, como sinalou o manifesto da Sega, «fendeu o espello, desbotou as estampas, construíu a diario». Xela Arias , quedas en nós.

Treixadura. «Inda canto!»

/en , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a Treixadura, ao fío da publicación de Inda canto!, o seu sétimo disco:

No país dos mil viños que é Galicia, a treixadura é a variedade branca raíña do viñedo do Ribeiro, aínda que tamén está presente nos brancos das denominacións Rías Baixas (Condado) e Monterrei. Presentada en acios grandes e moi pechos, de bagos alongados, duros e moi doces, a treixadura é unha variedade autóctona de Galicia e do norte de Portugal que adoita mesturarse con outras castes como albariño, loureira, caíño branco, godello, entre outras. As notas de cata dos viños con treixadura subliñan decote o seu carácter aromático e o seu sabor ácido e agradable, sendo en nariz froiteiros e florais e en boca de acidez equilibrada, «resultando frescos, untuosos e sabedeiros».

Quizais para salientar este carácter autóctono e a súa capacidade para recrearse mesturada con outras variedades de noso, Treixadura foi tamén o nome que escolleron en xullo de 1990 en Redondela, catro gaiteiros (Antón e Xan López, Xaquín Xesteira e Xabier Martínez) para comezar unha andaina musical arredor da gaita e do canto como alicerces da identidade da música tradicional. Proxecto ao que sumou decontado Ramón Vázquez «O Chirlo» perfilándose dende entón Treixadura como un quinteto de gaiteiros de estilo propio no que se fundían voces, gaitas e percusións coa intención de manter vivas as melodías coas que os nosos cuartetos animaron sempre festas e romarías. Transcorridas case tres décadas e publicados sete discos, a formación do quinteto sufriu diversas mudanzas coa incorporación en 1995 de Paulo Nogueira, que substituí na gaita a Xabier Martínez, en 1998 do acordeonista César Longa, coincidindo co abandono de Ramón Vázquez para dedicarse profesionalmente á construción de gaitas e instrumentos de percusión galega, e coa entrada de Magoia Bodega en 2008, ocupándose de gaitas e bombo, tras o abandono de Xan López.

Dende aquel primeiro concerto do 30 de xullo de 1992, tamén no vello muíño de Redondela, ao pé do río Alvedosa, como do primeiro disco «Obrigado» (1995) e da tetraloxía posterior iniciada con «Unha noite no muíño» (1999), Treixadura, que asumiu con fachenda a enxebreza do traxe tradicional, soubo reinventarse en cada un dos seus concertos compartindo co público «o poder e a forza evocadora, máxica e reconfortante do canto colectivo» nun repertorio no que popularizaron tonadas e coplas tradicionais. Espírito de recuperación do canto colectivo que levou, a partir do terceiro disco, «Unha noite non é nada» (2001), a xermolar o proxecto do Orfeón Treixadura, agrupación de dez voces masculinas, creada en 2003, que recrea o son dos antigos orfeóns que a comezos do século XX e co espírito das Irmandades da Fala interpretaban música galega. Idea de recuperación da música popular cantada que deu orixe a terceira entrega da copla popular co disco «Unha semaniña enteira» (2006) na que o Orfeón Treixadura participou xa de cheo, encadrándose definitivamente no grupo en 2011, coincidindo co disco que puxo cabo ao proxecto de tan singular tetraloxía, «Esa si que é muiñada», que presentarán nunha xira memorable de concertos cos coros Cantigas e Agarimos e Coral de Ruada.

Tras as colaboracións con Rodrigo Romaní no disco «Albaida» (2000) e con Kepa Junquera en «Galiza» (2013), así como tras a publicación de «Vendima tarda», un disco co que Treixadura resumiu a súa traxectoria de vinte e cinco anos, aparece estes días «Inda canto!», outro disco marabilla dunha ducia de pezas nas que se exalta o latexo do popular coma orixe da nosa tribo. Un disco extraordinario, con indubidable vontade de clásico, expresión da madurez musical dunha agrupación virtuosa transformada xa na voz dun pobo que fachendoso expresa a súa vontade de ser e continuar sendo. Cancións anovadas nas que se recupera o texto tradicional como en «Inda canto», que dá título o disco, «Pasodobre do gaiteiro» ou «Do corazón, un cariño», na que se recuperan até tres melodías tradicionais tomadas do Arquivo de Casto Sampedro. Temas recuperados como a «Muiñeira de Baiona», emocionantísima peza do repertorio dos Morenos de Lavadores, onde se aprecian todos os matices da gaita ao estilo Rías Baixas, «Maruxa», unha melodía saudosa na que a gaita e o acordeón choran de forma sublime, ou  «O carro», a canción de Mero sobre texto de Manuel María, hoxe un himno co se identifican e reconfortan varias xeracións.

Treixadura é a mellor expresión da alma do pobo galego que mentres canta fachendoso a súa foliada marmuradora, rescatada do seu esquezo e anovada con orgullo, non chora nin fala mal de ninguén. Treixadura é un xeito de facer e entender unha tradición popular anovada de xeito que continúe viva e non se esgace a cadea de xeración a xeración. A miña máis fonda admiración e gratitude polo seu afán. Gozen de «Inda canto!» e de toda a discografía desta agrupación imprescindible.

Onte 1724: Serán con Tatán

/en , , /por

Tatan_Redondela_28-07-2016

Moito gozamos no serán de onte do concerto de Tatán no Meixón Frío de Redondela, o espazo entrerrúas da infancia do artista de Tanxarina, de Montse e doutras persoas por min tan queridas. Arroupado polas cordas de Pablo Vidal Mendoza, o piano de Alberto Vila, a percursión de Noli Torres e os coros de Branca Francés, Tatán destilou auténtico swing galego durante case dúas horas, seguindo o fío de Chapeu, o seu primeiro disco. As interpretacións de espírito jazzístico e intimista de fados como “Branca”, habaneiras como “Amores por terra” (que dedicou aos mariñeiros de Cesantes), baladas como “Veludo e algodón” ou a fantástica “Canción do contrabaixo”, mesturáronse con temas de fasquía popular retranqueira como “A Nona” ou “O político”, que o público redondelán asume como propios. Xaora, gustei tamén da iniciativa promovida por O café da vila e A tenda de Candelaria de organizar este tipo de concertos ao longo do verán, ocupando o espazo público urbano para a cultura e as artes, un camiño iniciado en Compostela moi eficaz para a visibilización da música galega. Magnífico serán con Tatán e a súa xente.