Un tema galego cada semana

Instalado en Vigo, onde exercía como profesor dos colexios Mezquita e Labor e colaboraba na edición da revista Industrias Pesqueras dirixida por Valentín Paz Andrade, e tras ser detido e xulgado en Consello de Guerra en 1947, coincidindo coa falta de resposta dos gobernos aliados en relación ao réxime de Franco, Francisco Fernández del Riego, xunto aos compañeiros das Mocedades Galeguistas, Ramón Piñeiro e Xaime Isla Couto, comezou a explorar as posibilidades da vía cultural como xeito de intervención política. Iniciou daquela a súa participación nas emisións en galego da BBC (1947), a publicación de artigos en Seara Nova, a instancias de Manuel Rodrigues Lapa e, sobre todo, as colaboracións no xornal La Noche (1947-1948) baixo o epígrafe «Un tema gallego cada semana», asinadas cos heterónimos Salvador Lorenzana e Santiago Amaral, nas que segundo Antón Mascato «vai dar unha volta de tensión apertando á censura con temas galeguizantes».

Artigos que levaron a José Goñi, director de La Noche, a encargarlle a Del Riego a coordinación, xunto a Xaime Isla, do Suplemento do Sábado de temática cultural, que aparecería a partir do 15 de outubro de 1949 e no que durante catro meses publicarían as figuras galeguistas, unhas veces asinando co seu nome, coas iniciais ou con heterónimos. Un exercicio de afouteza que o 14 de xaneiro de 1950, o sábado seguinte ao pasamento de Castelao en Buenos Aires, dedicou un monográfico a súa figura. Pouco despois, o 28 de xaneiro, publicaríase o derradeiro, pechando unha experiencia que até entón burlara a censura do réxime.

Actividades culturais que, sinala Mario Regueira, serviron para establecer ou recuperar contacto entre sensibilidades culturais afíns e preparar o proxecto de creación da futura Galaxia, unha nova editorial galega con características ideolóxicas, superadora de iniciativas voluntaristas, como a da colección Benito Soto, ou apostas pola bibliofilia, como as das Ediciones Monterrey (1948) ou a de Bibliófilos Gallegos, as dúas nacidas en 1948.

A problemática editorial

Nese contexto aparecen tres importantes artigos de Del Riego en La Noche, asinados por Salvador Lorenzana: «La cuestión editorial y el cultivo del idioma» (30 de abril de 1947), «Sobre la cuestión de nuestro idioma» (17 de maio de 1948, xusto quince anos antes do primeiro Día das Letras Galegas) e «Hacia la difusión de nuestros libros» (30 de xaneiro de 1948). Tres textos de espírito programático, reveladores das intencións de Del Riego e do seu grupo de crear unha editorial profesional e promover un cultivo escrito dun idioma do que non pode negarse a súa vixencia popular, proxecto que a partir de 1950 concretarían na fundación da editorial Galaxia.

Así no artigo de abril de 1947, tras referirse á aparición de Áncora, a primeira editora catalá «totalmente allea á política», cuxo primeiro título é Viatge a Catalunya de Josep Pla, Del Riego considera que esta é unha noticia estimuladora para nós, xa que «se impón a necesidade da fundación dunha Editorial de libros galegos na nosa terra». Unha Editorial galega, que representaría «un gran paso restaurador da nosa cultura», e da que traza as súas tres liñas programáticas principais. Primeira, a reedición de obras básicas na historia da literatura galega, como os cancioneiros medievais ou as obras completas de Pondal, o que supón a configuración dun canon. Segunda, a publicación de textos inéditos de poesía, novela e investigación, o que supón a formación dun público. E terza, a tradución ao galego de obras universais, «o que suporía que o noso idioma gañaría quilates en difusión, categorización e dignidade literaria».

Programa editorial que Del Riego perfila máis no artigo de xaneiro de 1948, no que parabeniza de forma elegante ao tempo que crítica de forma cordial as intencións da recén creada Editorial de Bibliófilos Gallegos, sobre todo, a da colección Biblioteca de Galicia, na que os promotores (Sánchez Cantón e Filgueira Valverde) anuncian a reedición de obras antigas e a publicación de orixinais de autores contemporáneos. Del Riego volve reclamar a publicación do corpus da memoria literaria galega, tanto a da tradición medieval como a do século XIX, «que achegan unha visión harmoniosa da alma galega», ademais de citar os títulos dos libros de poemas rosalianos e pondalianos, aconsellando aos novos editores que «non malogren os seus esforzos en estériles camiños de arqueoloxía literaria». Como volve teimar da tarefa «importantísima para o futuro de Galicia» da publicación de obras de autores actuais, como a de fomentar traducións ao noso idioma de clásicos e modernos, sen esquecer a necesidade de contar con estímulos para as letras, «como premios anuais que inciten as distintas manifestacións da cultura de Galicia: a novela, a poesía e o teatro..»

A cuestión do idioma

Artigos que comparten a reflexión sobre a cuestión do idioma, abordada o 17 de maio de 1948, prodixiosa serendipia, quince anos antes do primeiro Día das Letras Galegas do que sería promotor. Del Riego non dubida en afirmar que «non hai cultura galega superior sen lingua que a sosteña», como tampouco en que a pesar de que dos dous millóns que a falan moi poucos a lean e a escriban, «conta con inmensas posibilidades de vivificación». Unha causa que bautiza como «rehabilitación idiomática», na que cómpre vivificar tanto as infinitas voces, fortes e expresivas, que xacen case esquecidas nas zonas campesiñas, como traballar para «a aparición dun Dante que lle proporciones dimensión universal». Rehabilitación que nos obriga «a ir laborando sen pausa, con intelixencia, para habilitar outra vez ao idioma como instrumento dunha misión cultural transcendente».  Prefigura así Del Riego unha perspectiva política posibilista da cuestión idiomática que defendería ao longo da vida enteira.

A necesidade dunha Revista

No artigo de La Noche do 30 xaneiro de 1948, Del Riego prefigura con extraordinaria valentía a necesidade de contar cunha Revista ao servizo da rehabilitación idiomática e a recuperación cultural. Afirma polo dereito a necesidade da unidade para abordalas: «Pensamos que é a hora de asociar todos os esforzos hoxe disociados, e os camiños da nosa cultura son o mellor xeito de intensificar a xuntanza cordial de todos os que comulgan na súa fe». «Para o logro deste ideal –escribe– imponse a necesidade de editar unha Revista consagrada á exaltación e difusión dos nosos valores intelectuais. Unha revista capaz de continuar o labor iniciado hai anos pola publicación Nós [mención máis que encomiable meses despois de pasar polo cárcere]. Claro que presidida por un criterio máis amplo, máis moderno e menos arqueolóxico. Unha revista onde haxa densidade, sensibilidade exarcerbada fronte á época. Unha publicación que poida formar parte da vida das xeracións futuras, que teña un valor de forza expansiva no tempo».

Publicado en Faro de Vigo, suplemento Faro das Letras, 17/05/2023