Galeguismo – Páxina 20

O Bou «Eva»

30 de Abril de 2012/en Artigos, Artigos Faro de Vigo, Educación_para_a_Paz, Galeguismo, Historia, Homenaxes, In memoriam, Vigo/por bretemas

No artigo da semana en Faro de Vigo recconstrúo cos datos dispoñibles o relato do suicidio colectivo do bou «Eva», con motivo do setenta e cinco aniversario daquela traxedia.

A madrugada do 23 de abril de 1937 oito homes e unha muller, entre os 24 e os 44 anos, morreron, tras o asalto fascista ao bou Eva no que pretendían fuxir dende o peirao do Berbés. Aquel episodio estarrecedor, o maior suicidio colectivo da Guerra Civil, foi agochado polo franquismo e silenciado, ou polo menos escasamente difundido, durante o proceso da Reforma Política, a pesar de que a primeira noticia da traxedia xa a dera Rafael Dieste na súa crónica «Unha morte lanzal» publicada na revista Nova Galiza en Barcelona durante o mes de xuño de 1937. Setenta e cinco anos despois é de estrita xustiza recuperar a memoria daquelas nove persoas que morreron sen cometer outro delito que, despois de nove meses de esquivar a persecusión, pretender evadirse da represión franquista daquel terrible ano.

Eran catro comunistas –unha parella de recén casados Ángel Nogueira Nogueira e Carmen Miguel Agra, ademais de Luís Álvarez González, obreiro de Barreras, e Camilo Campos Méndez, barbeiro–; tres socialistas –o mariñeiro Manuel Martínez Moroño e os irmáns Fernando e José Rodrigúez Lorenzo, ambos os dous albaneis– e dous mestres galeguistas de Rianxo, curmáns de Castelao –José Losada Castelao e Manuel Rodríguez Castelao– que estiveran agochados durante uns meses en Vigo na casa de Ramiro Isla Couto, segundo confesou Valentín Paz Andrade no seu libro de conversas. Sabemos, tamén, que se salvou Domingo Pombo, daquela secretario do Partido Galeguista en Ferrol, que chegou un pouco tarde á cita do embarque. Até hai moi pouco, a súa historia non fora investigada en profundidade nos arquivos militares, traballo que acometeu o profesor Xesús Alonso Montero que publicará nos próximos meses un libro no que relata os pormenores do episodio. En todo caso, sabemos que era a intención dos fuxidos chegar a algúns dos portos republicáns do Cantábrico ou a Francia e trasladarse logo á España leal, como conseguiran outras fugas exitosas que partiran dos peiraos vigueses.

Fóra este o caso, como relata Dionísio Pereira no seu libro Loita de clases e represión franquista no mar (1864-1939), do arrastreiro en parella do Grand Sole Emilia Márquez que, mediado o mes de marzo de 1937, desviou o seu rumbo cara a Bilbo onde desembarcaron os seus doce tripulantes. Aqueles nove antifascistas, que representaban unha boa parte da pluralidade política da Frente Popular, non tiveron tanta fortuna. Cando xa estaban a bordo do pesqueiro foron delatados, probablemente, por un tripulante e asaltados por un grupo de fascistas e membros da Garda Civil e Policía, que arrimaron un buque alxibe desde o que introduciron unha mangueira coa intención de anegar as bodegas do bou. Ao comprobar que os evadidos non saían, decidiron deitar auga fervendo e foi entón cando se foron escoitando os disparos dentro do Eva. Os fuxidos decidiran poñer fin ás súas vidas xa que para o profesor Alonso Montero «non se entregaron porque estaban convencidos de que ninguén os libraría da morte, da morte despois da sevicia da tortura». No rexistro civil de Vigo recóllese apenas que estas persoas faleceron por «un tiro de bala». Sabemos que todas as vítimas tiñan un tiro na tempa esquerda, coa excepción de Angel Nogueira na dereita, aínda que son moitos os aspectos por coñecer do acontecido no buque.

Valentín Paz Andrade foi o autor do primeiro poema en galego sobre a traxedia, «Na onda até Rianxo». Escrito en 1976 e publicado no libro Cen chaves de sombra (1979) homenaxea aos curmáns de Castelao: «Da nosa luz vivían e ao perdela […] no bou Eva apresado no Berbés,/ coa cámara chea de escapados,/ voluntarios da morte todos eles / adiantando o seu fín / á auto-execución se condenaron / como Sócrates náuticos». Anxo Angueira cantou ás vítimas no seu poemario Fóra do sagrado (2007): «Vigo Berbés trinta e seis / Berbés mariñeiros do mare e o bou Eva», «malpocadiños todos todos / nadando mortos no Berbés».

A traxedia do bou Eva, o auténtico Medulio contemporáneo, permaneceu silenciada durante sete décadas. O esforzo de persoas como Concha Nogueira Miguel, filla do matrimonio comunista falecido, de investigadores comprometidos como Xesús Alonso Montero, e doutros membros das asociacións que traballan pola recuperación da memoria republicana de Galicia, permitiron que este terrible suceso non fora nunca esquecido. Camiño xa dos corenta anos da caída da ditadura, non hai que ter medo a volver a mirada cara ao que sucedeu no dramático trinta e seis e nas décadas franquistas posteriores, porque a desmemoria é o peor virus que podemos inocular no noso futuro. Reconstruír o relato de acontecementos como os do bou Eva, recuperar a biografía daquelas vítimas, fixar o seu recordo cívico no peirao do Berbés son formas de sementar ronseis de paz e esperanza.

Onte 230: Xaime Illa

26 de Abril de 2012/en Editores, Galeguismo, In memoriam, Nacionalismo, Onte/por bretemas

Simpaticei sempre con don Xaime Illa polo seu carácer emprendedor e polo seu interese en contactar cos máis novos, unha actitude entusiasta e didáctica forxada durante a súa mocidade galeguista e republicana. O sintagma que penso mellor lle acaía é o de Construír Galicia, título tamén dun dos seus libros máis valiosos, editado pola Fundación Otero Pedraio cando recibíu o Premio Trasalba, no que escolmou algúns dos seus moitos artigos de carácter económico e político. Co pasamento de Xaime Illa péchase a Xeración Galaxia, un fato de colosos que enlazaron aos nacionalistas de fin de século coa da Xeración Nós e do Seminario de Estudos Galegos. A pesar das adversidades, o relato da construción nacional de Galicia continúa e continuará. Beizón para don Xaime Illa, artellador paciente de proxectos colectivos e modelo de coherencia e rectitude moral.

Onte 228: Isto é Vigo

24 de Abril de 2012/en Autores, Economía, Galeguismo, Onte, Presentacións, Viño, Xerais/por bretemas

«Agradezo a afluencia de público e personalidades neste acto mais tamén as voces iradas dos que protestan; isto é Vigo, o punto máis dinámico e máis tenso e creativo de Galicia. De aquí naceu todo. Naceron as grandes empresas industriais e as do espírito de renovación de Galicia. Aquí publicou Rosalía Cantares galegos. Aquí Valentín Paz Andrade acometeu a súa tarefa». Máis ou menos estas foron as palabras coas que Xosé Luís Méndez Ferrín iniciou a súa intervención na presentación institucional da reedición de Galicia como tarea preparada por Xerais na que estaban presentes o presidente da Xunta, o conselleiro de Educación e Cultura, o delegado do Goberno e outros cargos públicos, mentres á porta da delegación da Xunta de Galicia un grupo de traballadores asubiaban detrás dunha pancarta na que rezaba «Non máis despidos nas axencias da Consellaría de Traballo e Familia». Afouto e brillante parlamento do presidente da RAG que logo salientou como «en Galicia como tarea Valentín recolleu o grande programa político do nacionalismo galego durante o franquismo». Sinalou que «neste libro os lectores de hoxe atoparán o auténtico viguismo, o que denuncia que Vigo e o seu hinterland teñen as comunicacións por terra colapsadas, como tamén sucede agora», así como «está presente a reclamación dunha entidade financeira propia, con sede en Vigo, aínda que non sei que pensaría Valentín se fose testemuña de como hoxe van desaparecendo as caixas de aforros». Grande Ferrín, beizón, por unha intervención memorable!

Galicia como tarea

23 de Abril de 2012/en Artigos, Artigos Faro de Vigo, Autores, Economía, Ensaio, Galeguismo, Presentacións, Xerais/por bretemas

No artigo da semana en Faro de Vigo anuncio a reedición facsímile de Galicia como tarea, o emblemático ensaio de Valentín Paz Andrade.

Coincidindo coa celebración do Día Internacional do Libro e co aniversario do nacemento de Valentín Paz Andrade este 23 de abril preséntase en Vigo a edición facsímile de Galicia como tarea, o libro alboral dos estudos socioeconómicos galegos, publicado en 1959, ao coidado de Luís Seoane, polas Ediciones Galicia do Centro Galego de Buenos Aires. Para Xosé Luís Méndez Ferrín, presidente da Real Academia Galega, “é o grande manifesto político e económico do nacionalismo progresista”. Para Ramón Villares, presidente do Consello da Cultura Galega, autor do brillante estudo introdutorio da nova edición de Xerais, “é un libro singular e pioneiro, que se adianta ao seu tempo, xa que combina a análise estatística precisa cunha concepción global e mesmo cultural de Galicia, entendida como ‘ser enterizo’ que precisa deseñar un destino. Esta é a ‘tarea’. […] Non hai lamentación nin doadas culpabilizacións, senón unha apelación clara á responsabilidade colectiva e á capacidade das elites para deseñar ese futuro como un destino” .

A orixe do texto de “Galicia como tarea” estivo nas conferencias que Paz Andrade pronunciou en Buenos Aires en 1957 sobre economía e cultura galega, cando fóra convidado polo Centro Galego con motivo das Xornadas Patrióticas do 25 de xullo. Intervencións que, en boa medida, compuxera na cadea da rúa do Príncipe durante os trinta días do mes de xuño que pasou preso por unha “leve falta de ligera irrespetuosidad a la autoridad de Marina”, pena que se lle aplicou por apenas catro liñas publicadas na revista Industrias Pesqueras, da que era director, en setembro de 1956 nas que se daba conta do cesamento dun comandante de Mariña. Non fora esa a primeira ocasión na que Valentín visitou as celas de Príncipe por problemas coa censura ou coas autoridades gobernativas. En 1924, xa pasara 15 días, tras negarse a pagar dúas multas de 250 pesetas por senllos artigos (“El tren del Pirineo” e “Justificando nuestro silencio”), que publicou no xornal “Galicia” opoñéndose ás ideas de reforzar as comunicacións só con Madrid e defendendo a construción dunha liña de ferrocarrril que unise Galicia coa fronteira francesa, o que permitiría converter o porto de Vigo en cabeceira de Europa.

Paz Andrade pretendía con Galicia como tarea presentar á comunidade galega en Arxentina unha nova interpretación de Galicia con fundamento económico, que desmontase moitos dos prexuízos existentes sobre o país e achegase argumentos para enxergar un futuro de prosperidade. Con esta intención, recaba os datos estatísticos dispoñibles (o título do manuscrito foi Galicia en números vivos) que lle permiten ofrecer diagnósticos novidosos de cuestións fulcrais como a estrutura da produción agraria ou as orixes do fenómeno migratorio, ao tempo que propoñer un horizonte de industrialización baseado no que denomina “meridiano da auga”, sexa a produción de enerxía hidroeléctrica ou fose o aproveitamento dos recursos pesqueiros e o desenvolvemento das industrias marítimas. Ademais, Valentín propón de forma tamén pioneira artellar en Galicia unha ligadura entre economía e cultura, dedicando especial atención ao papel do idioma galego, unha das catro linguas atlánticas que se estende aos catro continentes, o que para el nos permite unha capacidade de comunicación única, extraordinaria, cos millóns de persoas que falan portugués ou castelán.

A pesar das cinco décadas transcorridas dende a súa primeira publicación, o enfoque político de Galicia como tarea mantén a súa vixencia. O chamamento de Paz Andrade a asumir a corresponsabilidade colectiva, a abandonar calquera tipo de conformismo retórico e pasar á acción, a crear unha linguaxe nova sobre problemas vivos, a traballar pola renovación constante das ideas e dos xeitos de “facer e refacer todos os días o país” son hoxe ideas imprescindibles para recuperar o pulo perdido no proceso de construción nacional de Galicia. Cando vivimos un momento de emerxencia, derrotados polo conformismo centralista, cando sofrimos unha brutal sangría demográfica, cando a nosa mocidade volve emigrar de forma masiva, cando soportamos as taxas máis altas de desemprego da nosa historia ven ao caso recuperar as palabras de esperanza coas que Valentín Paz Andrade, o cabezaleiro do galeguismo inconformista que suma, remataba en 1931 un artigo n’ A Fouce: “Hai pois, un labor inaprazable, a loita e a capacitación á vez, que reclama o esforzo dos homes galegos. Unha xesta histórica que non pode ser eludida. Que todos veñan á obra con fe, cheos de azos e optimismo, mais con afán de crear, con inquedanza de traballo, con anceios de facer, aínda que sexa desfacendo”. O futuro de Galicia construímolo nós. Galicia continúa sendo a nosa ineludible tarefa.

Fair play

14 de Abril de 2012/en Artigos_Praza_pública, Celta de Vigo, Fútbol, Galeguismo, Vigo/por bretemas

Con motivo de #onosoderbi publico en Praza pública un artigo onde reivindico a recuperación do fair play, o xogo limpo entre afeccións. Recomendabilísimo é o artigo de Xurxo Souto, que dende unha perspectiva carnocha, reivindica que A Coruña é Vigo son a mesma cidade.

Onte 215: Con Valentín

11 de Abril de 2012/en 17_de_maio, Autores, Galeguismo, Novidades, Onte, Poesía, Presentacións, Vigo/por bretemas

A convocatoria da Fundación Penzol, apoiada polas editoriais Galaxia, Xerais, Ir Indo e Biblos, dunha mesa redonda con motivo da aparición das biografías de Valentín Paz Andrade constituíu un éxito rotundo tanto pola calidade das intervencións como polo numeroso público que ateigou a Casa Galega da Cultura. Charo Portela, autora das dúas publicadas por Xerais, e Xan Carballa da de Galaxia, retrataron a figura literaria, empresarial, xornalística e política de Valentín. Foi moi clarificadora a anécdota final que relatou Carballa sobre a intervención decisiva de Paz Andrade, como membro da Comisión dos nove, para bautizar como tal a Xunta de Galicia, unha das súas tantas achegas políticas escasamente coñecida. O vindeiro 4 de maio será o Club Faro de Vigo quen no Auditorio do Areal convoque a Miguel Anxo Seixas, Xosé Luís Axeitos e X.L. Méndez Ferrín para ofrecer novas dimensións deste home da Galicia que suma. Teño a intuición que a figura de Paz Andrade vai dar moito xogo nos vindeiros meses, sobre todo cando apareza a edición do volume da súas poesía galega completa, preparada por Gregorio Ferreiro Fente para Xerais, que desvelará até nove poemarios inéditos.

Onte 206: Nova Escola Galega, Pedrón de Ouro 2012

1 de Abril de 2012/en Beizóns, Educación, Educación_para_a_Paz, Galeguismo, Lingua, Premios/por bretemas

Nos días difíciles é cando máis se agradecen as boas noticias. Nova Escola Galega recibirá o domingo 20 de maio o premio Pedrón de Ouro. Recoñécese así o seu labor de tres décadas a prol da galeguización educativa e da renovación pedagóxica en todas as etapas e eidos do sistema educativo. Expreso a miña gratitude aos membros do Pedrón, unha institución galeguista que mantén rexo o seu ideal, que sei comparte o medio milleiro de membros de Nova Escola Galega que ao longo da nosa vida profesional e dende diversos eidos contribuímos con discreción, paciencia e humildade a pular contra vento e marea polo modelo de escola pública galega. Para NEG este Pedrón constitúe un aliciente e un compromiso para continuar a procura dunha escola instalada na lingua de noso, innovadora e renovadora, aberta en diálogo con tempo contemporáneo, iluminada na construción compartida do coñecemento polas luces da razón e polos valores da paz. Beizóns.

Onte 198: No meu país danse as grazas

24 de Marzo de 2012/en Autores, Educación, Eventos, Galeguismo, Lingua, Onte, Recurso_didáctico/por bretemas

Inesquecible foi a sesión académica da investidura de Manuel Rivas e John Rutherford como Doutores Honoris Causa pola Universidade da Coruña. Cinco discursos memorables –dúas laudatios formidables, senllas respostas para a nosa historia cultural e un peche do reitor de grande altura– que salientaron de forma unánime o compromiso dos doutores e da UDC co futuro da cultura e lingua galegas. No entanto, é inevitable salientar a intervención colosal de Manuel Rivas, escrita e expresada dende unha felicidade inquieta, que constituíu unha reivindicación do poder das palabras, unha manifestación de confianza na lingua galega, ao tempo que unha presentación da súa iconografía da esperanza. Un discurso que merecería ser reproducido íntegro nos xornais e medios dixitais para o goce reflexivo da cidadanía á que estaba dirixido. Rivas comezou e pechou o seu parlamento con esta frase de inequívoca humildade: «No meu país danse as grazas». Unha forma de vindicar os lexemas de simpatía, que sempre nos foron propios aos galeguistas, e que Rivas utilizou para insistir nunha idea fulcral sobre a lingua galega: «Non só estamos vivos, seguiremos vivindo. A lingua galega non nos pertence a nós, pertence ao mundo». Aí escribíu o fillo de Elviña a súa aposta polas palabras de noso, xa que son «portadoras da información básica da humanidade, utilizan a grafía da vida»; aí afortalou a actual literatura galega, «na que se conteñen todos os rexistros do resto das literaturas». Dedicou o marabilloso cuarto de hora final do discurso a reivindicar a esperanza en tempos de conformismo, xa que a «da esperanza é a peor das subtracións». A súa coñecida referencia ao sorriso de Daniel –contaxioso, claro e enigmático a un tempo– serviulle para salientar como o lexema de simpatía agroma da pedra granítica de Galicia. Referencia que uníu a unha cita de Steiner («Un bo ensino sería aquel no que os estudantes puidesen cometer o erro de ter esperanza») para debuxar a inconografía da esperanza presente na súa obra: as bandas de estorniños sobre a cidade da torre, os círculos concéntricos, as mulleres que levan cousas na cabeza, a chorima a gabear polas espiñas do toxo… A lectura de «A sección aurea», poema de Costa da Morte Blues, libro que reeditamos en Xerais da man da UDC para celebrar a investidura, pechou un discurso que nos emocionou moito. Fachenda nosa de contar en Galicia con este extraordinario Manuel Rivas. Beizóns para el e para Rutheford, como para José María Barja, alxebrista e reitor saínte, que recibiu a Medalla de Ouro da UDC. No meu país danse as grazas.