A derrota de Galicia

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo a presentara análise que Antón Baamonde realiza no seu ensaio A derrota de Galicia.

A pasada semana presentouse na Feira do Libro de Vigo “A derrota de Galicia” (Xerais 2012), o máis recente ensaio de Antón Baamonde, un dos pensadores máis orixinais e independentes do noso tempo. O acto pasou inadvertido para a axenda dos medios de comunicación, dos partidos políticos e “elites” viguesas, a pesar do grande interese das ideas de Baamonde para realizar un diagnóstico e unha prospectiva dun país, hoxe baixo mínimos, sometido aos efectos dunha crise económica e política que ameaza con liquidar o seu modelo de convivencia e gobernanza.

É innegable que Galicia sufriu unha transformación urbana nos últimos trinta anos, no que liquidou o seu sector primario –hoxe apenas representa o 7% da poboación activa–, e acometeu, ao abeiro do seu desenvolvemento autonómico e da integración europea, unha modernización das súas infraestruturas. Un proceso exitoso –Galicia reduciu de forma moi importante o seu diferencial de renda per cápita con respecto á media española e da propia unión–, mais que non estivo exento dalgúns erros e excesos, provocados na súa maior parte polas doenzas do clientelismo como forma de participación política, do localismo como modelo de organización territorial e do capitalismo dos lobbies vigués e coruñés como modelo de organización financeira. Aeroportos a menos de sesenta quilómetros; portos exteriores enfrontados no mesmo treito de costa; contedores culturais megalómanos –non só o caso extremo da Cidade da Cultura, tamén os promovidos pola competición de egos entre as caixas–; campus universitarios en todas as cidades, mais con políticas educativas, lingüísticas e culturais de baixa intensidade foron algúns froitos desta concepción modernizadora daqueles tempos dourados onde gobernaban en Galicia Fraga, Vázquez, Méndez e Gayoso.

No obstante, como salienta con afouteza Antón Baamonde, intentando restituír unha versión real do país, nos últimos anos Galicia colleu unha derrota –entendida como “deriva” ou “rota”– moi incerta que a pode levar, no marco do proceso de recentralización en marcha, se non é quen de resistir semellante asedio, a desaparecer como entidade política. Galicia xógase hoxe o futuro do seu autogoberno. É certo que a Galicia de hoxe non obedece á imaxe dun país rural e atrasado, cando xa o 70% da súa poboación vive nas cidades, mais tamén nas palabras do ensaista vilabés “é posible constatar a inexistencia dun proxecto propio que non sexa pasivo, inerte, respecto da evolución xeral española”. Aí residiría a preocupante derrota actual.

Atallar a debacle demográfica, o primeiro problema do país; abordar a desintegración territorial entre as provincias da beiramar atlántica e do interior; artellar unha nova administración local –substituíndo ás deputacións, nas que, a pesar das políticas de austeridade selectiva, continúa empregándose o modelo clientelar– entre áreas metropolitanas, comarcas e un número máis reducido de concellos foron cuestións que a actual Xunta de Galicia presidida por Feijoo adiou ao longo da lexislatura, probablemente por intereses electorais e de cohesión do Partido Popular de Galicia.

Como non poden ser nin xustificadas nin entendidas polos rigores da austeridade das políticas de consolidación fiscal a incapacidade demostrada polo actual Goberno Galego para promover políticas activas de emprego, cando estamos diante das maiores taxas de paro da historia autonómica; para continuar coas políticas de I+D+I promovidas polo goberno de coalición do PSOE-BNG, achegando horizontes de esperanza para manter na propia terra á xeración mellor formada da nosa historia –máis alá de entregarlles cheques de dous mil e pico euros e agasallar maletas aos mellores expedientes universitarios–. Como tampouco se comprende a falta de vontade deste executivo, demostrada teimosamente dende o inicio desta lexislatura, de asumir unha cota de corresponsabilidade no futuro do idioma, da cultura galegas e dos medios de comunicación que estruturan a identidade e o espazo comunicacional propios.

Lendo nas páxinas do recomendabilísimo ensaio de Baamonde semella que non vai ser doado reorientar esta derrota. Para iso sería imprescindible que a identidade de Galicia fose “proactiva, de futuro, tecida sobre a base de novos consensos sociais e inscrita na sociedade-rede mundial”. Unha identidade transformada en norai, un punto de amarre capaz de evitar a disgregación social, unha referencia que permita enmarcar o territorio, a historia e a cultura no mundo dos fluxos e transformacións dun tempo de tránsito. Con todo, semella que a clave para o éxito deste proxecto de cambio de orientación está no dinamismo e na enerxía da sociedade civil galega. Evitar a derrota de Galicia depende da cidadanía galega.

Onte 301: Camilo Nogueira, o optimismo da vontade

Foi unha fachenda acompañar a Camilo Nogueira na presentación de Para unha crítica do españolismo. Camilo fixo unha intervención vibrante defendendo a necesidade de realizar dende Galicia unha critica do españolismo, xa que «en España hai unha diversidade nacional aínda non recoñecida». Como inequívo optimisma da vontade, rigoroso e documentado, puxo sobre a mesa exemplos da negación de Galicia que realiza a historiografia españolista. Insistiu en que Galicia foi independente durante sete séculos na Idade Media. «O suevo foi o primeiro reino independente no Imperio Romano, un reino nunca islamizado, onde non houbo tal Reconquista da que fala a historiografía españolista». Salientou que as posibilidades económicas de Galicia foran sempre negadas, a pesar que na actualidade estamos na media industrial española e contamos cuns niveis de renda á altura da media europea, «non somos un país pobre, como se nos quere facer crer, temos recursos abondos para autogobernarnos, se esa é a vontade da cidadanía galega». Insistiu no valor da lingua galega, que nos sitúa no terceiro espazo lingüístico do mundo, «outra das potencialidades que nega a ideoloxía españolista». Rematou o seu discurso apelando á autoestima cidadá e reiterando que «a posibilidade de que Galicia sexa un país autogobernado é unha posibilidade real na actual Unión Europea sen fronteiras. En 2014 Escocia, tras o seu referendo, pode demostrar que é posible». As próximas presentacións de Para unha crítica do españolismo celebraranse no Circo de Artesáns da Coruña, o 12 de xullo, e na tarde do 25 de xullo no Festigal. Alí estaremos con Camilo Nogueira.

Grande Agustín

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo á figura de Agustín Fernández Paz.

A homenaxe nacional ao escritor Agustín Fernández Paz, celebrada o sábado en Vigo e organizada pola plataforma ProLingua, amosa que outra Galicia é posible. Fronte á rixidez da axenda pública institucional, deseñada pola Xunta de Galicia e das institucións culturais, por ventura existe unha Galicia cidadá con iniciativa capaz de manexar categorías de afecto, xenerosidade e proximidade. Durante dúas horas as lectores e lectores anónimos do vilalbés, representados no auditorio do centro social Novacaixagalicia por quince rapazas e rapaces de catro centros escolares vigueses, falaron con envexable fluidez e criterio literario sobre o autor de “Cartas de inverno” e leron anacos dalgún dos seus textos máis emblemáticos. A xeración nacida nos últimos anos do século XX expresaba así a súa admiración e amor por un dos referentes principais das letras galegas contemporáneas. Un emocionante xesto de esperanza e unha mostra da calidade do noso sistema educativo (a pesar do discurso catastrofista sobre a educación secundaria promovido polos sectores conservadores) do que deberiamos sentir fachenda.

Agustín Fernández Paz merecía un grande recoñecemento cidadá xa que leva mantendo dende hai máis de trinta anos un compromiso insubornable coa patria da lingua e coa escola galega das pombas con arrecendo a mazá. Dúas militancias que desenvolveu no seu oficio de profesor, xubilado hai poucos anos no vigués Instituto Rosais, e nas que nunca cesou na súa actividade nos grupos pedagóxicos como o Movemento Cooperativo da Escola Popular Galega, Avantar, Nova Escola Galega e, dende a súa creación, en ProLingua, plataforma apartidaria que ten como obxectivos exclusivos a promoción do galego como lingua propia de Galicia (e das comarcas estremeiras) e a consecución da súa oficialidade real. Pola súa actitude vital e polo seu compromiso, Agustín debería ser considerado militante dun inexistente partido galeguista pola unión; outra das súas militancias apartidarias, xa que onde estivo procurou espazo para os acordos que permitisen enxergar espazos para a esperanza do proxecto da nación. Unha convicción sobre a que volvía unha entrevista recente na que alertaba: “se colectivamente non temos unión acabaremos sendo invisibles”.

Agustín merecía esta homenaxe das súas lectoras polo rastro que os seus libros de ficción foron deixando en milleiros de persoas de todas as idades. O autor de “Contos por palabras” conseguiu engaiolalas, divertilas no sentido máis literal deste verbo, o que reivindica o exministro de Educación Ángel Gabilondo no seu libro “Darse a la lectura”, o daqueles textos capaces de transformar a lectura nunha forma de vida. Divertirse non se reduce só a pasalo ben e a evadirse; tamén é ofrecer versións diferentes dun mesmo, diferentes modos de vivirse e de vivir. As novelas e os contos de Agustín (fosen as de medo, de intriga ou de humor) son todas formas de vida que divirten; posúen esa capacidade transformadora tan poderosa, que deixa nas súas lectoras un recordo gravado como engrama.

“Escribimos porque lemos” foi outra das oracións que Agustín escolleu moitas veces para expresar o seu pracer en inventar historias e contalas por medio da escritura. Ler e contar son dous dos seus verbos predilectos, porque Agustín, como o bombeiro Montag de “Fahrenheit 451” do hai pouco falecido Bradbury, sente que detrás de cada libro hai unha persoa que lle fala. Con esa convicción foi moumeando cada unha das súas historias, permitindo a cada unha dos seus lectores e lectoras en galego, mais tamén no resto das linguas da península nas que está traducido, poñer un pé nun seu mundo orixinal e autónomo da ficción. Un mundo construído cos fíos da vida, do que forman parte, tamén, os soños, os anceios e as súas profundas crenzas morais, como a da necesidade de realizar un exercicio de memoria. Así naceron as súas novelas esenciais de madurez (“Corredores de sombra”, “Noite de voraces sombra” ou “Non hai noite tan longa”), así, dende a soidade do seu estudio do Areal, foi transformando as palabras e os soños en historias nas que denuncia o conformismo paralizante, aposta pola igualdade real entre todas as persoas e reivindica a visibilidade de todas elas, mesmo a da propia lingua que nos une e identifica. Agustín confesou que “é un escritor galego que escribe para a humanidade”, unha definición que lle acae coma anel a un autor radicalmente monolingüe en diálogo permanente co seu tempo.

O sábado homenaxeamos ao grande Agustín porque a súa obra é un pombeiro de esperanza, un convite á rebeldía, a escribir pola outra cara do papel pautado, como aconsellaba Juan Ramón Jiménez. Centos de persoas abeizoámolo emocionadas por ensinarnos a apreciar o valor da vida e a súa afouteza por construír un mundo novo.

Onte 296: Homenaxe a Agustín

A homenaxe a Agustín foi moi emocionante. Os longuísimos aplausos finais testemuñaron a gratitude colectiva a un escritor que dende hai tres décadas está contribuíndo á creación da sociedade galega de lectores e lectoras. As extraordinarias intervencións de Rosa Aneiros, que mantivo con mestría o fío do relato durante dúas horas; a participación de quince rapazas e rapaces, que falaron sobre Agustín e leron anacos dos seus textos; o vídeo das súas películas preferidas, dende A Quimera do ouro até Vanya na rúa 42, un agarimo de Martín Pawley e Eloy Domínguez; as actuacións de Anxo Pintos, Begoña Rioboo e Uxía, cunha inesquecible interpretación do «Alalá de Muxía»; así como os cinco discursos de chufa contribuíron a crear unha atmosfera de afecto e emoción compartida arredor deste auténtico enxeñeiro da esperanza. Porén, os organizadores desta homenaxe da nación a Agustín, na que non houbo presenza ningunha de institucións políticas e da cultura (un motivo para a reflexión sobre as caracteristicas da actual axenda pública galega), non podemos considerarnos satisfeitos xa que o remate do acto houbo críticas, algunhas iradas, pola ausencia nos discursos de laudatio de mulleres e doutras persoas ás que lles gustaría ter expresado tamén a súa admiración por Agustín. Dende o meu punto de vista, estas críticas amosan que non fomos capaces de deseñar o formato ideal de homenaxe que expresase o amor e a gratitude colectiva ao grande Agustín. Mágoa de non termos sido capaces de facelo mellor! Expreso as miñas desculpas a todas  as persoas que se puideron sentir molestas por non ser convidadas a intervir no acto.

A nosa gratitude a Daniel Puente Bello (DNL), autor das magnificas fotos.

Onte 293: Premios Lois Peña Novo

O foxo do castelo de Soutomario foi o espazo de privilexio escollido para a cerimonia de entrega dos Premios Lois Peña Novo 2012. Os autores do Dicionario Xurídico Galego, editado por Xerais; o escritor e funcionario redondelán Gonzalo Amoedo López; e o Luís Villares Naveira, maxistrado da Sala do Contencioso Administrativo da Audiencia Pronvicial de Lugo foron os galardonados. Especialmente memorable e punxente resultou a intervención de Luís Villares defendendo a necesidade dunha acción xurídica positiva a prol da lingua galega e un traballo social eficaz para desmontar os prexuízos existentes sobre o seu uso en todos os ámbitos. Agardo que a Fundación Lois Peña Novo publique decontado os vídeos de todas as intervencións, moi valiosas, dun serán no que se defendeu con paixón e razón o emprego da lingua galega no eido da Xustiza e o consumo responsable dos produtos etiquetados en galego. Parabéns aos premiados e aos organizadores.

Onte 291: Castelao na Unión Soviética

Presentamos Castelao na Unión Soviética en 1938, o libro no que don Xesús Alonso Montero defende o filocomunismo e prosovietismo de Castelao durante a Guerra Civil. Como xa é adoito nas súas presentacións, o Profesor ditou unha conferencia sobre os principais contidos do libro. Comezou relatando a viaxe que realizou o rianxeiro, acompañado da súa dona e durante vinte e seis días, a tres repúblicas da Unión Soviética, formando parte dunha delegación plural que representaba á España leal. Logo, analizou os dous textos principais incluídos no libro: a entrevista preparada por Luís Soto para a revista Nueva Galicia –para don Xesús escrita polo propio Castelao– e a carta ao seu amigo Rodolfo Prada, que achega interesantes matices para comprender o seu esquerdismo durante este período. O carácter táctico da colaboración do Partido Galeguista coa Frente Popular, coa intención de acadar a Autonomía, estratexia na que acreditaban Castelao e Bóveda, e a influencia da teorización de Stalin no concepto de nación acuñado en Sempre en Galiza foron outros dos temas principais abordados con afán didáctico por Alonso Montero na súa clarificadora intervención.

Onte 274: Valentín Arias na lembranza

«Como puido tanto un home só» foron as palabras coas que Rexina Vega iniciou a emocionante homenaxe a Valentín Arias. Un serán no que se lembrou a unha persoa que Beiras definiu como de «enteireza enorme, de afouteza extraordinaria e de xenerosidade sen límites». Unha persoa extraordinaria, para Víctor Freixanes «un esteo», para o seu fillo Lois «un home ordenado que traballou arreo porque quería mellorar Galicia». Nas miñas palabras salientei a súa importante relación con Xerais, sobre todo na etapa fundacional da editorial, o seu carácter de «patriarca dos tradutores galegos» e o seu carácter de «home de país» que desenvolveu un labor polifacético,  actividades todas nas que se entregou cunha xenerosidade incesante, unha discreción superlativa e unha dispoñibilidade permanente para o abrazo e a axuda máis fraternal con todos aqueles que compartían ansias e vieiros. Foi o de Valentín Arias, pois, un labor de alicerce e soporte esencial sen o que non poderíamos entender o pulo da cultura textual en galego do noso tempo. Home de elegancia natural e trato agarimeiro forxou acordos en positivo alí onde se precisaba a súa presenza. Mais e sobre todo, Valentín Arias exerceu como mestre no sentido máis amplo desta palabra sagrada. Ben merecería que a cidade na que viviu durante corenta anos o lembrase co nome dunha rúa onde rezase «Tradutor e mestre Valentín Arias». Con todos os nosos abrazos para Amparo, os seus fillos e oito netos.

Onte 268: Premios da Crítica Galicia

Abrimos a web dos Premios da Crítica Galicia, outro dos proxectos en man común nos que me sinto orgulloso de participar. A renovada Fundación  –da que turra con enorme xenerosidade, dende hai trinta e cinco anos, o editor Bieito Ledo– é un espazo plural, independente e interxeracional que pretende acrisolar a tradición dende o diálogo coas expresións da creación cultural. Estes días pechamos a composición dos xurados dos Premios 2012, que se fallarán o 20 de outubro. Até entón celebraranse diversas mesas redondas en cada unha das sete cidades, baixo o lema «35 anos de Cultura Galega», un xeito de tomarlle o pulso ao estado de cada un dos eidos da cultura nosa. O sábado, 16 de xuño, nas Bodegas Martín Códax de Cambados, a Fundación convocou un xantar de irmandade ao que foron convidados os gañadores dos premios dende 1978. Outra oportunidade  para afianzar os vínculos de afecto dun proxecto de vontade integradora.