Onte 2080: «Simplemente perfecto», Gaarder en estado de graza

/en , , , , , , , /por

Entre a media ducia de autorías non galegas das que sigo con fidelidade cada nova entrega (McEwan, Atxaga, Camilleri, Landero, Edurne Portela…) está a do meu admiradísimo Jostein Gaarder, o autor d’ O enigma do espello (1993), o primeiro a quen lle escoitamos nunha entrevista que «se unha historia é boa para as crianzas tamén pode ser lida por persoas adultas». Con escasa presenza na edición galega (unha das moitas espiñas que na miña vida de editor en lingua galega non me puiden sacar), reducida a un dos seus títulos recentes, A Terra de Anna (Kalandraka 2016), o narrador noruego acaba de publicar en castelán e catalán Simplemente perfecto (Siruela, Ámsterdam 2020), unha das súas novelas máis conmovedoras e fermosas.  Velaí a historia dun profesor de secundaria aparentemente feliz a quen a súa médica de cabeceira, noutrora unha das súas mozas, lle comunica que padece ELA e que lle queda pouco tempo de vida.

Como acontece na maior parte das súas obras, Gaarder agóchase tras a voz potente dunha primeira persoa para ofrecernos unha historia breve (homenaxe implícita a Stephen Hawking, autor d’ Unha breve historia do tempo), que dura menos de corenta e oito horas. Un relato comezado o 23 de abril de 2009 (outra homenaxe ao mundo do libro e da lectura), unha longa carta que o protagonista escribe a súa familia para poñer en orde a súa vida, que ven sendo tanto como falar do amor e da súa relación co universo. Cunha escritura confesional e vibrante, Gaarder colle á lectora polos camiños da memoria dunha vida para proponerlle nun momento no que pode ser completamente sincero e honesto unha reflexión sobre a eternidade, a finitude da vida: «non existe outra eternidade que unha serie de momentos de presenza irremprazable» (o que mestre Agustín Fernández Paz acuñou como «días felices»); «durante case toda a vida estamos condenados a vivir coa certeza de que todo o marabilloso que vivimos  nos veremos obrigados a abandonalo tras uns poucos anos».

Gaarder en estado de graza utilizando o conto clásico de Riciños de ouro (1837) e a súa versión máis doce d’ Os tres osos (ese relato dentro do relato, recurso metaliterario tan frecuente nas súas novelas) como alegoría para advertir que a humanidade vive de auténtico milagre na zona habitable do universo; o noso planeta é apenas como o Casa do Conto onde Albert, o seu protagonista, lembra os «anos da maxia»: «só os cerebros dos nenos están adaptados á ledicia pura e dura do xogo espontáneo». Simplemente perfecto é unha viaxe a cerna do universo, xusto onde está a estirpe da condición humana. Unha novela que nos reconcilia co valor da literatura como acicate para a vida plena.

Máis filosofía

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a reivindicar a Filosofía e o pensamento crítico no sistema educativo:

Estes días atrás, coincidindo coa emerxente revolución cívica catalá, tiven a fortuna de ver “Ce n’est qu ‘un debut” (“Só é o principio”), o documental de Jean Pierre Pozzi e Pierre Barougier sobre a experiencia da introdución do ensino da filosofía no Jacques Prevert, un centro de educación infantil de Le Mié-sur-Seine, unha poboación situada a 40 km de París. Durante dous cursos os picariños de tres e catro anos, de diversa procedencia racial e social, sentados coa súa mestra en asemblea, arredor dunha candea acendida, aprenden a escoitar, a coñecerse, a reflexionar e a responder a algunhas preguntas, aparentemente abstractas: que é a morte?, que é a intelixencia?, a liberdade?, o amor?, a amizade?, as diferenzas?, para que sirven os pais? Polo seu formato e a simpatía e sinceridade dos seus protagonistas, o documental lembroume a “Juego de niños”, aquel excelente programa de televisión dirixido por Miquel Obiols e presentado por Javier Sardá, onde os pequenos falaban con total liberdade e moita graza sobre os temas máis diversos. Mais lembroume tamén a outras fita do cine francés, singularmente “Hoxe comeza todo” (1999) de Bertrand Tavernier e “A clase” (2008) de Laurent Cantet, que dende o eido da ficción abordan a escola como espazo de formación e reflexión.

Os directores de “Só é o principio” colocan a cámara á altura dos picariños, o que facilita unha ollada empática das persoas adultas, que non opinan nin enxuízan as súas intervencións, moitas veces contraditorias, nas que coas súas palabras e co nivel de desenvolvemento da súa linguaxe fan filosofía, contestan a preguntas e reflexionan sobre temas ás veces agochados na axenda pública e no propio currículum escolar. Xaora, nesta experiencia que reivindica o pensamento crítico na educación dende as primeiras idades, o esencial é que cada picariño fale por si mesmo, asumindo o que afirmara o filósofo Michel Onfray: “todos os nenos son filósofos, pero só uns poucos continúan séndoo”. Unha experiencia educativa que forma parte do proxecto de “Filosofía para nenos”, inspirado por Matthew Lipman e implantado en todo o mundo dende hai tres décadas, coa intención de formar na escola persoas capaces de pensar por si mesmas no marco dun proceso solidario e cooperativo de discusión. Alicerzado sobre o método do diálogo, Lipman e os seus seguidores cren que dende as idades máis temperás é posible o desenvolvemento de habilidades cognitivas, emotivas e sociais que faciliten a todos os alumnos e alumnas a aprendizaxe dunha forma de pensar crítica e creativa. En definitiva, un xeito de formar cidadáns para participar de forma activa nunha sociedade democrática.

No mesmo contexto educativo e con intencións semellantes insírese a iniciativa lexislativa popular presentada na pasada primavera no Parlamento de Galicia, avalada por máis de oito mil persoas, para solicitar que a asignatura de Filosofía sexa materia troncal e, polo tanto, obrigatoria para todo o alumnado de 2º de Bacharelato. Afastada a Historia da Filosofía pola LOMCE ao status de materia da modalidade do Bacharelato de Humanidades e Ciencias Sociais, esta exitosa ILP reclama que o alumnado dos dous cursos de todas as modalidades de Bacharelato conte coas ferramentas necesarias para o desenvolvemento dun pensamento crítico e autónomo.

Promovida por un grupo de profesoras de Filosofía, esta xusta reivindicación debería ser considerada polos membros da Comisión Parlamentaria que está elaborando as bases dun novo Pacto da Educación, onde tamén debería ser considerada a recuperación da desaparecida materia de Educación para a Cidadanía e a Igualdade, onde teñen un peso importante os contidos de Ética e formación en valores, como o das Ciencias para o Mundo Contemporáneo, materia troncal tamén suprimida pola lei educativa eficientista aprobada en solitario polo Partido Popular.

Reivindicar a dignificación da filosofía no actual sistema educativo vai máis alá da necesidade de recuperala no currículum de Bacharelato, adquirindo un carácter competencial e transversal. Supón asumir o desenvolvemento do pensamento crítico como parte esencial da competencia social e cívica, o que afecta a todos os niveis e materias do sistema educativo, dende a etapa infantil á preuniversitaria. No marco das profundas mudanzas políticas e sociais que se enxergan, como na complexidade dos procesos de hibridación comunicacional disruptiva, é imprescindible que o alumnado conte con pautas de análise e lectura crítica. A Filosofía ofrece posibilidades de aprender a pensar, a reflexionar, a escoitar, a preguntar e preguntarse…, capacidades que tanto precisa a nova cidadanía en formación, máis aínda en tempos interesantes como os que estamos vivindo.

Onte 1578: «Youth» («A mocidade»)

/en , , , , /por

La_juventud-213917149-largeYouth (La giovinezza), a última xenialidade de Paolo Sorrentino, é unha película perturbadora onde o peso das emocións e a corrente de beleza de imaxes memorables esvae un argumento apenas funcional, Como sucedera xa n’ A grande beleza, a densidade e a grandilocuencia visual, sonora e textual facilita a abordaxe de temas esenciais, dende unha reflexión filosófica, como os valores da mocidade e da vellez (quizais, o principal), mais tamén da lembranza e do esquecemento, do éxito e da decadencia, da saúde e da doenza… Unha película na que o sublime nunca abandona a pantalla, sexa polas interpretacións marabillosas de Michel Caine, Harvey Keitel e Rachel Weist, sexa polas frases (moitas veces aforismos) que utilizan nas súas conversas, ou polos constantes cambios de planos ou variación de medlodías musicais. Sorrentino móvese n’ A mocidade no territorio que só transitan clásicos contemporáneos para dar conta da desolación do século XXI. Memorable!

Onte 1414: «Pontes co diaño» de Ignacio Castro

/en , , , , /por

O filósofo compostelán Ignacio Castro recompilou en Pontes co diaño (Corsárias 2015) as súas entrevistas recentes, as que ofreceu entre a publicación de Votos de riqueza (2007) e as súas intervencións do pasado ano. O tema que enfía de forma transversal o libro é o da ruptura co moralismo do político, asumindo que o universal nace do continxente e o local da recreación que cada comunidade fai do descoñecido. No libro interesoume a reflexión sobre «o común», concepto tan reiterado na «nova política», que para Castro «vén sempre despois dunha pequena mutación que fai agromar algo novo a través da codia da historia». Xaora, a intencionalidade de Castro é poñer en cuestión o concepto do privado e reivindicar «un absoluto mortal que permita vivir con certa ironía a escena pública». Nun volume denso, que require de lectura atenta e demorada, é esencial a conversa con Marcos Lorenzo, «O que queda dos montes», a raíz da publicación da reedición de Roxe de sebes, a peza clave do proxecto filosófico de Castro. Un libro moi recomendable para repensarmos.

Onte 1355: «Teoría cuasi transcendental da velocidade»

/en , , , , , , , /por

premio_losada_13-06-2015

Non vai ser doado esquecer o que sucedeu onte no Pazo de Moldes, minutos antes que Ana Acuña e Diego Ameixeiras recibisen o Premio Losada Diéquez 2015 de creación e investigación. Avelino Muleiro, catedrático de Filosofía e director do Instituto de Estudos Carballineses, que actuou como presentador e mantedor literario, sufriu un desvanecemento xusto cando rematou o seu discurso. Durante un longuísimo cuarto de hora foi atendido por dous médicos, o doutor Cipriano Caamaño, o alcalde Boborás que copresidía o acto xunto con Francisco Fumega, o seu colega de Carballiño, ambos os dous nomeados unha hora antes, e o doutor Chema Ferreiro, concelleiro do concello organizador, que unha vez recuperado dixeron que Muleiro sufrira unha lipotimia froito da calor e do esforzo da situación.

E abofé que o discurso de Avelino sobre »Antón Losada Diéguez filósofo» fora tan sorprendente e memorable coma inusualmente longo para un acto de carácter non académico. Nun texto lido con enerxía e paixón, Muleiro afirmou que «a filosofía foi cerne do resto dos quefaceres de Losada, a raíz sobre a que alicerzou o seu pensamento galeguista». Xaora, o miolo do discurso foi a análise dun dos ensaios fulcrais do filósofo de Moldes, a Teoría cuasi transcendental da velocidade, inserida na súa concepción realista da filosofía, con afinidades co pensamento de Bergson sobre a idea de duración e coa teoría da substancia de Spinoza. Muleiro non perdeu oportunidade de cualificar Conduce rápido, a novela premiada de Ameixeiras, como metáfora da Teoría cuasi transcental da velocidade de Losada: «a velocidade está unida inexorablemente co poder físico e co económico. Hoxe como sinala  Zygmunt Bauman, a pirámide do poder está baseada tamén na velocidade.»

Tras semellante sobresalto, Diego Ameixeiras e Ana Acuña, cando finalmente recibiron cadanseu premio, expresaron con brevidade e elegancia a súa gratitude emocionada. Dificilmente, ambos os dous, coma o medio cento de persoas que acudimos ao Pazo de Moldes, esqueceremos o discurso excepcional de Avelino Muleiro sobre Losada e a velocidade.

Onte 1070: Na época da mentira

/en , , , , /por

TC00238901O filósofo Carlos París morreu o pasado mes de xaneiro. Deixou sobre a mesa do seu estudio as probas de En la época de la mentira no que recolleu as súas conferencias de apertura do curso como presidente que foi do Ateneo de Madrid. Tras a revisión realizada por Lidia Falcón, a súa compañeira, a editorial Tecnos pechou unha obra que supón unha síntese da lucidez do pensamento crítico de quen fora catedrático de Filosofía da Universidade de Santiago en 1951, con apenas vinte e seis anos.

A mentira converteuse para o autor de Ética radical na estrutura que vertebra a nosa sociedade, un fluído capaz de disfrazar a arbitrariedade e vontade do poder baixo o manto dunha retórica ilustrada, a arma máis poderosa coa que contan os gobernos actuais para enganar aos seus pobos. Estamos afeitos a que os nosos gobernantes, fachendeando de realismo, xustifiquen que non son realizables outros mundos mellores, mais non teñen reparo en converter a miseria e a catástrofe no óptimo do factible. A mentirá é así o procedemento que avala as políticas económicas do FMI e Banco Mundial, as institucións que impoñen os ditados dun capitalismo cada vez menos produtivo e máis especulativo e financeiro, que provoca un aumento de vertixe das diferenzas de clase. A mentira xustifica tamén as actuais guerras económicas, violando a xustiza e a legalidade internacional, ao tempo que arrebata o coñecemento da historia recente e da súa verdade.

Como fixera Calvino coas súas seis leccións americanas, Carlos París artellou as súas seis leccións ateneístas coa intención de repasar os grandes temas filosóficos da civilización de entre séculos, dende o estado do dilema ético entre egoísmo e altruísmo, pasando polo papel dos intelectuais, até o valor da ciencia e da tecnoloxía no entorno dese estado vixía que amedrenta a súa cidadanía coa intención de fixar a súa conformidade. Especial atención dedica a analizar o papel da cultura neste contexto, integrando algunhas análises de Sennet e Bauman. Cultura que define con tres palabras: inestabilidade (sexa nas relacións humanas como institucionais), uniformidade (xa que as diferenzas se borran pola transformación do cidadán en consumidor) e infantilización (substituíndo a ficción polo escapismo do entretemento). Libro fecundo e moi útil para chantar novas raíces do pensamento crítico. Merece novas lecturas máis demoradas e reflexivas,

Onte 515: O colapso do capitalismo financeiro

/en , , , , , /por

É para min unha honra poder presentarlles a Óscar Scopa, editor, escritor, filósofo, sociólogo da moda, profesor do “Máster de Comunicación de Moda y Belleza” da Universidade Carlos III de Madrid. Actualmente vive en Cangas do Morrazo, razón pola que é un novo veciño da área metropolitana viguesa, a quen recibimos co maior agarimo. Scopa é autor de varios libros de ensaio como Cavas y miñangos (1985), Fachada (1986), Camporégano (1997) e Nostálgicos de aristocracia. El siglo XX a través de la moda, el arte y la sociedad (2005). En 2000 preparou o monográfico Vogue España. 100 años de moda. É un dos investigadores sociais máis recoñecidos en España no eido da socioloxía da moda e da arte. No pasado mes de abril publicou o seu libro máis recente El fin del mundo ya tuvo lugar (Esto no es una crisis) onde propón unha lectura satírica, orixinal e moi clarificadora do que popularmente entendemos por crise, para el o colapso do proceso de acumulación de capital fantasma máis desaforado que poidamos lembrar na historia do capitalismo. Scopa argumenta, desde un punto de vista filosófico, non tanto sobre a economía, como sobre o «discurso da economía» ou do economicismo como centro das nosas vidas. Porén, o seu libro non se centra estritamente na actualidade, senón que a utiliza como punto de partida para o desenvolvemento teórico de diferentes valores do termo crise, inscrito no momento do traspaso da modernidade cara outra era que non comezou aínda. Analiza o paso dos totalitarismos modernos ao que el denomina «totalismos», que se desenvolven no marco do chamado «colapso da modernidade», tamén un fin de época, que produce unha perigosa sensación de abismo. Scopa utiliza os recursos da sátira para facerlle fronte ao deterioro económico, inventando o personaxe sociolóxico do «cooligan», un froito deturpado dos mundos do espectáculo, devastador para a cultura, froito da desaparición do poder da burguesía substituída polo trasnacional. Un ensaio moi interesante para suscitar unha reflexión profunda e desprexuizada sobre o que é o tempo presente. Un libro concibido para intentar saír da roda infernal que empurra a actuar só sobre o económico. Un libro que propón un acougo, un tempo para decidir cara onde queremos ir colectivamente. Parabéns a Scopa por este traballo excelente do que hoxe nos falará na súa primeira intervención en Vigo.

Texto que lin para presentar a conferencia que Óscar Scopa pronunciou no Club Faro de Vigo con motivo da presentación do seu libro «El fin del mundo ya tuvo lugar (Esto no es una crisis)».

Bauman en Bilbao

/en , /por

Fuente: Irekia – Gobierno Vasco

Onte 303: Bauman e Goodman

/en , , , , /por

A pesar da dor de moas, fun seguindo os tuiteos das intervencións de Zygmunt Bauman e Amy Goodman no encontro #2012ideas (Buscando ideas para mudar o mundo), organizado en Bilbao pola Fundación Euskadi 2012. De Bauman recollín algunhas frases que me parecen moi clarificadoras sobre a situación actual: «Afrontamos unha migración global masiva, o que chamo “diasporización” do globo»; «A solución debe ser local, son os gobernos locais os que teñen que solucionar os problemas globais»; «Estamos aumentando a desigualdade no mundo até límites descoñecidos, habería que remontarse ao século XIX»; «A incerteza é a única certeza que temos»; «Estamos consumindo cousas que precisarán os nosos netos e bisnetos, e poñemos en perigo a súa supervivencia»: De Goodman conservei estoutras, a verdade que non menos interesantes: «O movemento pacifista non é unha maioría silenciosa, é unha maioría silenciada, de aí a importancia dos medios»; «O noso traballo como xornalistas é ir onde hai silencio»; «Sexamos filósofos, estudantes, empresarios… temos que tomar unha decisión: ser espada ou escudo»; «Necesitamos medios independentes libres do corporativismo e da influencia dos gobernos»; «Teño esperanza nos medios dixitais e independentes para un acceso libre á información». As conversas poden verse aquí (a de Bauman é a terceira e a de Goodman a cuarta). Moi interesantes.

[Ángel Gabilondo, «Darse a la lectura», p.16, RBA 2012]
/en , , /por

O verdadeiro fogar no que se le é no tempo.