Onte 929: O folclore triunfa na Reconquista

/en , , , , , , , , , /por

praza_da_pedra_foto_santome

O éxito popular da festa da Reconquista amosa a escasa relación entre a lectura política do acontecido en 1809  e a ansia dunha comunidade local por contar con raíces.

Énchenos de fachenda o apoxeo do vestiario de época, para moitas persoas o mellor testemuño desta presenza do pasado no presente, aínda que nalgúns casos, como o dos membros do equipo de goberno do alcalde Caballero, pode chegar a excesos do localismo máis ridículo. Outrosí sucede coa presenza do folclore en cada recanto e praza do Casco Vello. Na Reconquista é absoluto o protagonismo da música galega de raíz, interpretada polas máis diversas agrupacións, dende grupos de gaiteiros e pandeireteiras a outras formacións de música e de danza (que colle tamén moito pulo) de noso. Semella que detrás deste fenómeno está o traballo paciente da E-trad e doutras agrupacións de música popular galega; froitos maduros que converteron durantes tres días ao Casco Vello nun Serán interminable e emocionante.

Diante deste pulo do vestiario e da música tradicional e coñecendo os datos do uso do galego na cidade de Vigo, é doado conxeturar se non estaremos achegándonos ao modelo bretón e gaélico no que a comunidade conserva e agarima de forma fachendosa o seu folclore, mais abandona silente o emprego do idioma coma a súa lingua de instalación habitual. No entanto, hoxe esa hipótese é pesimista de máis, xa que como sucede no estadio de Balaídos na festa da Reconquista o galego é a lingua oficial do programa mais tamén a empregada pola maioría dos participantes. E non esquezamos que o proxecto histórico dos galeguistas foi que folclore e lingua fosen sempre da man, formando parte do mesmo proxecto normalizador que abrangue ao conxunto da sociedade. Orgullosos do noso vestiario, da nosa música e da nosa fala. Terra a Nosa!

Beizóns, pois, aos organizadores da festa da Reconquista por días tan vividos en clave galega. Os membros da Asociación Veciñal Casco Vello, presidida polo noso admirado Cándido Pérez Betanzos, merecen o noso recoñecemento e gratitude polos seus afáns.

Onte 907: Coresma

/en , , , , , /por

Foi un acerto mudar para o primeiro domingo de Coresma o desfile das comparsas do entroido vigués. As rúas do centro enchéronse co rebumbio dos pícaros e a ledicia da antroidada dos maiores. Deu xenio ver o desfile da comparsa dos peliqueiriños e cigarróns vigueses, emulando a máscara tradicional de Laza e Verín, máis aínda despois de en Vigo termos recuperado a máscara do merdeiro, aquela da que falaba Xoaquín Lorenzo, un éxito do que moito nos gabamos. O de onte foi un deses días felices, onde a cidade volveu reconciliarse coa súa veciñanza, onde o espazo público volveu ser reconquistado. Ademais, despois de varios meses de ballóns na nosa camiñada portuaria gozamos do ocaso do sol entre as Cíes. Existe mellor maneira de rematar unha semana!

Martes lardeiro

/en , , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo falo sobre a festividade do Martes de Entroido.

Non foi doado este ano correr o Entroido. As choivas, que non nos abandonan dende Nadal, impediron que merdeiros e mascaritas corresen en Vigo diante do Meco dos recortes chantado na Porta do Sol, obrigando a adiar o desfile de comparsas para o vindeiro sábado, o que por fortuna alonga uns días o Entroido xa en tempo de Coresma. Porén, os ballóns e babuxadas non impediron que as farturas e excesos do Entroido se estean celebrando nas mesas nosas con cocidos, laconadas e enchentes de larpeiradas deste tempo, as froitas da tixola ou do ferro, que así bautizamos ás orellas, filloas, follas de limón e flores.

Non debemos esquecer que dentro do calendario do Entroido tradicional galego é data principal para cumprir co rito da comida carnavalesca a de hoxe, a do Martes de Entroido ou “Martes lardeiro”, chamado así xa que é o derradeiro día para gozar dos praceres do “lardo”, que ese é o nome da graxa do touciño, tanto en galego coma castelán. Connotación da xornada coa cultura do porco que, por certo, se mantén en portugués como “Terça-Feira Gorda” ou en francés como “Mardi Gras”, nome que recibe tamén todo o período dos carnavais en Nova Orleáns no estado estadounidense de Luisiana onde hoxe se celebra un dos desfiles carnavalescos máis famosos do mundo.

No xantar do Martes lardeiro a carne de porco é a grande protagonista, sobre todo presentada no que Picadillo chamaba “cocido alegre”, ese onde é maior a proporción de carnes ca de verduras (mellor repolo ca grelos), garbanzos e patacas. O cocido galego é, sen dúbida, o prato forte deste día, mentres no norte de Portugal o é a orelheira de porco, acompañada de feijoada branca e doutras carnes de porco. No entanto, sabemos que hai mesas galegas que para hoxe prefiren o lacón con grelos, prato considerado por Cunqueiro como “rei da cociña galega”, que algúns aconsellan servir en dúas fontes, unha para os grelos e as patacas e outra para o lacón e o chourizo; aínda que hai cociñeiras que lle engaden orella e cachucha (chamada noutros lugares cachola ou cacheira), a cabeza de porco salgada citada no século XVIII polo Padre Sarmiento no seu “Coloquio en duascentas coplas galegas” entre outros ingredientes da cociña do noso Entroido: “E tamén estaban / os bufetes cheos / de lenguas, chourizos, / perniles, codelos, / de lacós, cachuchas, / fociños de cerdo, / nuns pratos moi anchos / e todo friento”. Noutras mesas galegas, como as do Cebreiro, os Ancares e o Bierzo, o pote do Martes lardeiro está protagonizado polo botelo ou butelo, chamado androlla na comarca do Bolo, embutido preparado coa tripa máis gorda do porco que se enche con pequenos cachos de carne con óso (de costela e soá) picada e adobada con allo, pemento picante e loureiro.

Na sobremesa do Martes lardeiro non poden faltar as froitas da tixola. Entre elas a raíña son as filloas –bautizadas como marruchos no Val Miñor, freixós na Mariña de Lugo, “filhoses” no norte de Portugal, “frisuelos” en Asturias, “crêpes” na Bretaña ou “pancaques” no Mar de Prata–, unha larpeirada na que ovos, fariña e sal se mesturan cun líquido que pode ser caldo, auga, leite ou mesmo sangue (no tempo de matanza). Tan queridas son as filloas na terra nosa que Cunqueiro sentenzou que non se “debería permitir que ningún restaurante se cualificase como galego sen ter pasado antes a proba da filloa e sen ofrecer este produto na carta cada semana”.

No Martes lardeiro non poden faltar, tampouco, as crocantes orellas de entroido –orellas de frade no norte de Lugo, chaolas en Cariño–, cuxa composición coincide coa das filloas, aínda que se lle incorpora a reladura de limón, anís, lévedo e manteiga. Nalgunhas familias en Martes lardeiro ofrécense follas de limoeiro, unha auténtica delicia culinaria galega a recuperar, como as flores, feitas cun ferro en forma de flor que se molla no amoado e somérxese logo en aceite quente, onde a pasta fritida conservará a forma da flor de ferro. Larpeiradas fritidas todas do Martes lardeiro nas que o etnógrafo portugúes Ernesto Veiga de Oliveira identifica un acto cerimonial que “representa unha práctica máxica de expulsión de demos ou forzas anímicas nocivas”. Tamén son sobremesas desta xornada os buñuelos de Beluso, o bandullo ou “mixtura gallega” da que falaba Picadillo, que aínda se prepara nalgunhas casas do Morrrazo, o tripón dóce de Sober, a bica de Laza, os sapos da Limia de Xinzo e a torta do Cigarrón de Verín, larpeiradas propias do triángulo máxico do entroido tradicional ourensán.

Aproveitemos as horas deste Martes lardeiro para gozar das larpeiradas salgadas e dóces do entroido, ben sabemos que tras delas continuarán os rigores e penalidades deste tempo ruín. Ben o adianta a sabedoría do refraneiro popular galego: “Adeus, martes de Entroido, es valente gandul: tres días de boa vida, sete semanas de xexún”.

Medio inverno fóra

/en , , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo falo da «festa da luz» que celebramos os días da Candeloria e San Brais.

Un amigo lembroume un refrán ben acaído para estes días de ballóns e sarabiadas: “Cando a Candeloria chora, medio inverno vai fóra”. Tras máis de dous meses rachando o ceo nesta nosa terra anfibia, o meu amigo procuraba animarnos(se) anunciando uns días de tregua despois de tantos outros de chuvieiras e borralladas. Acudín ao “Refraneiro galego básico” de Xesús Ferro Ruibal, un daqueles títulos da Biblioteca Básica da Cultura Galega publicada por Galaxia, para comprobar na biblia da paremioloxía galega a exactitude do prognóstico meteorolóxico popular. Porén, quedei un chisco confundido, xa que alí atopei outros refráns que matizan ou mesmo contradín abertamente o recitado polo meu amigo: “Pola Candeloria, metade do inverno vai fóra: se chora ou venta, inda entra”, como semella pode suceder este ano. “Se a Candeloria vén mal, o inverno está caroal”, outro xeito popular de expresar que á altura do 2 e 3 de febreiro (currusqueiro), datas nas que se celebran as festas de Candelas e Braises, o inverno e os seus rigores están apenas mediados, o que debería constituír motivo abondo de celebración: “Se a Candeloria chora, vai o inverno fóra; se ri, o inverno quere vir; mais cal chorar, cal rir, medio inverno está por vir”.

No entanto, a sabedoría do refraneiro galego lembra outros feitos deste tempo duro no que “a auga fai palleira”. O 2 de febreiro, tamén é popularmente o día de encantamento das cobras: “Santa Candeloria ampárame esta cobra” era a pregaria campesiña para manter lonxe calquera tipo de serpe do eido. Mais tamén, “Pola Candelaria casan os paxariños e vaise a galiñola”, xa que “de Candelaria en diante ningunha ave voa soa”, dous refráns que animan a enxergar xa os primeiros gromos da primavera e a preparar os trouleos do entroido. Luís Amado Carballo versificou fermosamente no seu libro “Proel” (1927) esta profecía popular: “Na catedral do abrente / hoxe casan os paxariños, / con nubes de neve e ouro / está o ceo galanado”.

A da Candeloria é unha festa da relixión católica, pero como tantas outras, ten unha orixe pagá que se remonta a tempos anteriores á romanización. No día da Candeloria os cregos beicen nas igrexas as candeas que os fieis manteñen acesas durante e misa e que logo serán empregadas nos oficios de xoves santo; candeas ás que a tradición atribuía a capacidade de alumar o camiño das almas dos moribundos e que, ao tempo, servían para calmar as máis estrondosas treboadas. A conmemoración cristiá da Candeloria parece que ten a súa orixe nunha festa romana do lume, a dos “Lupercales”, unha procesión de candeas acendidas na noite na que se facían pregarias a Proserpina, a deusa que daba forza ás sementes, procurando a fertilidade dos eidos. Celebración que os romanos quizais tomaron da “Festa da luz” dos pobos celtas, exhaltación de “Brigantia”, o “Candlemas” ou “Imbolc”, festexo do lume sagrado que liberaba a terra, propiciando a fertilidade e o espertar do sol. Xa que logo, na cultura popular galega a da Candeloria é “a festa da luz”, xa que comezan a medrar os días e a estreitarse as noites, o comezo do ciclo dos traballos agrícolas, a festa das mimosas, xa que comezan a abrollar nas beiravías das estradas, e mesmo tamén o “día do amor”, anticipándose o “san Valentín” que nos pretenden vender os centros comerciais.

Este primeiro pulo que supón superar a metade do inverno celébrase na área metropolitana viguesa coas primeiras romaxes do ano. Pasado o 15 de xaneiro co San Mauro de Matamá, a primeiriña de todas elas, Castrelos homenaxeou o 2 de febreiro a Candeloria no seu templo románico, unha das marabillas do patrimonio vigués, e ao viño novo e as larpeiradas do porco. O día seguinte, Bembrive celebrou a Brais de Sebaste, o avogoso armenio das gorxas, patrón da croata cidade de Dubronick, con pasecorredoiras, cocidos e polbadas nos furanchos (algún xa conta con páxina de Facebook) de toda a entidade menor. Outrosí sucedeu co San Brais en Budiño, a parroquia do Porriño, ao pé do pétreo monte Faro, onde ademais das canteiras de granito está “O Catabún”, unha pedra vertical que cando se batía creaba un son grave capaz de escoitarse en todo val da Louriña.

Mais a da Candeloria, chamada no norte de Portugal, “a señora da Luz”, é festa de seu tamén noutras parroquias de Galicia, como en Faramontaos no concello de Carballeda de Avia, en Rivas de Araúxo no concello arraiano de Lobios ou no de Cabanas nas terras do Eume. En Cordeiro, a parroquia do concello de Valga, onde naceu a Bela Otero, realízase unha procesión cos santos da igrexa parroquial e logo unha poxa cos lacóns que os fieis deixaron como exvotos; un costume gastronómico-relixioso que ten a súa orixe no pago dunha ofrenda por unha praga que tivo lugar no século XIX. Moi diversas formas de celebrar que medio inverno e as súas chuviñadas van fóra.

Onte 862: O almanaque de Ripalda

/en , , , , , /por

O escritor Xosé Lois Ripalda vistoume onte para me agasallar co seu libro máis recente, A cultura do viño, e para entregar ao persoal da editorial exemplares do Almanaque Agrícola ZZ 2014 publicado por Syngenta. Outro ano máis o popular ZZ inclúe un traballo de Ripalda, «Os carpinteros de ribeira», como gañador do certame de investigación etnográfica «Rescatando un anaco da nosa cultura». Como é adoito, o etnógrafo e mestre de Erbedeiro ofrece un completo traballo icónico e textual sobre este oficio tradicional do litoral, mais tamén das veas fluviais de Galicia. En dez páxinas de tipografía apretada, enriquecida con debuxos moi xeitosos, debúllanse con agarimo e espirito didáctico os procesos do oficio da carpintaría de ribeira, a tipoloxía e descrición das diversas embarcacións, os materiais e ferramentas utilizadas, así como o patrimonio inmaterial asociado de lendas, contos, adiviñas, cantigas e refráns. Un grande traballo de esculca e recuperación dun vocabulario específico, outra achega de Ripalda ao tesouro colectivo da nosa lingua que, ademais, constitúe un excelente recurso didáctico (agardo que, como os de anos anteriores, se publique en formato pdf decontado).

Mención á parte merece o Almanaque ZZ, publicado de forma ininterrompida dende hai SESENTA E DOUS ANOS, quizais a publicación en galego de maior tiraxe en todo este período.   O ZZ continúa a tradición que en 1857 iniciara O Gaiteiro de Lugo e que logo, desde os anos sesenta, continuara O Mintireiro Verdadeiro promovido polo crego José Regadío en Palas. Estes almanaques agricolas, que permitiron o uso continuado do galego (mesmo nos anos máis difíciles do franquismo) continúan tendo certa graza, algunhas veces certamente chocalleira, por que non abandonaron a súa intención literaria (a propia Rosalía chegou a publicar neles) nin a de promoción do folclore popular. Predicións, chistes, as lúas, as datas das feiras, consellos para o cultivo da vide, acompañan a outros textos de maior entidade literaria destes libriños en galego que nunca foron considerados como tales pola cultura «oficial».

Dende o punto de vista editorial, o almanaque, como algúns programas de festas, é un libro híbrido, de difícil clasificación, tanto polos seus contidos moi heteroxénos, pola súa forma de distribución non venal en establecementos agrícolas, coma pola ausencia de metadatos e outros rexistros que acompañan a libros ou revistas. No entanto, os almanaques, sobre todo este ZZ, son publicacións moi porosas, capaces de chegar a públicos amplos, o que axuda a ampliar o perímetro de lectura en lingua galega, ao tempo que axuda a conservar o lume de transmisión da cultura tradicional agraria. O que non é pouco.

Beizóns para o mestre Ripalda e para os editores do ZZ pola súa continuidade.

O legado de Olimpio Liste

/en , , , , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo fago unha homenaxe a figura do etnógrafo Olimpio Liste falecido o pasado 15 de setembro:

O pasado día 15 faleceu en Pontevedra Olimpio Liste Regueiro, o fundador dos Museos Liste de Oseira e Vigo, unha das figuras pioneiras e máis destacadas no estudo da etnografía galega durante as últimas cinco décadas. Nacido en 1932 na pontevedresa rúa Sarmiento, a súa relación apaixonada coa cultura material galega comezou de pícaro, cando nas vacacións escolares frecuentaba a aldea de Ventosa, no concello da Golada, onde nacera a mestra coa que seu pai casara en segundas nupcias. Aqueles días foron decisivos, xa que como Olimpio confesou “alí abríuseme un mundo sorprendente e descoñecido” onde puido coñecer e participar nas faenas e traballos da casa máis diversos: “erguíame coma un raio, facía de todo, a sega do centeo, enxugar as bestas…”. A súa afección polo estudo do patrimonio popular naceu durante os anos de bacharelato da man do seu profesor Xosé Filgueira Valverde, a quen recoñeceu como un dos seus mestres. Tras sacar a diplomatura de Inspección Técnica, Olimpio dedicouse ao ensino de persoas cegas, outra das súas grandes vocacións.

Iniciou o seu labor como investigador e coleccionista de obxectos e trebellos en 1963, cando comezou a percorrer nun seiscentos os camiños da Galicia aldeana coa intención de “recoller datos sobre cousas abandonadas, a punto de perderse ou que estaban preto do lume”. Un labor que, inevitablemente, “levou a rescatalas daquel fin tráxico e a buscar unha casa onde gardalas”. Con esta intención, en 1968 Olimpio adquiriu a casa na que o mosteiro cisterciense de San Cristovo de Cea daba acubillo aos peregrinos, local dedicado daquela ás escolas públicas de Oseira, onde na planta baixa inauguraría en 1972 o Museo Etnográfico de Oseira. Dende entón contando sempre co compromiso teimoso e infatigable da súa muller Josefina Fernández Mosquera e da súa filla Araceli, e coa colaboración de Xesús Ferro Couselo e Xoaquín Lorenzo Fernández “Xocas, os dous grandes etnógrafos ourensáns, Olimpio foi “organizando” dentro das posibilidades que permitían as limitacións de espazo, as que chegarían a ser once mil pezas de diversas coleccións relacionadas todas elas cos traballos agrícolas, con máis de corenta actividades tradicionais, con obxectos singulares na vida rural galega e co feito da exclaustración monacal. Magoadamente pechado en 2011, ao carecer de axudas públicas para o seu mantemento, o museo almacén Oseira foi testemuña principal das angueiras deste gran investigador da cultura material galega.

Por ventura para a cidade de Vigo, en 1999, tras a constitución da Fundación Liste, Olimpio asinou un convenio co concello polo que este cedía durante cincuenta anos o chalé Barreras do barrio da Pastora, onde se expoñerían máis de dúas mil cincocentas pezas da súa colección sobre diversos aspectos da cultura tradicional galega. Un proxecto museístico de novo cuño no que Olimpio e a súa familia desenvolveron unha concepción divulgadora da etnografía, cun inequívoco compoñente didáctico, que coma mestre o pontevedrés nunca esqueceu, coa intención de facer chegar o interese polo patrimonio material e inmaterial a un público familiar. A creación da asociación Barcal de amigos do Museo Liste, como a xestión dende o outubro de 2012 (tras a crise de financiamento que levou a pechar o museo durante case un ano) do Centro de Artesanía Tradicional, ampliaron a dimensión dun dos museos máis atractivos de Vigo.

A dimensión divulgadora e didáctica de Liste estivo presente tamén nas súas publicacións, sexa na primeira guía do seu museo vigués, publicada en 2003 co título “O presente do pasado”, coma nos vídeos documentais gravados hai vinte e cinco anos coa súa filla Araceli, profesora de Belas Artes e continuadora do seu labor. Entre estas películas merece especial mención á relativa á recuperación do besadoiro, o arado máis grande do mundo, aquel do que o padre Sarmiento dicía era movido por once xugadas de bois, que xa non ara na terra galega dende hai douscentos cincuenta anos, mais que reconstruíu para expoñelo no museo de Oseira. Olimpio dirixiu un proxecto de traballo de axuda para demostrar o seu funcionamento, iniciativa relatada nun vídeo editado en 1988 e descrita con todo detalle no traballo (“O besadoiro e a súa ergoloxía”) da súa filla Araceli. Outrosí sucedeu coa reconstrucion que pai e filla fixeron dos oficios, proceso e labores relacionados coa sega e coa seitura do pan centeo en Ventosa, outros dous documentos visuais moi valiosos sobre traballos desaparecidos, que eles rescataron e hoxe podemos ver en internet.

Olimpio Liste, figura humilde e xenerosa onde as houber, desenvolveu un labor de xigante, impagable para a conservación e posta en valor da cultura material galega. Deixa un impresionante legado que merece ser protexido e conservado.

A foto é de Óscar Vázquez.

Onte 587: O «Tastarabás» de Cortizas, a recuperación do noso patrimonio lúdico

/en , , , , , , , , , /por

Moi emocionante foi a presentación de Tastarabás, a grande enciclopedia dos brinquedos tradicionais de Antón Cortizas celebrada no serán de onte no IES Canido, centro onde traballa e barrio ferrolán onde naceu o autor. A intervención de Paco Veiga, membro da Asociación Galega do Xogo Popular e tradicional, tamén un dos catro prologuistas da obra, que expresou a representación de moi diversos colectivos do movemento asociativo a prol da recuperación do patrimonio lúdico galego, encadrou Tastarabás coma unha obra colectiva que forma parte dunha tradición: “un traballo de todos, iniciado pola Xeración Nós, dende o volume Terra de Melide, continuado nos anos oitenta polo libro de Arturo Romaní e outros compendios de xogos tradicionais e, a partir dos noventa, pola súa posta en valor por asociacións e colectivos diversos de todo o país”.

Para Veiga “Tastarabás era a peza que faltaba na recuperación do noso patrimonio lúdico”. Salientou, despois, que “esta presentación era un fito na historia de Galicia, xa que aquí está un cacho da nosa historia, que parte do máis íntimo”. “Tastarabás é un saco vivo onde teremos a nosa disposición para sempre unha obra universal, xa que en todas partes se xoga a case todo, aínda en cada lugar o xogo se adapta as súas necesidades”. Para Veiga outro dos grandes méritos do autor foi “a súa preocupación por sistematizar os xoguetes, como tamén a de proporcionar á inxente bibliografía e documentos que consultou, como as referencias literarias de cada peza, o que constitúe un paso fundamental na investigación e recuperación do noso patrimonio lúdico”. “Tastarabás é un libro para todos os públicos, para toda a familia, para os nenos e nenas, para os vellos, para todos”, rematou Veiga.

Comezou Cortizas expresando a súa gratitude e emoción por presentar o libro no seu barrio e no seu centro de traballo. Encadrou Tastarabás como unha ferramenta educativa, “neste libro están todas as competencias básicas que se pretenden desenvolver na escola”, e lembrou que o xoguete é unha cultura que forma parte do currículum. Lamentou que na última década se producise o declive da transmisión lúdica na infancia, un proceso acelerado pola televisión e internet, razón pola que reclamou que “o futuro do xogo tradicional e os seus valores se producise na súa recuperación escolar”.

Coincidindo coa presentación, no IES Canido instalouse unha magnífica mostra dalgúns dos xoguetes tradicionais elaborados polo autor no proceso de escrita deste Tastarabás. Outra sorpresa foron as galletas tastarabás (moi larpeiras) que apareceron sobre a mesa á hora dos petiscos. Foi un serán ferrolán que deu moito xogo. Beizóns a Cortizas por semellante proeza froito de dez anos de traballo!

 

Onte 557: Tastarabás

/en , , , , , , , , /por

Chegou a miña mesa un dos primeiros exemplares de Tastarabás, a enciclopedia de brinquedos populares de Antón Cortizas. Unha grande obra de referencia que cataloga un milleiro de xoguetes populares, cuxa construción se explica con todo detalle, ademais de acompañala con cadansúas referencias na literatura popular e culta.

Confeso que despois de máis de dúas décadas traballando na edición é unha beizón que non ten prezo que a chegada dun libro da imprenta continúe provocando emoción e entusiasmo ao noso equipo. E razóns abondas hai para emocionarse cando publicamos un libro tan excepcional coma este Tastarabás de Cortizas, sexa polo seu peso de case catro quilos e medio, as súas mil oitenta páxinas de formato case folio, o seu lombo de seis centímetros, as máis de 2.500 fotografías, a súa elegante maquetación, o acabamento acartonado coidadísimo, as ilustracións de David Sierra (incluída a creación dun alfabeto de enredos)… O traballo de edición tan complexo de Tastarabás foi un proceso coordinado que ocupou a varias persoas do noso equipo editorial. O editor Ramón Domínguez Veiga coidou a creación editorial durante case cinco anos, nunha conversa permanente con Cortizas, ocupándose da revisión dun orixinal magnífico (texto e fotos), o deseño e a complexísima confección da maqueta, así como de varias revisións concienciudas. Xosé García Crego, o director de edición de Xerais, responsabilizouse dun proceso de fabricación non exento de dificultades pola singularidade da obra. Mais o traballo editorial de Tastarabás continúa na campaña de pre-publicación dirixida por Celia Torres, a directora de promoción de Xerais, que se desenvolverá até o 15 de abril, data na que a obra terá un prezo de 80 euros.

Estou convencido que a pesar do contorno actual de devaluación interna (que reduce as vendas na libraría) e de mudanza do paradigma da comunicación editorial (que abre o mercado dixital), os libros impresos con contido culturalmente relevante e edición coidada e atractiva continuarán tendo a súa oportundiade entre os lectores e lectoras. Con esta convicción publicamos un libro como Tastarabás, que sabemos cumprirá un papel esencial na recuperación da brinquedia, ese mundo do xogo e xoguete popular, parte esencial dese patrimonio intanxible da nosa cultura tradicional. Un libro obxecto moi fermoso, unha achega valiosa para a nosa cultura.

 

Onte 520: Merdeiros de Vigo

/en , , , , , , , , /por

Cada Entroido prodúceme maior fachenda a recuperación dos Merdeiros, a máscara tradicional do entroido vigués. Pasaron xa unha ducia de entroidos desque publiquei en Faro de Vigo (o 25 de febreiro de 2001) un artigo titulado «Escabicheiros de Vigo», no que daba conta desta máscara citada por Xocas nos seus traballos sobre o carnaval tradicional. Foron os membros da Asociación Veciñal de Teis os primeiros que intentaron recuperar o Merdeiro, proxecto no que logo se involucrou, dende 2004, ao cen por cen, a Asociación Cultural A Revolta, a grande artífice desta extraordinaria recuperación. Esta tarde estréase na rede un documental sobre este proxecto. Beizón a Xerardo Santomé, investigador do caso, e ao resto de recuperadores dos Merdeiros, fachenda viguesa.

ESCABICHEIROS DE VIGO

Galicia toda vive estes días o Entroido, o Antroido, o Carnaval, que tanto ten, a festa das festas de febreiro, o grande teatro da rúa, a parodia e a representación do mundo rutinario, o tempo da sensualidade da carne, dos praceres do comer e do beber.

Vigo posúe unha tradición entroideira que se remonta ás tres últimas décadas do século XIX. Xosé María Álvarez Blázquez deu conta en “La ciudad y los días”, un libro que é fonte inagotable de memoria local, dos grandes desfiles de comparsas que se celebraban na cidade dende o domingo de entroido ao mércores de cinza. Durante os catro días da festa, as comitivas carnavaleiras saían do Campo de Granada e baixaban por Pracer, seguindo polas rúas de Príncipe, Ramal e Victoria, ata chegar a Alameda, onde se instalaba un grande catafalco, unha monstruosa boca de dragón de onde saía o deus Momo e a súa corte de diaños. Daquela, os disfraces en voga eran os dos deuses mitolóxicos bufos: Orfeo, Baco, Saturno, Cupido, Venus, Xúpiter…, anque non faltaban tropas árabes, cosacos lanceiros, numerosos cabaleiros da cabalo e unha banda de música traxeada de indios guerreiros.

Dos Entroidos de hai cen anos conservamos vagas pegadas dunha máscara carnavalesca propiamente viguesa: a dos escabicheiros ou merdeiros. Xoaquín Lourenzo, o entrañable Xocas, dá conta destas figuras coas que no noso Barrio de Pescadores se satirizaban ou parodiaban cruelmente aos campesiños que viñan a Vigo a limpar os pozos negros e recoller os refugallos do peixe no peirao do Berbés, o escabiche.

Xocas describe a figura do escabicheiro como a dun enmascarado que se agachaba tras unha careta calquera e vestía traxe campesiño: camisa branca arremangada, chaleco e pantalón de pano a xogo, polainas e zapatillas brancas. A parte posterior do chaleco adoviábase cunha aplicación de tea que, como a dos cigarróns de Verín ou a dos peliqueiros de Laza, representaba símbolos astrais ou animais: o sol, a lúa, un burro, un galo, unha galiña… Na cabeza levaban un pucho hemisférico de pano branco cunha tira vermella ou verde no bordo e un sol ou unha lúa de pano cosidas no alto; sobre unha faixa azul, verde ou encarnada, pendurada dun cordel atado á cintura, abaneaba unha vasoira sen mango ou unha ristra de cebolas. O escabicheiro armábase sempre cunha vara e cun farol, que podían ser substituídos por unha vella vasoira ou por unha verza, xa que acostumaba a vagar en solitario polas rúas, choutando, como fan os Troteiros de Bande, diante da xente e botando para diante o seu colgarexo.

Os merdeiros ou escabicheiros desapareceron do Carnaval vigués antes da guerra civil, como tamén foron esmorecendo outros excesos da sátira e da enchenta das máscaras tradicionais, ao mesmo ritmo que se despoboaban as nosas aldeas. O carnaval urbano de bailes de casino e círculo recreativo, do bo gusto e das boas maneiras, de disfraces bonitos e caros, colleu a quenda nas preferencias dunha festa, fortemente enraizada na tradición cultural europea medieval que, a pesar das marxinacións e mesmo prohibicións que lle impuxo o franquismo, mantivo sempre o seu carácter popular e, en certa medida, transgresor e burlesco.

Desde hai vinte e tres anos o Entroido vigués recuperou o seu pulo perdido, ó que non foron alleos os esforzos de colectivos veciñais na creación de comparsas, como a dos benditos Tarteiras, ou o labor calado, pero eficacísimo, que realizaron os centros escolares na revitalización da festa. O apoio municipal na organización dos desfiles de comparsas e a entronización do Meco para presidir o Entroido supuxo a definitiva consolidación do noso Carnaval popular.

“Mascarita, mascarita!: coñéscesme?”, velaí o contrasinal do Carnaval de noso, o de milleiros de fundas de Citröen e de humildes maruxos, os disfraces máis populares entre a rapazallada toda, que baixa insubmisa ao Centro a pasear a súa alegría provocadora. O Meco, no que queimaremos tódalas nosas ruindades, perplexo debe estar por ser obrigado a abandonar o seu catafalco na Porta do Sol; a mesma decepción que teríamos os celtistas se fósemos obrigados a abandonar a gloriosa Praza da América para celebrar os inminentes campionatos de Copa e UEFA. Velaí vai esta cidade sen criterio e sen memoria. Feliz Entroido, escabicheiros de Vigo!

Artigo publicado na sección «Campo de Granada», Faro de Vigo, 25-02-2001