Poema de hoxe 21: «[Lugo]» de Xabier Cordal

XG00195201hai cidades

tan secretas

tan vencidas

que pasa un tren polo seu interior

Xabier Cordal, transmuta (Xerais, 2012)

Onte 1533: «A Coruña Anónima»

Caruncho_Bragado_Lopez_14-12-2015

XG00253701Máis dun cento de persoas xuntáronse onte no CGAI para participar na presentación d’ A Coruña Anónima, o calendario para o ano 2016 preparado polo fotógrafo José Caruncho e o xornalista Antonio López Mariño. Un acto interesantísimo no que se ditaron senllas leccións históricas moi divulgativas, Caruncho sobre as orixes da fotografía no século XIX, dende as imaxes de Daguerre de 1837 até as placas secas e os calotipos que se utilizaron nas décadas de 1870 e 1880, e Mariño sobre A Coruña de hai 135 anos, cando se tiraron estas doce fotos que para el constitúen «a primeira reportaxe completa da cidade nos seus diversos ámbitos, a pesar de que a primeira foto coñecida da Coruña é de 1865». Mariño apuntou que a data da colocación da primeira pedra da casa do concello, coincidindo coas festas de María Pita de xullo de 1879, é esencial para datar estas imaxes anónimas, das que polo momento descoñecemos o nome do seu autor. Para Caruncho «este fotógrafo anónimo coruñés traballou á altura dos mellores do seus tempo», «probablemete utilizou a técnica de placas secas e todas as imaxes foron feitas desde un lugar elevado, quizais un carromato». A presentación rematou cun visionado das imaxes comentadas con todo detalle e erudición por Mariño.

Onte 1527: Cineuropa e Curtocircuíto

cortocircuitoNon debería pasar desapercibido o feito de que este ano fosen recoñecidos os dous festivais de Compostela: Cineuropa co Premio da Crítica Galicia 2015 de Iniciativas Culturais e Curtocircuíto co Premio do Público de Culturgal 2015. Dous premios honoríficos que salientan a importancia de senllas iniciativas de difusión e promoción do cine independente converténdoo nun eixo dunha proposta cultural de interese para a cidadanía, dende unha perspectiva local e global.

Tanto Cineuropa coma Curtocircuíto, ademais da excelencia e actualidade da súa programación, foron capaces de crear coa súa continuidade teimuda no tempo unha nova tradición. Como tamén ambos os dous festivais ampliaron as súas actividades a varios espazos da cidade e pretenderon a integración de públicos diversos arredor de propostas atractivas para audiencias de idades e intereses tamén diversos. As actividades arredor do cine funcionan como facilitadores dun xeito novo de facer unha cidade inclusiva. Xaora, o feito de recoñecer en Galicia (por fin!) as iniciativas cinematográficas constitúe un valor engadido para os propios premios e as entidades que os outorgan. Foi en Compostela un ano de cine. Abeizoamos aos directores e equipos técnicos de Cineuropa e Curtocircuíto, como ao concello de Compostela polo esforzo que supón mantelos e potencialos.

Onte 1515: «O último día de Terranova» en Lume

lume_terranova_26-11-2015

Iniciamos onte na Libraría Lume da Coruña a que será unha longa xira de varios meses de presentacións da novela de Manuel Rivas pola xeografía galega da libraría, onde o factor humano da presenza agarimosa e o consello do libreiro e da libreira confire un valor engadido ao encontro da lectora co libro e coa seu autor ou autora. Unha xira que continuará o sábado ao mediodía na Libraría Sisargas e coa que Rivas reivindica o valor da libraría como hábitat natural do libro literario, mais tamén como espazo público para o libro e para a lectura, como celme da convivencia cidadá.

XG00215001O último día de Terranova é unha homenaxe a libreiros desaparecidos, como o vello Antón Patiño de Librouro, o da memoria de ferro, ao que Rivas xa dedicara Os libros arden mal, e o coruñés Molist, de quen o autor conserva a lembranza da súa presenza como referente nos seus días de mocidade. Mais tamén é unha homenaxe a cinco das libreiras coruñesas de hoxe, a quen está dedicada a obra, Lola, Amparo, Marta, Silvia e Begoña. A novela constitúe unha homenaxe á libraría nun momento decisivo do proceso de hibridación da comunicación literaria e de banalización da cultura e da edición. Terranova é o nome da libraría da familia de Vizenzo Fontana e Garúa, a repartidora arxentina de libros, que fuxiu das gadoupas da triple A. Xaora, Terranova é un lugar inesquecible, un refuxio para náufragos da vida, un espazo de acollida de persoas e animais, un lugar protector, o mellor posible para alumbrar unha nova vida. Terranova e a libraría onde caben todas as librarías, como lugares de vida, espazos de liberdade, encontro e memoria.

Terranova é un espazo de memoria durante seis décadas, desque Antón, o vello mariñeiro, quixo darlle un futuro aos seus fillos, Comba e o tío Eliseo, e eles co profesor Amaro Fontana converteron a Cámara Estenopeica nun lugar onde vivir o exilio interior e gardar e distribuír os libros prohibidos que chegaron nos dobres fondos das maletas dos emigrantes. A libraría como espazo de contrabando de libros, como ponte permanente con Buenos Aires, a cidade onde se desenvolveron catálogos literarios extraordinarios como os da editorial Botella al mar de Arturo Cuadrado e Luís Seoane ou os da Fabril editora de Jacobo Munick, tanto pola calidade dos seus textos coma pola beleza dos seus libros. Libraría Terranova que mantiña conexión permanente con París onde o editor Pepín Martínez publicaba os libros de Ruedo Ibérico, fachos de liberdade.

O último día de Terranova recolle algúns fíos que Manuel Rivas deixou apenas ganduxados en 2006, cando publicou Os libros arden mal. Como aquela é unha expresión do malestar da cultura, localizada baixo o ritmo da lumieira do faro. Como aquela, é unha homenaxe ao mundo do libro, antes ás bibliotecas e edicións libertarias, agora ás librarías e editoras do exilio. Como aquela, ten estrutura de mosaico, aínda que probablemente menos complexa e moito máis breve. Ambas as dúas novelas xiran arredor do valor da cultura, do pensamento, da edición, da escritura e da lectura literaria como actividades que conforman os territorios da liberdade, os horizontes de esperanza.

O último día de Terranova comparte a xeografía interior, as palabras e a fragrancia da natureza d’ A boca da terra, o libro de poemas publicado o pasado verán. Un espazo e atmosfera comúns que facilitaron que Rivas ofreza nesta novela algunha das súas páxinas de prosa máis fermosa e puída de toda a súa obra. Unha novela na que conflúen vidas reais e imaxinarias, a cultura popular e a libresca, mais tamén xéneros, xa que abala entre a novela negra e os relatos de amores, mais sempre coa sutil presenza da ironía (para Rivas «ese humor que coñece a dor«) na voz de Vicenzo, o narrador en primeira persoa do vivido e do recordado. Unha historia na que conflúen os espazos do exilio e da oposición. Unha radiografía da sociedade actual do malestar, onde todo resiste ameazado polos carteis de «liquidación de existencias por peche inminente de negocio». En palabras de Rivas na presentación de onte «O último día deTerranova é unha viaxe entre a perda e o afecto, onde cada personaxe ten un sustituto co que dialoga, Amaro con Eliseo, Vicenzo con Dombodán…»

Hai dous días, Mercedes Corbillón, a libreira de Cronopios de Pontevedra e Santiago, publicaba no seu perfil de Facebook a primeira anotación que coñezo sobre O último día de Terranova. Cualificaba o libro de Rivas de marabilloso. Transcribo un anaco do seu texto: «Remateino nun bar, mentres Lola tomaba torta de chocolate e eu andaba en Certo Punto do Espírito con Eliseo, perdida nos silencios de Amaro e pechando os ollos para lembrar aquel día no que a liña do horizonte sobre o mar me fixo chorar». Mellor non se pode dicir.

Onte 1513: Minutos de ruído

instagram_comnegroCon motivo do 25N,Día Internacional contra a violencia de xénero, Miguel Lorente propón ao alumnado da Universidade de Granada mudar os minutos de silencio en homenaxe ás vítimas por «minutos de ruído», de palabras, de berros contra o machismo e a violencia». Fronte ao silencio e o medo imposto polos agresores, é imprescindible que a sociedade restaure a conversa arredor dos valores democráticos da igualdade. E para iso cómpre crear formas alternativas para expresar a nosa indignación de forma solidaria. Campañas como Compostela en negro, promovida polo Concello de Santiago en colaboración cos establecementos comerciais, ou estes minutos de ruído pola igualdade constitúen tentativas que merecen ser destacadas.

Onte 1506: Concellos polo galego

encontro_galego_concellosÉ un nova moi esperanzadora que representantes de setenta concellos, reunidos no Encontro de Política Lingüistica Municipal convocado pola CTNL, asumisen o compromiso de crear unha rede a prol do galego e do seu impulso. A elaboración de ordenanzas para o impulso do galego e a creación e impulso de servizos de normalización lingüístico son dúas medidas esenciais para que os concellos recuperen o pulo a prol do idioma de noso. Ademais, compartir experiencias de éxito como o proxecto Apego, para a socialización dos picariños, o funcionamento dos clubes de debate, os programas de animación á lectura ou o apoio municipal ás actividades en galego dos centros educativos son outros vieiros a compartir polos membros da rede, Abofé que a celebración en 2016 do centenario da fundación das Irmandades da Fala debería constituír unha oportunidade para recuperar o entusiasmo cidadán polo idioma. Agradécese este esforzo en man común de concellos de diversas filiacións políticas. Un exemplo a emular noutros eidos. Mil parabéns aos promotores e concellos participantes.

Onte 1484: Dispensadores literarios

grenoblehistoires1-810x506Lin onte unha noticia de fomento da lectura que me pareceu moi curiosa. O concello de Grenoble, a capital dos Alpes franceses, instalou en varios espazos públicos oito máquinas dispensadoras de textos literarios coa intención de fomentar a lectura entre a súa cidadanía. A iniciativa naceu nunha pequena editora dixital, Short Edition, que coa intención de imitar o funcionamento das máquinas dispensadoras de bebidas ou chocolatinas, desenvolveu unha impresora que funciona como un dispensador literario de textos cuxa lectura estimada está entre os tres e os cinco minutos. Este distribuidor de historias curtas, mais que tamén poden ofrecer poemas ou mesmo cómics breves, ofrécese como alternativa de lectura pública e gratuíta ao emprego dos soportes dixitais. Por ventura, aínda non está todo inventado en cuestión de fomento da lectura. Esta de Grenoble é unha iniciativa a desenvolver e da que tirar partido en espazos públicos como as consultas externas dos hospitais, transportes públicos, bibliotecas e outros espazos de lectura.

A Galicia urbana

Dedico o artigo da semana a publicación do libro A Galicia urbana, coordinado por Rubén Lois e Daniel Pino, que considero esencial para a comprensión da realidade territorial actual do noso país.

XG00235901Galicia é un país hexemonicamente urbano. Hoxe máis de dous millóns de persoas, o 70 % da poboación galega, residen no eixe urbano continuo que se estende de Ferrolterra á fronteira portuguesa, agrupándose en cinco das setes cidades galegas primeiras, espazos urbanos onde viven case o 60 % dos habitantes de Galicia. Polarización que se produce tamén no eido económico xa que neste mesmo espazo urbano atlántico se concentra o 75 % da riqueza do país, boa parte das empresas de maior facturación e emprego, así como as entidades públicas que prestan os servizos públicos sanitarios, educativos e administrativos.

Un proceso imparable de concentración demográfica e económica, que supuxo un grande impacto sobre a nosa paisaxe, xa que provocou á artificialización do territorio galego. A urbanización das últimas catro décadas supuxo a construción de milleiros de edificacións, en moitos casos sen planificación ningunha, e de numerosas infraestruturas (autoestradas, estradas, polígonos, paseos marítimos, avenidas ou rúas), que supuxeron, despois, a instalación dos servizos de saneamento, electrificación e gasificación. Sen esquecer, que este proceso urbanizador orixinou mudanzas profundas dos xeitos de vida da poboación galega, que foi adoptando os patróns e as convencións do estilo de vida urbano como o traballo asalariado, o incremento da mobilidade, a segmentación de roles, a competitividade, a secularización, o individualismo ou a posibilidade de mudanza social, tan característicos das sociedades urbanas do resto de Europa.

Esta revolución silenciosa no territorio desmonta a visión tradicional de Galicia como un país de campesiños empobrecidos cunha economía de subsistencia ou simbiótica, no caso daqueles que nos arrabaldes das cidades coma Vigo ou Ferrol se foron incorporando ao incipiente proceso industrializador dos anos sesenta e setenta. Unha revolución urbana que obriga a reformular as interpretacións que se fixeron dende o pensamento galeguista sobre o territorio e a identidade, como as do atraso do profesor Xosé Manuel Beiras ou a da contraposición entre o carácter cosmopolita do urbano e o auténtico galego do rural e vilego defendidas por Risco ou Otero Pedrayo.

Hoxe Galicia é unha realidade urbana debido á concentración demográfica, da actividade económica e da artificialización do territorio arredor dun eixe litoral formado pola áreas metropolitanas de Vigo e da Coruña (onde viven máis dun millón longo de persoas, máis dun terzo da poboación galega), interconectado con tres cidades medias, Pontevedra, Santiago e Ferrol, que articulan ao seu arredor unha tupida rede de asentamentos rururbanos. A este corredor occidental hai que engadir os espazos urbanos da Galicia oriental das cidades de Ourense e Lugo, onde viven un terzo dos habitantes de cada unhas das súas provincias, e por unha serie de vilas, que funcionan como centros de cabeceira comarcais, como Verín, O Carballiño, Monforte, Sarria, Vilalba, Mondoñedo, A Estrada, Lalín, Arzúa ou as do corredor da Mariña lucense, Viveiro, Foz e Ribadeo. Pequenas cidades que funcionan como illas sobre un océano rural que marcou gran parte da historia e da identidade do país, mais que agora moi transformado, en declive, deixou de ser para moitos galegos o referente de orixe, albergando unha poboación minguada e en claro retroceso.

Esta mudanza histórica é estudada dende un enfoque multidisciplinar e desmitificador no libro “A Galicia urbana” (Xerais 2015), un groso volume de 760 páxinas, coordinado polo xeógrafo Rubén Lois e o sociólogo Daniel Pino. Corenta especialistas, dende diversos saberes e disciplinas, como a Xeografía, Demografía, Historia, Economía, Socioloxía, Arquitectura, Urbanismo, Dereito e Medio Ambiente realizan unha radiografía da organización territorial da Galicia actual e propoñen unha serie de medidas para pensar e gobernar esta Galicia urbana das vindeiras décadas.

Propostas moi acaídas xa que está realidade da hexemonía urbana aínda non foi recoñecida en Galicia no eido institucional, administrativo e político. A constitución de áreas metropolitanas, como as de Vigo e A Coruña, é unha prioridade indiscutible, que debe dar paso á creación dunha nova organización de Galicia como país urbano, superadora da provincial e municipal actuais. O noso país precisa debuxar un novo mapa municipal, comarcal e metropolitano coherente con esta realidade urbana, onde a escala supralocal e subrexional adquiran un maior protagonismo. Como propoñen Rubén Lois e Daniel Pino, se os espazos mudaron polo efecto da urbanización, “agora cómpre axustar estes cambios ás escalas territoriais e de goberno”. Acometer a reforma territorial é un reto da Galicia do século XXI.

Onte 1391: Sobre as festas de Vigo

julieta-venegasPolo que adiantou onte Faro, o programa de concertos de Castrelos deste verán será moi austero: polo momento están confirmados os madrileños Los Enemigos e a mexicana Julieta Venegas, aos que o 25 de xullo na explanada do Verbum se adiantarán, Hombres G. Vaia elenco! Outro ano máis, Vigo será a cidade galega coas festas máis rotineiras e discretas, onde apenas salienta a celebración do 7 ao 9 de agosto do Marisquiño, que se consolida con quince edicións como un evento de referencia internacional de deportes e cultura urbana. Como sucedeu coa Feira do Libro de Vigo, onde nin sequera compareceu ningún dos 17 membros do equipo do goberno, é moi difícil entender o desinterese de Abel Caballero sobre a organización das festas. Non quero pensar que diría con semellante programa se estivesen en mans doutro partido.

Vigo british

No artigo da semana en Faro de Vigo lembro a pegada british na memoria viguesa.

8f0a02b040b43ed3320ef83ed56a49a5_MNon debería sorprendernos que o xornal londiniense The Guardian volva recomendar Vigo como unha “alfaia turística agochada” para facer unha escapada, despois de escoller hai oito anos a de Rodas como unha das mellores praias do mundo –cualificándoa como “un paraíso virxe”– e colocar hai uns meses ás Cíes entre as dez mellores illas de Europa. A apertura do voo de verán entre Peinador e Luton, sen dúbida, facilitou a publicación desta nova reportaxe na que se salienta que “debaixo do que nalgunhas ocasións parece unha cidade granítica late o corazón da que é unha das cidades máis vitais e esperanzadoras de España”, sen esquecer recomendar ao visitante subir ao Castro, ruar polo Casco Vello xentrificado, visitar o Marco e o Museo do Mar, facer picnic nas Cíes e gozar das súas “praias marabillosas” e da súa vida nocturna “vibrante”. Palabras que axudan a reforzar a imaxe de Vigo e da súa área metropolitana no mercado turístico do Reino Unido como unha das máis atractivas cidades portuarias atlánticas que, a pesar da súa estirpe industrial, ofrece un extraordinario patrimonio natural.

Non vaiamos pensar que Vigo é unha cidade descoñecida no Reino Unido. Xa a comezos do século XVIII, os pioneiros xornais londinienses publicaban noticias do acontecido o 23 de outubro de 1702 na Batalla de Rande, para eles “Battle of Vigo Bay”. Aquela vitoria na ría de Vigo da escuadra anglo-neerlandesa, ao mando do almirante George Rooke, sería lembrada coa apertura dunha pequena rúa (“Vigo lane”, hoxe “Vigo street”), apenas douscentos metros, no centro de Londres, situada entre Regent Street e Burlington Gardens, preto de Picadilly Circus. Como tamén o é pola presenza dunha importante colonia británica, dende a apertura en 1873 da comunicación cablegráfica entre o noso porto e as illas británicas, que a Eastern Telegraph Company mantería até 1969. A colonia do aquí chamado como Cable Inglés, estudada no magnífico libro de José Ramón Cabanelas Comesaña, “Vía Vigo” (IEV, 2014), facilitou a chegada temperá a Vigo dos deportes de orixe británica como o fútbol –en 1876 fundouse o Exiles FC, formado por telegrafistas do Cable, e en Vigo xogouse o primeiro partido de fútbol da península–, mais tamén doutros como o rugbi, ping pong e tenis sobre herba, así como a incorporación dalgúns costumes e do espírito do “fair play”, que agora consideramos propios. Pegada que quedou no nome dalgúns establecementos vigueses como os cafés Derby e Nuevo Derby, o Sport, confeccións Esmar e, sobre todo, en moitas familias de orixe británica asentadas hoxe en Vigo.

As comunicacións cablegráficas utilizando a linguaxe morse situaron ao Vigo de comezos do século XX e ao seu porto, como un dos referentes da fachada atlántica europea. Pegada que afondou durante os anos de ambas as dúas guerras mundiais, cando en Vigo traballaban axentes de diversos servizos de información, nunha guerra silenciosa de espionaxe polo control do volframio e polas comunicacións marítimas no Atlántico norte. Como non esquezamos que despois de finalizada a Guerra Mundial, nos anos máis difíciles da ditadura, o porto de Vigo mantivo liña marítima aberta co de Southampton até finais dos anos setenta, pola que chegaron aqueles míticos autobuses de dous pisos mercados pola empresa de Tranvías de Vigo que nunca chegarían a circular. Porén, a conexión co maior porto do sur de Inglaterra facilitou a incorporación en Vigo dalgunhas das novidades de consumo das illas, sobre todo polo funcionamento do mercado informal da Pedra, que surtía aos vigueses dos xabóns Lux, dos desodorantes Lander, de marcas de tabaco inglés, de pantalóns vaqueiros, de galletas Family Circus, de chocolates Cardburys, mais tamén de penicilina e as primeiras marabillas da tecnoloxía electrónica como transistores e pick up. Felizmente, a conexión con Southampton foi recuperada polas escalas frecuentes de grandes transatlánticos, que supoñen a posibilidade de que este ano visiten Vigo case 300.000 cruceiristas, que xa forman parte da identidade da cidade actual.

No entanto, a World Fishing Exhibition, que recalou por vez primeira en Vigo en 1973, era probablemente o acontecemento vigués máis impregnado desta pegada british, tanto pola súa xestión por parte dunha empresa británica, polo feito de coincidir cunha conferencia internacional de ministros de pesca, como por ser inaugurada, dende a edición de 1985, co desfile dos membros da The Band of the Wels Guard da raíña Sabela II, enfatados de vermello cos seus gorros de pel de oso. Como tamén conserva esa pegada a tradición tan viguesa dos concertos gratuítos en Castrelos, que nos últimos veráns semella en perigo de extinción, ou na confianza teimosa nas cores do equipo celeste e na súa canteira. Vigo conserva a pegada british.