Listado de la etiqueta: cándida_otero

Vía Vigo

/en , , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao 150 aniversario do establecemento do Cable Inglés:

O pasado 27 de maio fixéronse cento cincuenta anos da comunicación por cable telegráfico entre Porthcurno (Cornualles) e Vigo. Un fito co que Vigo se estreaba como punto estratéxico das telecomunicacións polo que entraban e saían todas as mensaxes da comunicación telegráfica entre España e o mundo. Un adianto extraordinario provocado polo establecemento en 1873 da empresa Eastern Telegraph Company Ltd (ETC), chamada popularmente o «Cable Inglés», na rúa Real 20, a carón da «Casa da Parra», onde dende o 17 de xullo de 1858 funcionaba o telégrafo eléctrico que comunicaba con Madrid de forma case instantánea. Oficinas do Cable Inglés que dende 1876 a 1884 instaláronse nos baixos da rúa Príncipe 31 –un edificio hoxe en rehabilitación, onde Prosperi e Cándida Otero montaron o seu estudio (Fotografía Pacheco)–, para trasladarse despois e até 1939 ao entrechán das casas de Manuel Bárcena do arquitecto Jenaro de la Fuente. Unha empresa que contribuíu a modernización de Vigo e a afondar no seu afán de querer ser cidade cosmopolita, coincidindo coa chegada do ferrocarril e o inicio do seu desenvolvemento industrial e demográfico, cando se achegaba aos quince mil habitantes.

Pegada estudada por José Ramón Cabanelas, membro do Instituto de Estudios Vigueses, en Vía Vigo. La historia del Cable Inglés y Cable Alemán (IEV, 2013; 2ª edición, 2020), un dos mellores libros publicados sobre a historia de Vigo, tanto pola esculca documental como pola coidada edición textual e gráfica. Título afortunado tirado dun calendario comercial da ETC que en 1883 informaba ao público madrileño do servizo de comunicación telegráfica directa entre España e Gran Bretaña, América, África, Asia e Oceanía, suplicando aos expedidores que tivesen a ben escribir nos mesmos as palabras «VÍA VIGO». Conexión con Porthcurno, entón o maior centro telegráfico do mundo, que os cableiros Minia e Africa alongaron dende o porto de Vigo a Carcavelos e logo a Xibraltar. Comunicación ampliada a partir de 1896, cando comeza a funcionar en Vigo a estación do Cable Alemán (Deutsch Atlantische Telegraphengellschaft), que tende a liña Emden a Vigo, coa intención de enlazar despois con Lisboa, illas dos Azores e New York. Xestionada por persoal do cable británico, abriu en 1905 oficina en Velázquez Moreno 20, a carón da que tiña ETC, ano no que chegaron os primeiros oficiais alemáns, cuxa residencia estivo na rúa Urzaiz 23 e dende finais de 1910 na rúa Pi e Margall 62, décadas despois sede do Colexio Alemán.

Tanto o Cable Inglés como o Cable Alemán fixéronse presentes na vida cotiá, social e cultural do Vigo de comezos do século XX. Cabanelas conta que na fachada do Cable Inglés en Velázquez Moreno colocouse un reloxo electromecánico que cada 60 minutos recibía por cable a hora exacta do meridiano de Greenwich, tendo unha exactitude que non tiña ningún outro na cidade, servindo de referencia para o resto dos reloxos públicos, sendo substituído en 1914 por outro de maior tamaño. Fíxose popular entón en Vigo a frase «levo a hora do Cable». Como lembra Cabanelas que en 1897 o Cable Inglés contaba en Vigo cun cadro de persoal de 23 empregados, todos xoves británicos, formados durante dous anos na escola de Porthcurno, algúns chegados coas súas familias, que serían pioneiros en Vigo de deportes como o rugby, tenis ou tenis de mesa. Como recorda Cabanelas que a primeira residencia de oficiais solteiros da compañía, desde 1873 até 1915, se instalou na rúa Pracer –onde tiña tamén a súa sede a biblioteca e os salóns do Exiles Club, nome do seu club social e deportivo, que mantiñan, independentemente da estación cablegráfica na que estivesen destinados– inaugurándose a nova, coñecida como «La Finca», á que se accedía por unhas escaleiras de pedra situadas na rúa Taboada Leal 46.

Sen esquecer, neste relato do Cable, que os oficiais da ETC  foron os que introduciron o fútbol en Vigo cando no mes de maio de 1873 o Exiles xogou cos mariñeiros da escuadra inglesa nos cadros do Recheo, chamados temén do Malecón, hoxe urbanizados en seis mazás e divididos pola rúa Luis Taboada. Vigo foi un dos primeiros lugares de España onde se comezou a xogar de forma habitual ao «deporte da pelota», como testemuña unha breve referencia aparecida en Faro de Vigo o 7 de decembro de 1880, que cremos é a primeira referencia impresa sobre o fútbol en Vigo. Cadro do Exiles F.C., primeiro club de fútbol vigués, formado por oficiais do ETC, que a partir de 1905 xogará co Vigo Foot-ball Club e co Fortuna Foot-ball Club, orixe do Celta 1923, e mesmo os reforzará nos partidos das primeiras edicións do campionato galego. Lembranza daquel elegante «Vigo british» do Cable, que deixou unha pegada na cidade conservada aínda hoxe na memoria das familias formadas polos oficiais chegados de Porthcurno.

Presentación «Vigo no tempo»

/en , , , , , , , , , , /por

Deixo para o arquivo o texto da presentación da exposición «Vigo no tempo» que lin o venres 10 de novembro en calidade de coordinador local:

Conselleiro de Cultura, autoridades, amigas, boas tardes.

Foi Manuel Murguía quen acuñou a lenda de que Vigo era unha cidade con escasa historia, sen identidade. Aquel tópico comezou a ser superado hai 70 anos grazas á moderna historiografía e arqueoloxía viguesas que identificaron vestixios en tempos moi pretéritos. Con todo, o prexuízo romántico callou na sociedade viguesa que non valorou a súa historia nin o peso da súa memoria, reducida aos acontecementos da Reconquista, mito fundacional da cidade.

O Vigo contemporáneo desenvolveuse como cidade portuaria, que medra ao ritmo das súas actividades vinculadas a pesca, a conserva e o tráfico transatlántico. Unha cidade que, dende a segunda metade do século XIX, duplicou en varias ocasións a súa poboación, construíu un perfil pétreo no seu ensanche burgués, desenvolveu sectores industriais e transformou súa morfoloxía de núcleo portuario á actual cidade espallada sobre a ría e o val do Fragoso sobre o Lagares.

O nome de Vigo aparece por vez primeira nun documento (presente na exposición) pertencente ao mosteiro de Santa María de Melón, datado o 9 de agosto de 1097, no preito que o xuíz Sandino Sagániz dirimiu entre os veciños de Vigo e os de Canadelo respecto aos límites de separación entre ambas as dúas poboacións, que formaban parte da freguesía de Santiago de Vigo, situada no Areal. O Vigo da freguesía de Santa María de Vigo, que conformaba o que Cunqueiro chamou a vila creada por Martín Codax, autor que fixou a hélice da lingua galega e de todas as Galicias posibles no ADN vigués.

O impresionante Vigo románico, do que desapareceron as igrexas de Santa María de Bouzas, San Miguel de Oia, Santo Estevo de Beade, Santa Cristina de Lavadores (da que se conserva a antefixa presente na exposición) e a propia Santa María. O Vigo que dende 1237 pertencerá á mitra compostelá até 1811, cando foron abolidos os señoríos e Vigo estreara nomeamento como cidade.

Foi o poeta Ramón González Alegre quen asegurou que Vigo nace sempre, para salientar así a capacidade de pura transformación que a cidade amosou dende o derradeiro terzo do século XIX no que incrementou a súa poboación ao ritmo da súa actividade industrial, portuaria e comercial, tres das hélices do seu ADN. Velaí a cerna desta mostra de Vigo no tempo. Como as edificacións residenciais e industriais comezan a estenderse polo ensanche gañado á ría e fóra das murallas seguindo as dúas estradas de saída da cidade, que modifican o perfil da cidade. Ao tempo que tece unha tea de medios propios, Faro de Vigo e La Oliva (presentes na mostra), mais tamén asociativa, tanto na incipiente sociedade de industriais, de espírito cosmopolita, cultural e deportivo, como nas emerxentes sociedades obreiras de traballadoras da conserva e das factorías navais.

Foi Vigo para Otero Pedrayo «cidade de límites, flexibles, variables, sensibles, con reaccións vitais de tipo vexetal e de tipo humano que a foron transformando en comarca». Incorporou os concellos de Bouzas (1904) e Lavadores (1940), nun proceso de transformación metropolitana impulsado polo tranvía (1914), que identificara Antonio Palacios no seu plan urbanístico no que concibía Vigo como capital de Galicia, quizais porque, como máis tarde afirmaría Méndez Ferrín, «resumía as diferentes morfoloxías nas que Galicia pode revelarse».

Vigo mantén o carácter impreciso dos seus territorios e súa nomenclatura clandestina cos nomes arcaicos indemnes (Peniche, os Choróns, as Travesas, os Caños, a Barxa, o Calvario, a Calzada e Casablanca), que nunca apareceron no rueiro, ou coa utilización de viguismos léxicos que máis alá de faros, manises ou patatillas expresan unha forma singular de mirar o mundo dende Galicia.

Dende hai sesenta anos cidade do automóbil, continúa mantendo o recendo a salitre que lle imprime o porto alongado de Coia ao Areal, perfil do Vigo guindastre no que Paz Andrade identificaba que se iniciaban «os camiños do progreso» de Galicia. Daquel Vigo sen historia do queixoso Murguía apenas queda unha severa dificultade de mobilidade provocada polas súas costas e o seu carácter de serea deitada no anfiteatro da ría, á que non foron alleos erros como a desaparición do tranvía en 1968.

Non se entende o Vigo actual sen o seu afán de encabezar a Galicia moderna (outro dos eixos desta mostra). Pulsión de mudanza cosmopolita tecnolóxica, artística e das formas de vida expresada por moi diversas formas de emprendemento de industriais como Antonio Sanjurjo Badía, empresas como o Cable Inglés e Alemán, estaleiros Barreras, Conservas Alfageme, Massó, Curvera, La Artística, sociedades como La Oliva, o Mercantil, o Náutico, fotógrafos como Filippo Prósperi e Cándida Otero, cineastas como José Gil, deseñadores como Federico Ribas, deportistas como Emilia Docet ou Manuel de Casto Handicap, ourives como os irmáns Hernández, pintores como Serafín Avendaño, Urbano Lugrís ou María Victoria de la Fuente, escultores como Camilo Nogueira, sindicalistas como Heraclio Botana ou a longa nómina de arquitectos vigueses, encabezada por Manuel Gómez Román, Jenaro de la Fuente, Michel Pacewicz, Francisco Castro Represas, entre outras persoas presentes ou ausentes nesta mostra de síntese que é Vigo no tempo.

Tras a folga de 1972, coa chegada da reforma política, Vigo afronta unha dolorosa reconversión industrial, ao tempo que culturalmente se converte en capital editorial de Galicia e berce da Movida, con expresión musical, nas artes plásticas e na moda. Unha reinvención que mobilizou durante anos difíciles tanto o teatro cívico de Urzaiz como a actividade artística dunha xeración con vontade de atopar o celme da identidade viguesa… Reinvención cidadá da reconversión e da Movida que se lembra de forma novidosa nesta exposición.

Por último, expreso a miña gratitude ao comisario do proxecto «Cidades no tempo», Manuel Gago, por convidarme a acompañalo na apaixonante angueira de ofrecer unha ollada afastada de tópicos e inzada de sorpresas dunha cidade ‘revolcada’ (como a definía a poeta Xela Arias), mais que sempre deitou unha ollada no porvir. Grazas.

 

Facedores de imaxes

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao libro de Vítor Vaqueiro sobre as figuras dos fotógrafos Filippo Prosperi e Cándida Otero:

Ademais da biografía de José Gil, que recomendamos a pasada semana, acaba de aparecer nas librarías outra peza valiosa na bibliografía viguesa, Facedores de imaxes (Galaxia 2022), o magnífico libro-álbum no que Vítor Vaqueiro reconstrúe a historia da parella formada por Filippo Prosperi e Cándida Otero Fontán no marco do desenvolvemento da fotografía e da sociedade en Vigo durante o derradeiro terzo do século XIX e a primeira década do XX. Froito dunha demorada investigación, Vaqueiro rescata e contextualiza o legado destes pioneiros da fotografía artística e documental en Vigo, dos que de corenta e cinco anos de actividade diaria dentro e fóra das súas galerías das rúas Sombreireiros 27 (1869), Triunfo 4 (1881) e Príncipe 31 (1885) apenas se conservan non chega a 200 fotos. Un arquivo case oculto en boa medida pola obra xigantesca posterior do fotógrafo portugués Jaime de Sousa Guedes Pacheco, que desde 1907 formou parte do estudio da Viúva de Prosperi e que conduciría desde o pasamento de Otero en 1915.

Concibido como percorrido biográfico e profesional da parella galego-italiana, Vaqueiro rescata a súa obra de estudio, en boa medida retratos responsabilidade de Cándida, sobre todo de crianzas, práctica fotográfica que entón se consideraba de nivel inferior. Inxusta valoración que, pola súa condición de muller, se deitou sobre este traballo e que Fernanda Padín Ogando xa denunciara na súa investigación sobre fotógrafas pioneiras en Galicia (2017). Rescate tamén da obra documental de Prosperi que tirou algunhas das vistas máis emblemáticas do Vigo que comezaba abrirse fóra das murallas, como as da Alameda (1885), que amosan o perfil do paseo co palco da música, o teatro Rosalía de Castro e o castelo do Castro, fotos que deberon formar parte do álbum Galicia Pintoresca, co que probablemente se pretendía contribuír entón ao pulo do turismo na cidade. Ollada que Prosperi deitaría sobre outros espazos nos que a cidade se ensanchaba, como a Batería da Laxe (1885), o peirao do Ramal (1880) e a rúa Príncipe (1885), sen esquecer as escenas portuarias da casa de baños La Iniciadora (1880), da Ribeira (1890), da praia de San Francisco (1890), entre outras.

Con bo criterio, o autor contextualiza o traballo da parella Prosperi e Otero no período limiar da fotografía en Vigo, rescatando tamén o labor dos seus contemporáneos. No relato de Vaqueiro podemos seguir o fío da aparición da fotografía en Vigo, da que se daba xa noticia no primeiro número de Faro de Vigo (3 de novembro de 1853) como da actividade dos primeiros fotógrafos vigueses como aquel itinerante Manuel Ricaud, que anunciaba xa en 1856 a súa galería fotográfica na Porta do Sol. Actividade continuada polo betanceiro Buenaventura España Peñaranda, con galería aberta en 1860; polo poliédrico pintor vigués Ramón Buch y Buet, que abriu estudio en 1866; polo italiano Patricio Bocconi (1877), que comprou o estudio a Buch e documentou a visita a Vigo dos reis no mesmo ano, imaxe portuaria viguesa que aparecería en La Ilustración Española y Americana; por Leopoldo Novua Castro (1883), establecido en rúa Sombreireiros, probablemente, no primeiro estudio de Prosperi, que viaxaría a América deixando como responsable a Luis Sacau; por Andrés Cabeiro (1888) con estudio en Príncipe 35, fronte a rúa do Circo, que se comprometía nos seus anuncios «a retratar aínda que o tempo estivese chuvioso» até por José Gil (1905), entre outros.

A biografía de José Gil de Manolo González, como estoutra da parella Prosperi-Otero de Vítor Vaqueiro, rescates de pioneiros da fotografía e do cinema en Vigo, amosan a importancia fulcral da actividade fotográfica para entender a historia do Vigo contemporáneo, cartaces de memoria que nos explican e constitúen a cerna do noso provir. Un patrimonio cultural de máis de trescentas mil imaxes pertencentes aos legados dos fótografos históricos como Cándida Otero e os seus contemporáneos citados, mais tamén do extraordinario arquivo da saga dos Pacheco (adquirido polo concello o 24 de maio de 1991), das fotos viguesas de Ksado, do arquivo Llanos (depositado no Museo Etnolóxico de Ribadavia), dos arquivos de fotoxornalistas como Bene, Magar, Cameselle, dos arquivos de fotógrafas sociais como Mary Quintero, de coleccións fotograficas privadas como as do arquivo Yáñez (case mil placas), de reportaxes de fotógrafos que nos visitaron como Rut Matilda Anderson, Otto Wunderlich, Erich Andress, Hugo Jaeger ou Aureliano Dias, dos legados de fotógrafos amadores vigueses como Terré, Rainiero ou Masso, entre outros. Recuperar o proxecto de Centro Galego de Fotografía, que contaba con edificio de seu, para conservar un patrimonio que non ten prezo, constitúe un alicerce dunha política municipal de patrimonio cultural responsable.

Urania Mella e outras viguesas pioneiras

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a lembrar a Urania Mella e a

É probable que unha parte das cen mil persoas que nos manifestamos en Vigo o pasado 8 de marzo, nunha das comitivas cívicas máis emocionantes das nosas vidas, descoñecese o nome da viguesa Urania Mella Serrano (1900-1945), unha das pioneiras do movemento feminista galego. Profesora de piano e alfabetizadora, presidenta da Agrupación de Mulleres contra a Guerra e o Fascismo, que contaba en 1936 en toda España con 50.000 afiliadas, Urania era filla da madrileña Esperanza Serrano e do anarquista vigués Ricardo Mella. Comprometida cos valores da educación laica, que inculcou nos seus fillos Humberto e Raúl e nas súas fillas Alicia e Conchita, Urania foi condenada a morte xunto ao seu home, Humberto Solleiro Rivera, «O Chapapote», sindicalista ferroviario da UGT e traballador tranviario, que combinou a súa militancia coa promoción do deporte e da cultura en Lavadores, que sería fusilado con 40 anos o 30 de outubro de 1936.

Conmutada a súa pena de morte por 30 anos de cárcere, en 1938 Urania foi trasladada dende Vigo ao cárcere de mulleres de Santurrarán, instalado nun antigo convento de monxas de Mutriku en Guipúscoa, onde amigou con María Gómez González, alcaldesa da Cañiza (tamén a primeira alcaldesa do noso país), e viviu consumida durante sete anos xunto a outras cincuenta presas galegas, entre as que estaba Josefa García Segret, a mestra de Tui salvada de ser fusilada polo doutor Darío Álvarez Blázquez. Anos de sufrimentos terribles de 1.700 mulleres e centos de crianzas, rescatadas do esquecemento no documental Prohibido recordar (2010) de Txaber Lareategi e Josu Martínez. Consumida e cun tumor cerebral xestado no cárcere, Urania regresou a Vigo en 1945 para recuperar os afectos, pero atopándose nun ambiente hostil, trasladouse a Lugo co seu fillo Raúl e coa familia de María Gómez, onde faleceu cando apenas pasara un mes da súa liberación. Sendo o seu un dos relatos máis conmovedores da nosa memoria, por ventura comezou a ser reparada en 2008 cando o concello de Vigo dedicoulle o seu nome a unha rúa de Lavadores e o Ministerio de Fomento deulle o seu nome a un buque anticontaminación, sendo aprobado en 2010 polo Goberno o seu expediente de declaración de reparación e recoñecemento persoal.

O caso de Urania Mella, pioneira feminista que merecería o recoñecemento nos centros educativos vigueses, non é o único na nosa cidade esquecedeira, que conta con outras pioneiras case ocultas. Este é o caso de Ernestina Otero Sotelo (1898-1956), mestra de Redondela, presidenta do Consello Provincial de Primeiro Ensino, unha das figuras máis brillantes da escola republicana. Como tamén o de Olimpia Valencia (1898-1987), a primeira muller galega en obter a licenciatura de medicina (1925), comprometida co pensamento galeguista, que mantivo aberta durante décadas a súa consulta de xinecoloxía na rúa do Príncipe. Como cómpre recuperar o nome de Placeres Castellanos (1896-1971), compañeira do mestre Víctor Fraiz, fusilado en 1937, cuxo activismo feminista a levou a traballar como xornalista no Congreso Internacional de Mulleres de París (1945).

Viguesas pioneiras do deporte como Antonina Sanjurjo Aranaz (1910-1939), neta de Antonio Sanjurjo Badía, profesora mercantil, galeguista e impulsora dende 1931 do hóckey sobre herba, o que permitiu que en Galicia as mulleres se adiantasen aos homes na práctica desta disciplina. Actividade na que foi axudada por Annita Baker, filla do director do Cable Alemán, xunto a outras xogadoras como Luz Vizcaíno Coloma e Carmela Sanjurjo. Pioneiras como Cándida Otero (1846-1915), a primeira muller fotógrafa de Galicia, casada con Felipe Prósperi, cuxo estudio cederían en 1915 a Jaime Pacheco. Como tamén cómpre recuperar do olvido ás primeiras concelleiras da corporación viguesa (1927), Margarita Losada Pardo, poeta, e Agustina Álvarez de Rovina, tamén a primeira redactora de Faro de Vigo. Unha relación que poderíamos alongar de forma considerable noutros eidos da artes e das letras que contan con mulleres viguesas que abriron espazos para a igualdade.

Todas elas contribuíron a que a partir dos anos setenta comezase a conformarse o actual movemento feminista, personalizado hoxe na figura da escritora María Xosé Queizán que acaba de recibir o sétimo premio Ernestina Otero de Igualdade concedido polo Consello Municipal da Muller do Concello de Vigo. Sen a recuperación de todas esas mans e os azos destas mulleres non sería posible que o pasado 8 de marzo se enchesen as rúas viguesas reclamando dignidade, igualdade e soberanía para a vida de todas as mulleres. Un río de empoderamento que non parou de fluír en Vigo de Urania Mella á Begoña Caamaño (1964-2014), a xornalista e escritora do Calvario á que quero lembrar encarnando a memoria de todos esas mans.