Listado de la etiqueta: alejandro_chao

Historia do tren vigués

/en , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á historia do tren vigués e os retos do seu futuro:

Dende 1845, cando se aprobou por vez primeira a concesión do ferrocarril de Vigo a León, que caducaría sen realizar as obras, as conexións ferroviarias foron unha das primeiras preocupacións da prensa emerxente e da opinión viguesa. Dous anos despois, Ángel de Lema Marina dedicará a primeira publicación da súa imprenta, tamén a primeira estable instalada na cidade, a apoiar a construción dun ferrocarril de Vigo a Madrid, Zaragoza e Barcelona. Conexión que defenderán tanto o Faro de Vigo (3 de novembro de 1853), impreso tamén no prelo de Marina da rúa Oliva nº 1, como os seus rivais de La Oliva (febreiro de 1856), vinculado aos sectores galeguistas vigueses, dirixido por Xosé Ramón Fernández e Alejandro Chao, e El Porvenir Hispano Lusitano. Revista de comercio, industria, ferrocarriles, telégrafos y literatura (1858) dirixido por Francisco Ferreiro, impresos no prelo de Juan Compañel da rúa Real nº 12, engadindo estes a reclamación da comunicación con Portugal. Outrosí sucederá en 1861 coa aparición de El ferrocarril, cabeceira tan explícita como de vida efémera que tamén defendía a permanencia do lazareto de San Simón, e El Miño dirixido polo propio Compañel, que dende 1857 a 1868 substituíu ao suspendido La Oliva.

Xaora, tras a adxudicación das obras con Ourense en 1856, que a partir de 1864 xestionará a empresa MZOV (Compañía del ferrocarril de Medina del Campo a Zamora y de Orense a Vigo), habería que agardar tres lustros até que o 12 de xuño de 1876 se probase a primeira locomotora nos nove quilómetros da liña de Vigo a Chapela, que precedeu a apertura o 17 de marzo 1878 da liña con Guillarei. Logro que sendo alcalde o empresario Antonio López de Neira se consolidará o 18 de xuño de 1881, data da inauguración da estación de Vigo, no emprazamento actual de Urzaiz, da que saíu unha locomotora e tres vagóns cara Ourense, facilitando dende entón a exportación de peixe fresco do porto de Vigo e dos viños do Ribeiro. Mais foi a partir do 15 de xuño de 1882 cando comezou a conexión diaria de Vigo con Madrid nun tren express que anunciaba que a duración media da viaxe sería de 34 horas, que en realidade se alongaban até ás 38 e mesmo ás 44. Traxecto que se realizaba por Portugal, pola chamada «Linha do Minho» (entre Porto e Valença), cun prezo de 100 pesetas en primeira clase, 75 en segunda e 45 en terceira. Viaxe que obrigaba a tomar unha barca e un coche de cabalos, entre as estacións de Guillarei (Tui) e Segadaes (Valença de Minho). Traslado fluvial evitado dende o 25 de marzo de 1886, cando foi inaugurada a ponte internacional sobre o Miño, dunha lonxitude de 399 metros, deseñada polo enxeñeiro rioxano Pelayo Mancebo Ágrega (o da autoría do proxecto por Eiffel foi unha lenda), que permitiu conectar Vigo con Porto en oito horas e reduciu unhas cantas a duración da longa viaxe até Madrid.

En 1884, por fin,  Vigo uníase por tren con Pontevedra e a Compañía de los Caminos de Hierro del Norte de España inaugurou o tren correo Madrid-Vigo, con paradas en Valladolid, Palencia, León e Monforte, que reducía a viaxe ás 29 horas e a de Ourense a Vigo en cinco. Habería que agardar case setenta anos, despois de iniciar as obras en 1927 e de numerosos ires e vires do proxecto en anos convulsos, para que Franco inaugurase o primeiro de xullo de 1957 a liña Zamora-Ourense por Puebla de Sanabria, que deixou a duración da conexión nocturna no express Vigo-Madrid en arredor das 14 horas e a diúrna en automotores en 12. Tempo que se reduciu en dúas horas en abril de 1965 coa entrada en servizo diúrno dos TER (Tren Español Rápido) e máis aínda en setembro de 1981 do Talgo pendular, que deixa a viaxe entre Ourense e a nova estación de Vigo (inaugurada en 1987) en menos de dúas horas. Haberá que agardar a 2012 coa posta en marcha dos trens híbridos Alvia a reducir a viaxe Vigo-Madrid ás seis horas e media, tempo que se foi acurtando coa posta en marcha dos diversos treitos do AVE até as catro horas e cuarto actuais. Duración que o ministro de Transportes Óscar Puente comprometeuse a reducir en trinta e tres minutos coa chegada a Urzaiz dos trens Avril o vindeiro mes de marzo.

Loita contra o reloxo que, despois  de cento corenta anos, deixará por debaixo das catro horas a viaxe ferroviaria a Madrid, probablemente durante décadas, na medida que os proxectos das variantes por Cercedo, como a alternativa proposta polo Tea, semellan hoxe, sendo realistas, enxeñarías de papel. Xaora, Vigo continúa tendo que xuntarse para colectivamente reclamar o tren, como veu facendo dende o século XIX, como prioridade estratéxica das súas infraestruturas nesta década, concretada na saída sur e na continuidade do eixo atlántico de velocidade alta até a fronteira portuguesa. Sen menoscabo de urxir a posta en marcha do tren galego de proximidade, a chave da mobilidade metropolitana futura.

Pinceladas do esquecemento

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo á exposición de Elina Molins e Blanca Chao comisariada por José Luís Mateo:

Hai xa doce anos que no Pazo Arias Taboada, a edificación de traza barroca (século XVII) máis antiga do Casco Vello alto, se instalou a Pinacoteca Francisco Fernández del Riego. Ideada como espazo para amosar por medio de exposicións temporais a ampla colección de arte galega do Museo Quiñones de León, na pinacoteca municipal se viñeron ofrecendo exposicións monográficas como as recentes «Francisco Fernández del Riego e a arte galega», comisariada por Beatriz Liz de Cea, e «Pinceladas do esquecemento» sobre as pintoras viguesas de finais do século XIX Elina Molins Fernández (1875-1956) e Blanca Chao Sedano (1871-1948), comisariada por José Luis Mateo. Dúas importantes mostras, froito dun excelente traballo de investigación de cadanseu comisariado, que permite un achegamento novidoso á biografía intelectual de don Paco del Riego e a súa relación coa arte galega, como a recuperación da obra e da memoria de dúas pintoras viguesas pioneiras esquecidas. Traballos expositivos encomiables ambos os dous, tanto pola calidade dos fondos expostos como polo coidadoso enfoque didáctico e atractiva presentación, que contribúen a poñer en valor un museo municipal que a pesar do seu emprazamento céntrico e interesante colección continúa sendo insuficientemente coñecido pola veciñanza e visitantes curiosos.

Particular interese ten a ollada de arcea que José Luis Mateo –membro do Instituto de Estudios Vigueses, incansable esculcador na historia da arte viguesa e na súa dimensión social e comunitaria– deita sobre aquel inquedo Vigo de finais do XIX, ao fío das vidas destas dúas pintoras curmás de familias burguesas viguesas, capaces de mover moitos marcos, cando as mulleres artistas eran invisibles e continuaban excluídas do relato da historia da arte. A exposición de Mateo tira do fío da biografía destas mozas dende o seu período formativo no estranxeiro (Elina en Londres, Blanca en Nova York) en idiomas, música, debuxo e pintura, até a influencia recibida en Madrid dos seus mestres Maximino Peña e o sevillano José García y Ramos e dos pintores relacionadas coas súas familias, os irmáns Serafín e Teodomiro Avendaño e Francisco Pradilla, o director do Museo do Prado, casado coa viguesa Dolores González Villar, todos eles situados na elite da pintura do seu tempo. Un fío que tira tamén do relato da familia Chao Fernández, a dos fundadores de La Oliva, familia de ideais progresistas, xa que Blanca era filla do editor e xornalista Alejandro Chao e de Josefa Sedano, mentres Elina era filla do comerciante Pedro Molins Pascual e de Emma Fernández Chao.

Da vida de Elina Molins tiñamos apenas as noticias achegadas por Gerardo Martín no seu Diccionario de vigueses. 1875-1945 (Deputación de Pontevedra 2016), no que salienta fora premiada na Exposición Rexional de 1896 celebrada en Lugo e doara en 1897 un dos seus cadros, premiado na Exposición Nacional de Belas Artes de Madrid, como a súa contribución á homenaxe de Vigo a Concepción Arenal. Casada en 1899 co industrial Ramón Menacho Miranda, propietario do chalé La Chicharra de Rande, Elina expuxo os seus cadros en varias ocasións en diversos comercios vigueses, entre outros, na libraría de Eugenio Krapf en Policarpo Sanz 17, ou na tenda de vestiario La Villa de París da Porta do Sol, polos que semella recibiu moitos parabéns. Escasas noticias ás que o comisario engade o artigo da revista Galicia Moderna, editada en Pontevedra no mes de xullo de 1897, na que se publicou un retrato dela e dúas das súas obras, ademais dun texto de Víctor Said Armesto no que gaba a pintora viguesa polo seu «alento varonil». En todo caso, polos datos dispoñibles, foi a de Elina e Blanca unha obra artística que, a pesar do seu grande interese, desenvolveuse dentro do ámbito case privado, nos círculos familiares e amicais vigueses, sen chegar a profesionalizarse, permanecendo inxustamente esquecida.

Igual que outras pintoras galegas da súa época das que se expón algunha peza, como Elvira Santiso, Alejandra Murguía de Castro, Dolores Nine, Elisa Valcárcel ou Emilia Pérez Trigo, Elina e Blanca desenvolveron a súa obra no ámbito da temática doméstica centrándose na pintura de flores, naturezas mortas e algúns retratos familiares ou de animais. Secasí destaca pola súa beleza contida a «Cabeza de aldeá» (1893) de Elina Molins, un retrato en óleo que serve de icona para a exposición, así como o «Patou» (1897) de Blanca Chao, o retrato en óleo dun can en primeiro plano, así como algunha paisaxe e escena de exteriores, como «Nas rochas de Baiona» (Ca. 1900-10), unha augada na que representa unha escena elegante en días de veraneo. Cadros potentes que amosan as dificultades que deberon afrontar estas dúas artistas pioneiras, para as que se reclama sexan incorporadas á historia da arte galega.

 

Operación Rosalía

/en , , , , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao Día de Rosalía:

A celebración este ano do Día de Rosalía ven marcada polos importantes achados biográficos sobre a autora da investigadora Sagrario Abelleira recollidos no seu traballo recente «Rosalía e Murguía: datos, datas e documentos (1851-1858)». Esculcando sobre a denominación da praza de Vigo en Compostela, nacida dun irmandamento entre as dúas cidades, que supuxo tamén a inauguración da praza de Compostela en Vigo, Abelleira descubriu os documentos que testemuñan que Rosalía de Castro naceu o 23 de febreiro de 1837, e non o 24 como aparecía na súa partida bautismal. A localización do expediente inédito do casamento de Rosalía de Castro e Manuel Murguía  na igrexa de Santo Ildefonso de Madrid o 10 de outubro de 1858, depositado no Arquivo Histórico Diocesano de Madrid, permitiulle atopar a escritura notarial de 1843, na que a nai de Rosalía, Teresa de Castro, declara por dúas veces que a súa filla naceu o 23 de febreiro de 1837, ás catro da mañá, ademais de recoñecela como filla natural, desmentindo a acta bautismal de que fose filla de pais incógnitos.

Declaración materna que a todos os efectos legais supoñía o seu recoñecemento como herdeira mais que, ademais, confesa que a levou a Ortoño onde foi aleitada durante seis meses por María, unha muller da parroquia, o que afasta a posibilidade de que fose abandonada por ela. O que abondaría tamén, segundo Abelleira, no feito de que Teresa Castro teimaría en que a súa filla recibise unha educación moi superior á que recibían a maioría das mulleres do seu tempo, tratando de formala arredor da Real Sociedad Económica de Amigos del País (1850), onde recibiría formación artística, literaria e musical e participando nas actividades do Liceo da Xuventude, onde coñecería aos poetas Eduardo Pondal e Aurelio Aguirre e probablemente, segundo Abelleira, lle permitiu ter acceso á bibliotecas de persoas que posuían libros en francés, inglés ou italiano. Esculcas de Abelleira sobre a estancia do matrimonio Murguía De Castro en Madrid que amosa a súa colaboración con intelectuais asturianos e a súa correspondencia cos responsables do periódico vigués La Oliva (1856) de ideas liberais e rexionalistas de Alejandro Chao, impreso no prelo de Juan Compañel na rúa Real 14 (que se corresponde ao actual 21, segundo demostrou o investigador Xurxo Martínez).

Relación co editor Compañel que no caso de Rosalía permitiría no ano do seu casamento a publicación do seu primeiro texto en prosa, «Lieders», incluído en «El Álbum del Miño» (1858), considerado o primeiro manifesto feminista en Galicia e a declaración da súa condición como escritora. Colaboración que continuaría coa publicación de «La hija del mar» (1859), a súa primeira novela. A amizade da parella con Compañel levounos a vivir en Vigo na casa do editor durante uns meses do ano 1860, estancia da que pouco sabemos. En todo caso, Rosalía publicaría con Compañel en 1863 os poemarios «A mi madre» e «Cantares Gallegos», o libro fundacional da literatura galega, saído do prelo o 17 de maio. Sabemos por don Francisco Fernández del Riego que Rosalía rematou a correr o libro, apremada polo editor. Contaba don Paco que «só estaba escrito o primeiro prego, que Murguía entregara na imprenta sen coñecemento da autora. Esta viuse obrigada a seguir escribindo, a medida que nas caixas demandaban o orixinal». Vigo quedou así vinculada á xeografía rosaliana, pola proeza de Rosalía e polo necesario estímulo do editor Compañel e do núcleo de liberais vigueses artellado arredor da súa imprenta dende 1855.

Os achados biográficos rosalianos de Sagrario Abelleira supoñen, como ten sinalado o xornalista Manuel Xestoso, un «renacer simbólico» da nosa poeta primeira, icona do noso Rexurdimento como da propia lingua, tanto polo feito de abrir novas liñas de investigación nos estudos rosalianos como pola mudanza da propia data do Día de Rosalía, que a partir deste ano pasa a ser o 23 de febreiro. Unha efeméride literaria que, ademais, este curso 2021-2022 e por vez primeira foi incluída no calendario escolar, o que sen dúbida contribuirá a intensificar as actividades sobre a autora. Como continuarán as múltiples iniciativas promovidas pola Fundación Rosalía presidida polo incansable Anxo Angueira que nesta edición, ademais de seguir coas actividades do 50 aniversario da apertura da Casa de Rosalía (1971), propón organizar lecturas e actos rosalianos, como o previsto na Deputación de Pontevedra, participar nas alboradas organizadas pola Asociación de Gaiteir@s Galeg@s ou convidar aos restaurantes a que esa xornada preparen un Caldo de Gloria, un caldo humilde recollido no poema «Miña casiña, meu lar», no que se relata a épica diaria da supervivencia. Neste primeiro 23 de febreiro, anóvase a celebración da proeza literaria de Rosalía.

Pioneiros da edición en Vigo

/en , , , , , /por

Abro co que publico hoxe en Faro de Vigo unha serie de tres artigos sobre a historia da edición en Vigo:

Cantares_GallegosCarlos Núñez abriu a Feira do Libro, instalada na Porta do Sol, cun magnífico pregón no que defendeu o valor da lectura e a pervivencia do libro impreso e do complexo mundo de profesionais que traballan nese sector da industria cultural. Xaora, Núñez, veterano publicista, tipógrafo e deseñador gráfico, salientou o carácter de Vigo como unha das cidades de maior produción de libros de España: “Vigo é a cidade atlántica do automóbil. Vigo é a cidade mundial do conxelado. Mais Vigo é a cidade do libro, a primeira cidade galaica da edición”. Citando, a seguir, os nomes dalgúns editores, impresores e libreiros vigueses.

Dedicado “ao recordo de todos os escritores, artistas, impresores, editores e libreiros, que foron perseguidos ao longo da historia por defender a liberdade de conciencia e expresión”, o emocionante pregón de Núñez salientou a importancia para o Vigo actual da industria editorial e de artes gráficas e a necesidade de acometer unha historia da nosa edición. Un relato (por construír) que, sen dúbida, vai ao fío do desenvolvemento da propia cidade, tanto desde o século XIII, cando aquel “Vicus” medieval foi fundado polas voces líricas de Martín Codax, Mendiño e Xohán de Cangas, poetas que sentiron o feitizo das ondas e da brétema sobre a ría, como no nacemento da cidade contemporánea, xermolada a finais do XVIII na primeira acumulación de capital corsario, que máis tarde, en 1822, supuxo a aparición do primeiro centro de impresión que instalou o coruñés Pascual Arzá, onde se imprimiu o “Semanario patriótico de Vigo” (1823), o primeiro periódico da cidade, coincidindo coa creación (efémera) da nova provincia de Vigo.

Unha historia da edición en Vigo, que continuaría con nomes doutros impresores pioneiros como os de Juan Verea Varela (1835), Sebastián de Iguereta (1840), Gabriel Román (1843) e, sobre todo, co de Ángel de Lema e Marina, fundador da primeira imprenta estable e duradeira en Vigo, onde se imprimiu en 1848 o “Informe sobre el cólera morbo asiático” de Nicolás Taboada Leal, que pode ser considerado como o primeiro libro vigués, e onde o 3 de novembro de 1853 sairía o primeiro número de “Faro de Vigo”, publicación diaria desde 1879, o decano dos xornais españois. Imprenta de Faro de Vigo da que, ao longo de máis dun século, sairía boa parte da produción editorial viguesa, cuxo catálogo merecería ser estudado.

Unha historia das orixes da edición en Vigo que non se podería entender sen a participación de José Ramón Fernández Domínguez “Carballo” e o seu cuñado Alejandro Chao, quen a fins de 1855 convenceron ao impresor Juan Compañel, que até entón tiña en Madrid imprenta de seu, a que se establecese en Vigo. Do obradoiro vigués do editor compostelán, situado entón no 14 da rúa Real (correspondendo ao actual número 21, segundo acreditou o investigador Xurxo Martínez), sairía o 15 de xaneiro de 1856 o primeiro número do periódico liberal “La Oliva”.

Mais será nese mesmo prelo e nese mesmo ano cando o mozo Manuel Murguía publique os seus primeiro poemas, “Nena d’ as soledades” e as súas primeiras novelas, “Desde el cielo”, e “Mi madre Antonia. Primera parte del libro de un loco”. Como tamén será Compañel, tras o casamento de Murguía con Rosalía de Castro, quen publique en 1859 dúas obras da parella: “La Hija del mar”, a primeira novela rosaliana e “La primera luz”, un libriño de lecturas que Murguía concebiu para uso das escolas de primeiras letras de Galicia. A amizade co editor levou á parella mesmo a vivir uns meses do ano 1860 en Vigo, onde se imprimirían as primeiras entregas do inconcluso “Diccionario de escritores gallegos” de Murguía e onde en 1863 se publicarían os poemarios de Rosalía Castro “A mi madre” e “Cantares Gallegos”, que saíu do prelo o 17 de maio daquel ano. Unha relación do editor cos Muguía-Castro coa que Vigo quedou unida para sempre co proxecto histórico de recuperación e normalización da edición en lingua galega, á que nos debemos os editores actuais.

Outros impresores vigueses do dezanove foron Fernández de Dios, a quen se debe a edición de “Monografías de Vigo” (1878) de Vesteiro Torres (unha figura a recuperar); Ángel Varela Ruiz, que no prelo da rúa Carral publicou libros de Eduardo Chao e Nicolás Taboada Leal; Cerdeira e Fariña (1897) e o impresor suízo Eugenio Krapf, que a comezos do século vinte fixo fermosas edicións de clásicos españois. Como tamén son de salientar as publicacións saídas do prelo do xornal “La Concordia”, onde se editou, entre outros libros “La corona de fuego” de Luis Taboada Coca, o máis famoso dos escritores vigueses daquel tempo.

Acerta Carlos Núñez cando reivindica a memoria destes editores pioneiros, como dos fabricantes de papel do século XIX, que tamén os houbo en Vigo, semente da edición viguesa do século XX, á que nos referiremos noutra entrega.