Enlaza Vigo

No artigo da semana en Faro de Vigo propoño, ao fío do asasinato de Cristina González, a participación na marcha Enlaza Vigo que se celebrará o 25 de novembro, Día Internacional contra a violencia de xénero.

Cristina González Sacau, unha muller de 39 anos con dous fillos xemelgos de oito, foi asasinada na súa casa do Vao a mans de quen até hai poucos meses fora o seu home, Francisco Rafael Álvarez Martínez. Este é o segundo crime de violencia machista no que vai de ano en Galicia e o número 49 nesa lista negra de mulleres asasinadas polas súas parellas ou exparellas durante 2011 en España. Apenas unhas horas máis tarde, nunha semana terrible de violencia contra as mulleres, foron asasinadas outras dúas, unha en Lanzarote e outra en Avilés, que engrosan a lista de 594 vítimas do terrorismo machista, desque no ano 2003 o actual Ministerio de Sanidade, Política Social e Igualdade, iniciara esta estatística.

Como sucede decote, tras o homicidio do Vao, os testemuños do entorno da vítima e do acusado amosan a súa extrañeza polo sucedido. Unhas testemuñas afirman que “ninguén sospeitaba nada”, tras a separación recente da parella, despois de dezaseis anos de matrimonio, mesmo que a súa “era unha relación cordial” e compartían o mesmo avogado no seu proceso de separación. Outras subliñan que non existían denuncias previas de malos tratos nin o imputado tiña antecedentes penais ou consideran a quen se confesou, diante da policía e do xuíz, como autor do crime como “un home normal” e unha “persoa tranquila”. Un cadro de perplexidades sociais habitual neste tipo de crimes machistas nos que socialmente adoita non existir ameaza ningunha para a vítima que, como no caso de Cristina González, morre na sua propia casa a mans dunha persoa moi achegada a ela, neste caso o seu exhome, que mesmo franqueaba a porta do fogar a diario para visitar aos pequenos e tiña o seu taller de carpintaría a carón da propia casa. E, como adoita acontecer na maior parte destes casos, será o procedemento xudicial e os informes forenses quen finalmente aclare se o crime se produciu tras unha loita entre a parella e cales foron as súas circunstancias.

Porén, máis alá da resolución xudicial que dirima as responsabilidades do crime do Vao e da enorme traxedia que supón para ambas as dúas familias, é innegable que estamos diante doutro crime contra unha muller, que a sociedade nosa foi incapaz de evitar. Un doloroso fracaso colectivo que arrastramos, agochado tras un espeso silencio de décadas, e sobre o que a cidadanía non acadou un compromiso e unha implicación decidida para eliminar. Xa non abonda coa indignación cidadá, inevitablemente efémera, que provoca cada un dos casos desta forma inequívoca de terrorismo –hoxe en España un dos maiores problemas de seguridade cidadá (a pesar de que non sexa citado como tal, polos responsables políticos nin polas enquisas). Precísanse outras respostas políticas, institucionais e cidadás para un fenómeno que, debemos recoñecelo de vez, ten a súa orixe na profunda ideoloxía machista –aínda non superada e moi presente na sociedade nosa– que considera as mulleres como obxectos sexuais propiedade dos homes. Ese machismo, máis ou menos explícito, mesmo a pesar de varias décadas de valiosas políticas de igualdade, é o que continúa rexendo entre nós e de forma moi perversa a relación entre os homes e as mulleres, tanto entre as parellas maiores, como entre as novas, e o que constitúe algo moi alarmante, entre os propios adolescentes.

Non hai dúbida que a violencia contra as mulleres merece tolerancia cero e toda a sociedade debe corresponsabilizarse na utilización dos recursos públicos dispoñibles para evitala, desde as denuncias ao 016 até a posta en marcha das medidas previstas na Lei Integral contra a Violencia de Xénero. No entanto, tamén todos os comportamentos machistas merecen ser denunciados, dende a obxectalización da muller –tan presente na publicidade contemporánea e no próspero negocio da prostitución, que non sabe de crises– a calquera tipo de conduta discriminatoria, vexación, insultos, maltrato psicolóxico, desprezo ou falta de respecto contra as mulleres. Se somos capaces de erradicar de raíz ese tipo de comportamentos machistas, comezaremos a albiscar as posibilidades reais de diminuír de forma drástica as negras estatísticas de mulleres asasinadas. “Enlaza Vigo”, a iniciativa do activo Consello Municipal da Muller do concello de Vigo, pretende implicar o vindeiro 25 de novembro, Día Internacional contra a violencia de xénero, a toda a cidadanía viguesa no compromiso de rematar co machismo e coa violencia. Esa cadea humana de mans entrelazadas ao longo das rúas viguesas esixirá un compromiso dos poderes públicos, dos medios de comunicación, mais tamén de cada unha das persoas, homes e mulleres, para erradicar esta lacra e tecer unha sociedade en igualdade. Unha cadea que será, tamén, unha homenaxe en silencio para Cristina González e o resto de vítimas que debimos ter evitado.

Obra Social

No artigo da semana de Faro de Vigo, ao fío da absorción do Banco Pastor e da desfeita das caixas, denuncio a situación na que queda a Obra Social da que foron as entidades financeiras galegas.

Unha semana abondou para liquidar o poder financeiro galego. Tras a nacionalización de Novacaixagalicia polo FROB, coa inevitable absorción do Pastor polo Banco Popular remata a historia do primeiro banco galego, fundado hai máis de dous séculos no porto da Coruña por José Dalmau Batista e José Pastor Taxonera co obxectivo de xestionar os aforros dos emigrantes. Galicia queda máis enfeblecida, máis incapaz de asumir riscos, máis dependente, á intemperie dos efectos dunha crise que ameaza, tamén, con levar por diante as posibilidades do seu autogoberno.

Neste contexto de desamparo, as indemnizacións millonarias recibidas por José Luís Méndez, tras a súa xubilación en Caixa Galicia, e polo equipo directivo da Caixanova, tras abandonar a caixa fusionada, constitúen un escandalo para unha cidadanía asombrada diante de semellante descontrol e tan escasa fiscalización das autoridades do Banco de España. Máis aínda cando somos todos os cidadáns os que pagamos a escote estas cantidades desorbitadas sexa por medio das comisións bancarias (cada vez máis elevadas e menos xustificadas) ou por medio dos impostos que nutren os fondos públicos que rescataron as caixas. No entanto, sendo a cuestión das indemnizacións indignante e merecedora de primeira plana, non pode agochar o desastre maior que, sen paños quentes de ningún tipo, supón para Galicia perder as súas tres derradeiras entidades financeiras. Un feito que terá consecuencias negativas para o funcionamento das nosas PEMES e das actividades de autónomos e profesionais, os seus principais clientes. Sen esquecer a inevitable diminución dos beneficios sociais que até agora o Banco Pastor achegaba á Fundación Barrié ou as caixas proporcionaban á Obra Social e Cultural de Caixanova e á Fundación Caixa Galicia. Un problema gravísimo que afecta a servizos sociais, asistenciais e educativos, como á conservación do patrimonio galego ou á promoción das artes e das letras.

Sabemos que no futuro non se van dispoñer dos cen millóns anuais que as dúas caixas achegaban á súa Obra Social, dos que un terzo deles eran destinados a proxectos asistenciais (dende programas de envellecemento activo da rede de Centros de Maiores á asistencia de persoas dependentes) e outro terzo as actividades culturais e artísticas (teatro, música, danza, cine, exposicións) que se desenvolven no seus 97 edificios sociais e culturais, onde se expoñen pezas da súa colección de arte, probablemente a máis valiosa das existentes en Galicia. Sen esquecer os fondos destinados ao sostemento dos seus centros educativos, algúns tan emblemáticos como o Colexio Fogar de Vigo, ás bolsas de iniciación profesional, os programas de asesoramento gratuíto de PEMES ou os de conservación medioambiental, como as famosas “Operación Carballo” e “Operación Castiñeiro”. Todos os datos indican que as reservas de 96 millóns, previstas para os tres vindeiros exercicios, serán insuficientes para o mantemento de toda esta Obra Social, máis aínda cando existe a posibilidade de que unha parte puidese ser utilizada para aumentar a capitalización da NCG no banco hoxe nacionalizado. O futuro de todos estes programas sociais, educativos e culturais, o corazón máis valorado do labor das caixas que foron nosas, queda no aire.

Outrosí sucede coa Obra Social do Pastor, artellada na Fundación Barrié, que non fai falta ser adiviño, a pesar dos desexos dos seus responsables, tamén se verá afectada coa absorción do seu banco. As consecuencias para a cultura galega da diminución da súa actividade poden ser preocupantes, xa que a Barrié é a entidade que achega os fondos principais dalgúns proxectos fulcrais para a posta en valor do noso Patrimonio, dende a restauración da catedral de Santiago, con especial atención ao Pórtico da Gloria, até a súa posta en valor no catálogo das súas publicacións, pasando polo seu apoio ao funcionamento da Real Academia Galega, con especial atención ao seu Seminario de Lexicografía. Sen falar das bolsas da Barrié para a formación de estudantes no estranxeiro, no apoio á investigación ou nos servizos sociais a dependentes.

Se non abondase, a crise da Obra Social das entidades financeiras galegas coincide coa redución brutal dos fondos das administracións públicas destinados ás mesmas finalidades. Roberto Varela, o conselleiro de Cultura, recoñecíao esta semana de forma dramática, referíndose ao mantemento de pezas principais do Patrimonio galego: “Non temos fondos abondos para facer fronte ás necesidades”. O presidente da Xunta de Galicia, a administración con competencia exclusiva sobre todas estas materias de Educación, Cultura e Servizo Sociais, algo debería dicir sobre como ten pensado afrontar esta situación de auténtica emerxencia.

A desfeita das caixas

O meu artigo semanal, no que reflexiono sobre o fracaso do proceso de constitución das caixas, foi publicado onte na edición dixital de Faro de Vigo.

O proceso de fusión das caixas galegas, promovido e titorizado polo Banco de España e a Xunta de Galicia, rematou con outra enorme derrota para Galicia. A diferenza de Cataluña e o País Vasco, aquí quedamos sen caixa ningunha e sen o control do banco que xestiona o 46,7% do aforro galego e co único que conta cunha rede articuladora en todo o territorio de noso. Perdemos as caixas e, o que é máis desacougante, sen garantía ningunha de contar con entidade financeira que poida acudir por nós.

Quedou en augas de bacallao a creación daquela entidade financeira galega forte e solvente, “chamada a ser a quinta máis importante de España”, cando se aprobou a fins de 2009 no parlamento, co apoio do PPdeG e BNG, a Lei de Caixas. Un fracaso rotundo da estratexia do Goberno Galego, iniciada tras aquela polémica auditoría, solicitada pola conselleira Currás á KPMG –que garantía a solvencia do “proxecto de fusión en igualdade” entre Caixanova e Caixa Galicia (algo que a realidade amosou falso)–. Un documento sobre o que se foi construíndo un castelo de naipes e silencio derrubado por unha airexa na noite do pasado xoves, cando o Banco de España valorou en 181 millóns os 1.714 millóns de euros que figuraban nos libros (auditados) da entidade resultante da fusión de Caixanova e Caixa Galicia. Da noite para a mañán, a caixa fusionada (NCG) supoñía un raquítico 6,81% do Banco NCG que ela creara. Un saldo. Unha porcentaxe que concede un peso marxinal á caixa, que perde o control sobre a estratexia futura do banco. Algo incomprensible, cando dúas semanas antes, fora a Xunta de Galicia a que autorizara a constitución da nova entidade, a pesar de que non se fixera público o valor definitivo da caixa (o presidente Feijóo falou da aspiración de acadar o 15%) e sen que aparecese de forma vinculante nos seus estatutos unha garantía de compromiso coa economía galega, máis alá dunha difusa referencia no limiar.

Un fracaso no que teñen responsabilidade as autoridades fiscalizadoras do Banco de España, tanto no seguimento do proceso de fusión das dúas caixas, como e sobre todo, pola súa inhibición anterior, cando naqueles anos dourados da burbulla inmobiliaria, as caixas galegas (ben é certo que polos datos que se van coñecendo, Caixa Galicia máis que Caixanova) investiron en proxectos aventureiros, moitos deles fóra do país, que nada tiñan que ver coas finalidades sociais dunhas entidades de aforro popular nin cos intereses xerais de Galicia. Como influíron no proceso, as mudanzas de orientación e vacilacións do Goberno de Zapatero até que apostou por unha completa bancarización de todo o sector. Desfeita á que non son alleos, loxicamente, os xestores e membros dos consellos de ambas as dúas caixas, a maior parte deles xa fóra da entidade, como do actual equipo de xestores do banco, aos que este valor tan baixo da caixa lles facilita, sen dúbida, o proceso de reprivatización.

Fóra de especulacións sobre quen escolleu a José María Castellano para presidir o novo banco e sobre cando e canto achegarán os inversionistas que el dixo representar, non hai dúbida que esta valoración raquítica da caixa provocará, a medio prazo, a desmontaxe da importante obra social e cultural de Novacaixagalicia, sen dúbida, o labor das caixas máis valorado dende hai máis dun século. Transcorridos o período para o que a caixa reservou 96 millóns de euros para a obra social, a partir de 2015 apenas se poderá contar con 10% do que as dúas caixas dispuxeron en 2008 (100 millóns) para esta finalidade. Outra desfeita que afectará, en tempos de severas reducións das políticas públicas, a centros educativos, a servizos sociais (sobre todo de persoas dependentes e con necesidades educativas especiais), a bibliotecas públicas, ademais das actividades e do mantemento da rede de case un centenar de centros sociais e culturais presentes en todo o país galego. Sen esquecer o papel incerto que, a partir de agora, o Banco NCG pode adoptar no desenvolvemento de proxectos estratéxicos como o financiamento da construción do Hospital de Vigo, a xestión do Auditorio Mar de Vigo ou o apoio ao sector da construción naval, por citar tres dos que afectan á área metropolitana viguesa.

Sobre esta desfeita das caixas nosas os galegos temos dereito a saber qué sucedeu ao longo de todo o proceso, como temos dereito a esixir que se diriman responsabilidades, se as houber. Sen dúbida, non se fixo en clave de país, xa que sobre os intereses xerais de Galicia primaron as políticas centralizadoras e os intereses duns poucos que se queren privilexiados. Galicia precisa máis ca nunca dun instrumento financeiro ao servizo da súa pequena e mediana empresa e ao da súa cohesión territorial. Hai algunha razón que impida que NCG banco, hoxe nacionalizado, puidese continuar sendo un banco público?

Fracaso escolar

No artigo da semana en Faro de Vigo, ao fío da actual situación de recurtes no ensino público, lembro a pegada marcante de Lorenzo Milani e a súa escola de Barbiana, para logo reflexionar sobre as taxas de fracaso escolar.

Unha das lecturas marcantes, dentro da miña formación como pedagogo, foi Carta a una maestra dos Alumnos da Escola de Barbiana. Aquel libriño, publicado pola editorial católica Nova Terra en 1970 –merquei o meu exemplar no nadal de 1977, na libraría Ir Indo das galerías de Príncipe–, descubriume a figura do crego Lorenzo Milani, un mestre dunha peza que na aldeíña de Barbiana, nos montes da Toscana, fixo da súa escola primaria unha comunidade de vida e aprendizaxe. Concibido para defender a dignidade de Gianni, un rapaz de catorce anos que chegou a Barbiana rebotado dun centro do que fora excluído, o libro recolle unha longa carta que oito alumnos escriben a unha mestra imaxinaria, a señora Spadolini, relatándolle o traballo que se desenvolve na escola de Milani, onde ningún alumno era considerado “inepto para os estudos”. O libro publicado en Italia en 1967 constitúe unha lúcida denuncia do fracaso escolar, entendido tanto como o dunha escola incapaz de que todo o seu alumnado, sobre todo o máis pobre, obteña o seu diploma, ao remate do período de escolarización obrigatoria; mais tamén como o fracaso dunha escola de chapóns, mal educados, caprichosos, individualistas e alleos a todo aquilo que sucede no mundo e as súas inxustizas.

No entanto, o interesante da experiencia de Barbiana non está só na súa crítica á escola ineficiente e clasista, senón na súa reivindicación das posibilidades enormes dunha escola para todos, tamén para os máis humildes, baseada no que Milani denominaba “Pedagoxía do sentido comun”. Unha escola capaz de compensar as carencias arrastradas polo alumnado con maiores dificultades –sexan de linguaxe ou de estimulación familiar–, proporcionando a cada un dos seus alumnos unha resposta axeitada as súas necesidades. Milani insistíu nun ideal educativo de enfoque personalista que sabemos plenamente vixente: “a verdadeira igualdade pola que debería apostar a institución educativa é a igualdade de oportunidades, non só a de acceso. Non hai nada máis inxusto que tratar da mesma forma aos diferentes”. Como reiterou o papel fulcral do mestre nunha escola cuxo obxectivo é o éxito de todo o alumnado: “o orgullo do educador está en sacar adiante aos máis necesitados, aos menos capaces: o seu aprobado é o que debería enchelos de satisfacción”.

Transcorridas máis de catro décadas, a pesar da mellora da calidade dos sistemas educativos europeos, as ideas do crego florentino conservan, magoadamente, toda a vixencia. A loita contra a lacra do fracaso escolar –agora presentado co eufemismo de “abandono escolar”– constitúe a prioridade dos nosos sistemas educativos, aínda moi lonxe do 10% asumido como compromiso ineludible de todos os estados da Unión Europea na estratexia “Europa 2020 para o emprego e o crecemento”. Os últimos datos publicados sobre o fracaso escolar (xaneiro de 2011) non son moi alentadores. Ao longo da década de 2000, España empeorou en dous puntos as súas taxas de abandono escolar, situándose co 31,2%, á cola dos países da Unión Europea, xunto con Portugal e Malta, países que, porén, melloraron na década a eficiencia do seu sistema educativo. Comunidades como Baleares (40,8%) e Andalucía (37,5%) manteñen cifras escandalosas, mentres que a Comunidad de Madrid e Cataluña se sitúan na media do 31%. Pola súa banda, Galicia cunha taxa do 26%, unha cifra que case duplica a da media europea (14,4%), sitúase entre as seis mellores comunidades españolas, o que debería constituír un aliciente para continuar considerando a loita contra o fracaso escolar como un eido estratéxico das súas políticas públicas, o que supón, inevitablemente, investir máis recursos en educación.

Abonda con lembrar as imaxes do que sucedeu este verán no Reino Unido para comprender que a loita contra o fracaso escolar forma parte principal dun marco de convivencia en igualdade. Como é innecesario alertar sobre a complexidade dunha situación social moi fráxil, onde o desacougo creado pola crise económica e o aumento brutal das taxas de paro de xuvenil, pode chegar a facela perigosamente crítica. Vivimos un momento de mudanza civilizatoria no que é imprescindible apostar pola educación e en apoiar ao profesorado na súa difícil batalla contra o fracaso escolar. Xusto o contrario do que se está a facer en comunidades como as de Galicia ou Madrid, onde este curso se producen recurtes severos nos cadros docentes dos centros públicos e cuxos responsables políticos pretenden enfrontar ás familias co profesorado, deitando de forma demagóxica un veo da sospeita sobre a súa profesionalidade. Non está de máis lembrar que recurtar en educación é comprometer o futuro colectivo, tanto no que atinxe á convivencia en igualdade como á competitividade da economía da nosa sociedade.

En clave galega

No artigo da semana de Faro de Vigo, ao fío da nova etapa da Fundación dos Premios da Crítica Galicia, reflexiono sobre o que entendo é o traballo asociativo en clave galega.

A Reforma Política, a chamada popularmente “Transición”, foi un tempo decisivo, no que se valoraron argumentos e posibilidades políticas que agora, neste tempo de profunda recentralización conservadora, poden parecer propios de novelas de ciencia ficción. Imaxinemos que tería sido de Galicia e da evolución das súas forzas políticas, se o científico Bibiano Fernández Osorio e Tafall –primeiro alcalde republicano de Pontevedra e presidente da Asemblea de Municipios de Santiago de 1932, aquela parteira do proxecto de Estatuto de Autonomía plebiscitado o 28 de xuño de 1936– chegara a aceptar a proposta de Adolfo Suárez de encabezar a primeira Xunta de Galicia Preautonómica. Un ofrecemento que o pontevedrés, xubilado en 1972 como subsecretario xeral da ONU, rexeitou porque consideraba que lle faltaba “a lexitimidade” de representar directamente a herdanza republicana daquel Consello de Galiza do que Castelao foi o seu primeiro presidente. Perdida a oportunidade de fundar o noso autogoberno da man de Osorio Tafall e, polo tanto, dende a tradición galeguista e republicana aquel proceso foi dirixido por Antonio Rosón e Xosé Quiroga Suárez, políticos vinculados até entón, dunha ou doutra maneira, aos que en cada etapa detentaron o poder en Madrid.

En Galicia, naquel momento alboral da Transición, mesmo antes do inicio do proceso autonómico, que por vez primeira recoñecerá institucionalmente a existencia da lingua e cultura galegas, xermolaron iniciativas asociativas e empresariais coa intención de dotar de protagonismo á sociedade civil na recuperación da identidade galega e no proceso de modernización de Galicia e desenvolvemento do autogoberno. Foi daquela (1978) cando naceu Caixa Galicia, froito da fusión das tres caixas de aforros coruñesas. Foi entón cando apareceron nos kioscos as primeiras publicacións en galego, como a infantil “Vagalume” (1975), a revista “Teima” (1976) ou o semanario “A Nosa Terra” (1977). Foron os anos nos que se organizaron os primeiros cursos de galego do ILG, se publicaron os primeiros libros de texto para o ensino do galego e as primeiras obras colectivas de estudos, que pretendían tomarlle o pulso ao estado a un país sumido no atraso, como “Galicia: realidade económica e conflicto social” (1978), volume coordinado por José A. Durán, encargado polo Banco de Bilbao, entidade que logo non o quixo distribuír, sendo fotocopiado entre os sectores galeguistas. Foi o período no que se forxou a concepción do traballo asociativo en clave galega, que pretende involucrar a todos os sectores da sociedade nosa, dende os empresariais, pasando polos sindicais e universitarios, até os institucionais, no proceso de galeguización e normalización cultural.

Desa concepción galeguista naceron en Vigo, no mes de maio de 1978, os Premios da Crítica Galicia, unha iniciativa do Círculo Ourensán Vigués que pretendía instituír a tradición de facer público o recoñecemento que, dentro do marco xeral da cultura galega, merecesen os labores individuais ou colectivos que cada ano cristalizasen en achegas relevantes para os diversos ámbitos da creación cultural e da investigación en Galicia. Encabezada polo libreiro Bieito Ledo, e concibida e deseñada por un xeneroso grupo de profesionais vigueses (Víctor Freixanes, Malós Cabrera, Manolo Janeiro, Paco Mantecón, Emilio de Gregorio, Vítor Vaqueiro, Uxío Labarta, Miguel Murado, Blanca Lorenzo, Francisco Carballo Carballo, María Xosé Porteiro, Xosé Antonio Perozo, entre outros), aquela iniciativa transformouse nunha institución cultural de referencia, sen a que hoxe, e no futuro, será imposible comprender o que sucedeu en Galicia durante as tres últimas décadas nos eidos da creación literaria en galego, na investigación no eido das Humanidades, na música, nas artes plásticas, nas artes escénicas ou nas súas iniciativas culturais máis destacadas.

A continuidade dos Premios da Crítica Galicia, que este ano serán ditaminados en Vigo o vindeiro 22 de outubro, debemos de entendela como un éxito colectivo dos creadores e artistas galegos, mais tamén como un exercicio xeneroso de responsabilidade dos seus fundadores e organizadores. Xerados dende a iniciativa da sociedade civil, anticipándose ao inicio da Autonomía, é unha feliz noticia que non se rompese a tradición destes premios que de forma ininterrumpida dialogaron e tomaron o pulso do latexo da nosa creación cultural. Galicia precisa de máis institucións e plataformas cívicas deste tipo –plurais, independentes e interxeracionais– que traballando en man común e en clave de país contribúan coa súa continuidade a acrisolar a tradición galega. Só así poderemos recuperar as oportunidades perdidas no decurso da nosa historia milenaria.

Peinador

No artigo da semana en Faro de Vigo recupero un anaco da historia do aeroporto de Peinador, ao fío da súa crise actual.

Peinador foi construído, literalmente, pinga a pinga polos vigueses, co esforzo dos nosos avós e dos nosos pais. Non é lenda urbana ningunha. Foi unha angueira de vinte e cinco anos, iniciada en 1929, cando se abriu o porto de Vigo ao tráfico aéreo para hidroavións, e finalizada aquel 25 de abril de 1954 no que aterrou sobre a pista de mil cinco centos metros de Peinador un DG-3 de Iberia inaugurando o enlace aéreo Madrid-Vigo. Durante os anos de entusiasmo republicano, nos que xermolaron algúns dos proxectos de desenvolvemento urbano máis decisivos para a historia da cidade, o concello, co apoio dalgúns empresarios vigueses, pulou polo proxecto de construír un aeródromo terrestre nuns terreos próximos ao primeiro apeadeiro do tranvía Vigo-Mondariz, bautizado como “Peinador” en homenaxe ao emprendedor galeguista Enrique Peinador Lines, quen fora o máximo impulsor desta liña do tranvía suburbano vigués e responsable do incrible proxecto do Balneario de Mondariz.

En 1936 deseñouse un primeiro proxecto para Peinador con tres pistas de voó e unha estrada de circunvalación. Tras o levantamento militar, o goberno obrigou aos veciños dos concellos de Vigo, Lavadores e Mos a traballar dous días de cada mes sen remuneración ningunha na construción do futuro aeroporto. O tranvía era o medio de transporte utilizado polos vigueses militarizados para chegar a unhas obras que, como lembra Antonio Giráldez Lomba no seu magnífico libro sobre os tranvías de Vigo, quedaron na memoria do noso cancioneiro popular: “O chegar a Peinador, / o primeiro que se ve, / carretilla, pico e pala / e porrón… para beber. / Se vas a Peinador, / mira qué vas facer, / pois vas a traballar / e non vas a comer.” Unha prestación persoal que podía ser redimida –só por uns poucos, ben adiñeirados– pagando en 1937 doce pesetas á Junta del Aeropuerto de Vigo.

A apertura da primeira liña regular do aeroporto de Lavacolla en 1937, que unía Santiago, Salamanca, Valladolid e Zaragoza, adiou o ritmo dos traballos de Peinador, que serían recuperados unha década despois. Mágoa que daquela se desbotase o fermoso proxecto de terminal de Jenaro de la Fuente, de inequívoca xínea racionalista, que quedou como outras posibles alfaias viguesas no territorio da nosa arquitectura de papel. Tras a posta en marcha da liña de Aviaco con Madrid no 54 e con Barcelona no 58, o pulo industrial vigués foi tirando de Peinador, que cada década foi sometido a obras de ampliación da terminal de viaxeiros e dos servizos de axuda á navegación. En 1981, tras a primeira ampliación da lonxitude da pista, iniciáronse os voós internacionais, aínda que habería aínda que agardar ao pulo económico da década dourada (1998-2008) para asistir a un crecemento espectacular do tráfico da terminal viguesa, que en 2007 acadou a cifra dun millón catro centos mil viaxeiros, liderando o ano seguinte o tráfico dos tres aeroportos galegos no que atinxe ao número de usuarios das liñas que unen Galicia con Barajas.

Hoxe Peinador sofre a crise máis importante da súa historia. Tras uns anos extraordinarios, os efectos da crise económica e da competencia das terminais internacionais de Porto e Compostela (onde se estableceron bases de liñas aéreas de “prezos reducidos”) deixarán a terminal viguesa este ano por baixo do millón de usuarios. Un resultado que terá dúas importantes consecuencias: a redución do número de conexións, tanto coas terminais españolas como as internacionais, anunciada polos operadores para esta tempada de inverno e para a da vindeira primavera; e o aumento apreciable do prezo dos billetes e da ocupación dos avións por traxecto, feitos dos que se fala en voz baixa, mais que xa se veñen producindo nestes últimos días, onde por algún billete de ida e volta a Madrid pode chegar a pagarse unha cantidade moi próxima aos 500 euros. En definitiva, se non mudan as cousas, desde Peinador teremos menos voós e billetes máis caros.

Non é doado atopar unha receita máxica que permita darlle volta a este carpín. Fracasado o modelo de reparto do comité de rutas entre as tres terminais aeroportuarias –deseñado polo Partido Popular para avalar as axudas que recibe Lavacolla, concibido como aeroporto internacional de Galicia–, a oferta de Peinador debe procurar a súa singularidade dentro do modelo centralizado sobre Barajas e El Prat de tráfico áereo español e dun número moi reducido de enlaces europeos, singularmente o de Charles de Gaulle e o de Heathrow. Na potenciación desas poucas rotas estratéxicas (Madrid, Barcelona, París e Londres), que permiten en menos de tres horas conexións dende Vigo cos cinco continentes (o que pode ser importante, tamén, para converter o porto en base de cruceiros), e na potenciación do tráfico de mercadorías pode residir a recuperación de Peinador.

Porto e Concello

No artigo da semana en Faro de Vigo reflexiono sobre a nova fase que se abre nas relacións Porto de Vigo e Concello, a raíz do fallo do Xulgado Contencioso sobre a paralización das obras das naves de redeiros do Berbés.

Para algúns comentaristas é un lugar común afirmar que Vigo ten tres alcaldes: o do Campo de Granada, o das Avenidas e o do recheo de Bouzas. Un xeito irónico de expresar a escasa cooperación institucional, cando non aberta competencia, entre as tres administracións (o concello, a Autoridade Portuaria e a Zona Franca), que operan sobre a nosa cidade. Nin sequera aqueles triunviratos monocores dos anos da movida (Manuel Soto na praza do Rei, Elena Espinosa no porto e Francisco López Peña na Zona Franca) ou dos noventa do ciclón fraguista (Manuel Pérez, Juan Corral e Pablo Egerique) foron capaces de que estas tres institucións –tamén tres administracións, local, autonómica e estatal– artellasen un sólido proxecto de desenvolvemento estratéxico para o Vigo Metropolitano.

Coa moi honrosa excepción do fito senlleiro do proxecto “Abrir Vigo ao Mar” nos anos noventa, financiado pola Zona Franca, mais concibido polo goberno tripartito presidido por Carlos G. Príncipe, e comezado a executar sendo alcalde Manuel Pérez, magoadamente non existiu na nosa cidade portuaria un modelo de cooperación estable entre estas tres institucións. Máis aínda, durante a pasada década, xa retirada a Zona Franca da pelexa polo liderado do proxecto vigués, unha loita a cara de can estableceuse entre os responsables do porto e do concello. Cando Corina Porro presidía en minoría a corporación municipal (2004-2007), Abel Caballero dende a Autoridade Portuaria (2005-2007) disputáballe o liderado no deseño urbano do perfil litoral; cando Caballero presidía o goberno municipal de coalición, Porro dende o porto (2009-2011) dirixía a súa estratexia para recuperar a alcaldía. Unha loita estritamente política que, sen dúbida, pexou tanto no óptimo funcionamento das actividades portuarias, onde está unha boa parte da actividade económica metropolitana, como no desenvolvemento urbanístico da beiramar, o espazo de lecer e encontro preferido polos vigueses.

O fallo recente do Xulgado Contencioso-administrativo de Vigo, que dá a razón ao concello sobre a paralización da reforma das naves do Berbés, que Corina pretendeu transformar en restaurantes e logo en Museo do Porto, ademais de solucionar un conflito urbanístico, ten gran importancia política xa que amosa a imposibilidade da Autoridade Portuaria de actuar sobre os espazos portuarios de forma unilateral, sen contar coa preceptiva licenza outorgada polos técnicos municipais. Un fallo que, xunto ao rotundo fracaso da estratexia trampolín de Porro de auparse dende as actuacións do porto á alcaldía, debería liquidar de vez esta competencia interinstitucional, só atribuíble aos intereses de partido, mais tan paralizante para os intereses xerais da cidadanía. Dalgún xeito, con este fallo (e outros que, previsiblemente, virán) tamén queda superado o modelo do triunvirato institucional, e só o alcalde elixido polos votos dos veciños ostenta a lexitimidade de representar o proxecto urbano en todo o límite municipal, incluído o do perímetro do porto. Dificilmente poderá Ignacio López Chaves, o novo presidente da Autoridade Portuaria, continuar coa estratexia da súa predecesora de facer oposición municipal dende a súa cadeira da Praza da Estrela, cando sabe, ademais, que o seu partido ten moitas posibilidades de poñer en moi serias dificultades a unha alcaldía, condicionada polos nacionalistas a gobernar en minoría.

No entanto, moitas e importantes tarefas debe enfrontar López Chaves, neste momento de crise da economía metropolitana, onde é imprescindible a achega portuaria. Non lle vai ser doado –aí temos a crise brutal que está sofrindo o aeroporto de Peinador–  desbloquear o proxecto da autoestrada do mar, que debería unir de forma permanente o porto de Vigo co bretón de Sant Nazaire. Como tampouco o será o de solucionar os problemas existentes para a posta en marcha da PLISAN, a plataforma loxística de Salvaterra, promovida pola Autoridade Portuaria de Vigo, xunto coa Zona Franca e a Consellaría de Medio Ambiente. Como tamén se poñerá a proba a súa capacidade proactiva para abrir un diálogo amplo co concello, tanto co goberno municipal como cos grupos da oposición, de cara a acadar ese consenso necesario sobre o Plan de Usos do Porto, que poña de vez orde no actual caos existente nos terreos portuarios, onde se mesturan actividades, que moi pouco teñen que ver coa actividade produtiva vinculada ao mar, e garantice un crecemento das instalacións portuarias (o que non debería supoñer novos recheos) compatible coa protección medio ambiental da ría. Sen esquecer, que Chaves deberá abordar temas de interese cidadán como a mellora do transporte de ría ou a apertura das instalacións portuarias para o lecer dos vigueses. Moita faena, don Ignacio.

Escollo o galego

Tras dúas semanas de descanso, reanudamos a xeira de publicación dos artigos de Campo de Granada en Faro de Vigo con esta achega ao fío da publicación do libro de Carlos Callón Como defenderes os teus dereitos lingüísticos.

Nacín no Pirulí. O meu berce estivo entre a Falperra e o Paseo de Afonso. Meu pai era fillo dun emigrante de Malva, un pobiño de Zamora, e miña nai dun ebanista do Couto. Na casa nosa non tivemos aldea ningunha da que botar man. Son, pois, un deses vigueses de Vigo, educados na casa e na escola en castelán durante o Tardofranquismo. E son, tamén, un deses vigueses que fala sempre galego, unha lingua na que decidín instalar a miña vida dende aquel mes de agosto de 1975. Foi aquela unha decisión adolescente que, como outros moitos membros da miña xeración de neofalantes vigueses, mantiven con fidelidade e firmeza, a pesar de que non é doado nin cómodo facelo nunha cidade na que agroman hoxe faíscas de intolerancia galegófoba.

Sei que algunhas persoas pensan que o meu patrón lingüístico –falo en galego con todas as persoas– é froito das miñas profesións de editor e mestre ou das miñas conviccións galeguistas. Dúas das condicións, xunto coa procedencia aldeana, que para algúns explican as razóns de que non empreguemos por defecto o castelán, en Vigo a lingua considerada de uso preferente. Un reducionismo falso e inútil para explicar o estatus actual do galego e os prexuízos tecidos arredor do seu emprego nunha cidade de acollida, de orixe aldeana e mariñeira, tradicionalmente agarimeira coa cultura e lingua de noso.

No entanto, os galegofalantes enfrontámonos decote a situacións pouco agaradables nos espazos públicos vigueses. Pedimos un “café con leite morno, por favor” e se nos solicita a confirmación como “café con leche templado”, recibindo un eco semellante ao dos estranxeiros que solicitan “warm coffee with milk”. Outro tanto pode acontecer no restaurante cando pedimos robaliza e se nos responde que “hoy no le tenemos lubina”, unha mostra da pobre competencia lingüística como a moi escasa empatía do servizo destes establecementos coa súa clientela. Outrosí acontece nalgúns taxis onde teño comprobado que só con indicar o destino en galego pode ser considerado polo condutor como unha falta de cortesía ou de respecto polo seu traballo. Molestias semellantes prodúcense se cando acudimos a unha consulta médica ambulatoria pretendemos ser atendidos oralmente en galego polo persoal sanitario. Por non falar xa das escasas posibilidades de resolver en galego un asunto nun dos xulgados vigueses, a pesar do dereito que nos asiste, ou de formalizar un trámite nunha das notarías da cidade, onde se solicitamos que un testamento ou unha hipoteca se formalicen en galego, é moi frecuente que se nos ofreza nun prazo de tempo moi superior ao previsto para a súa redacción en castelán.

En todos os ámbitos citados, o castelán é sempre considerada como a lingua por defecto, a lingua escollida, no mellor dos casos, para iniciar o intercambio comunicativo, relegando o galego a un segundo plano, o da lingua subsidiaria, propia dunha minoría en inevitable decadencia. Unha situación que os galegofalantes enfrontamos con paciencia, ironía e cordialidade infinitas, que como sinala Carlos Callón no seu último libro, Como defenderes os teus dereitos lingüísticos (Xerais 2011), son as mellores ferramentas para desmontar os prexuízos e as falsidades tecidas arredor do noso idioma. Moi lonxe de desistir na nosa difícil angueira de vivirmos en galego, o presidente da Mesa pola Normalización Lingüística aconsella conxugar tres verbos para que o galego sexa un idioma vivo de verdade, con aspiracións lexítimas de normalidade: “usar, escoller e solicitar”, aos que eu engadiría os de “ler, escribir e sorrir”.

Non dubidemos en solicitar o servizo en galego alí onde non nolo ofrezan: “por favor, podería ser en galego [a factura, o contrato…]”. Escollamos en galego os servizos onde xa teñamos esta posibilidade: no móbil, no Facebook, no Tuenti ou no caixeiro automático. E, sobre todo, usemos o galego con amabilidade en todos os eidos da vida social, sen o deber de dobregarnos a abandonalo polo feito de que o noso interlocutor utilice o castelán. Ademais, podemos escribir en galego en todas as nosas comunicacións, dende anotacións nas redes sociais, correos electrónicos ou cartas aos xornais; como podemos escoller en galego unha oferta de lectura cada vez máis ampla e de maior calidade. Os milleiros de galegofalantes urbanos, conscientes de que unha lingua é un mercado, tamén podemos escoller o galego como outro criterio de consumo responsable, apostando por aqueles produtos etiquetados en galego, aqueles establecementos que tamén atenden en galego ou por aquelas empresas que o utilicen na súa publicidade.

Quen pode dubidar que as políticas públicas de promoción e uso do galego, sobre todo no eido educativo, son decisivas para o seu futuro? Mais tamén, quen pode facelo da importancia do compromiso de cada un de nós, da lealtade que manteñamos co seu emprego? Eu leo e escribo en galego; uso, solicito e escollo o galego.

A crise do busiño

O luns, 8 de agosto, publiquei en Faro de Vigo o derradeiro artigo semanal da tempada. Que quede aquí para o arquivo.

Cuestión de confianza

No artigo da semana en Faro de Vigo, ao fío da convocatoria de xerais, reflexiono sobre os retos de rexeneración democrática e o discurso do falso pensamento positivo.

Vencido polos mercados e apurado por Rubalcaba, Zapatero decidiu acurtar a agonía e convocar eleccións para o 20-N. Apenas pasara unha hora do anuncio de quen fora o home máis optimista de España, cando Mariano Rajoy tomou a remuda como líder do pensamento positivo asegurando que a saída da crise é apenas unha “cuestión de confianza”. Segundo quen será, moi probablemente, o próximo presidente, co seu goberno volverá a confianza, axiña fluirá o crédito bancario e mellorarán as cifras de desemprego. Unha receita elemental para un electorado ao que se pretende identifique a saída da crise co cambio ofrecido polo Partido Popular, sen máis sacrificios impositivos, sen máis perda de emprego, sen máis rebaixas salariais para os funcionarios e mesmo sen recurtes sociais… O pasado venres Rajoy abrazou a estratexia optimista que Zapatero abandonou aquel fatídico 9 de maio de 2010, cando anunciou o recurte fiscal dos 35.000 millóns de euros, presionado polos bancos e polos líderes da Unión Europea. Outra vaca no millo!

Estes falares optimistas de Rajoy terían escasa transcendencia se non coincidisen, a mesma mañán, coa publicación do informe do Fondo Monetario Internacional sobre a evolución da economía española e co anuncio dunha probable rebaixa da cualificación da débeda española por parte dunha das axencias de rating. Anuncios que agoiran novos e moi severos recurtes a realizar polo novo Goberno. Tomemos nota. Se o FMI pretende que España reduza máis a factura dos seus funcionarios públicos, o Goberno só o poderá conseguir cunha nova rebaixa salarial ou cunha redución dos seus cadros de persoal. Se ao FMI a rebaixa recente da indemnización por despido improcedente a 21 días lle parece insuficiente, o próximo Goberno acometerá unha nova reforma laboral. Se o FMI propón aumentar o capítulo dos ingresos, é probable unha nova subida do IVE e do imposto sobre as gasolinas. En definitiva, non parece difícil imaxinar que estes recurtes preñados polo FMI serán o solimán que dosifique o novo Goberno a comezos de 2012, sen descartar a hipótese de que deba adiantalos in extremis o propio Zapatero, xa que aí están os monstros da crise orzamentaria americana e da subida das primas de risco española e italiana. E sabemos que o novo executivo non terá dificultades en xustificalos co argumento de que o “o estado das contas públicas era aínda peor do previsto”.

Con estes agoiros da existencia dun programa económico agochado, compartido polos dous partidos de quenda e concibido ao ditado dos mercados de débeda, non é doado agardar unha campaña electoral entusiasta. Mais aínda, cando estes anuncios o que procuran é a resignación dos membros do grande partido conformista, o da indiferencia e o fastío co desprestixiado rito da política parlamentaria. Mais non debería ser este tempo de desolación, senón de mobilización cidadá e corresponsabilidade participativa, xa que nestas eleccións dirimiranse cuestións esenciais para o futuro das políticas públicas e temas principais para o devir do autogoberno galego. Non desbotemos a posibilidade de que unha lexislatura con maioría absoluta popular supoña unha recentralización do modelo autonómico, como propoñen algúns medios xacobinos, avalados polos argumentos da redución do déficit e da eficacia na xestión orzamentaria, nin desbotemos a sospeita doutro adiamento dalgunhas das infraestrutras básicas en obras, nomeadamente os AVE do Eixo Atlántico e da Meseta.

Se isto todo non abondase, estas xerais deberían supoñer un xiro rexenerador da actividade política. Así o veñen reclamando o movemento dos Indignados e iniciativas políticas apartidarias como BenComún que deberían ser moi tidas en conta. Non esquezamos que medidas de transparencia pública, de participación cidadá, de racionalización das administracións, de comportamento ético dos cargos públicos ou de supresión dos seus privilexios constitúen parte do ADN da saída da crise. Medidas que deberían entrar na axenda dunha campaña electoral decente, austera, onde o financiamento dos partidos fose transparente; onde todas as candidaturas tivesen posibilidade de debater as súas posicións e contasen cun tratamento equitativo nos medios de comunicación. Un campaña en clave galega, que situase á cidadanía no foco da actividade política, cunha participación activa nas redes sociais na valoración das propostas programáticas e dos compromisos co país que asumen cada unha das candidaturas.

A cuestión de confianza non atinxe, pois, os asertos do pensamento positivo da mercadotecnica política, como á mobilización cidadá que de forma consciente e corresponsable escolle as medidas estratéxicas para enfrontar un tempo decisivo para a sociedade galega no social, no económico e no político.