O meu amigo limiao Rafael Laso envioume este mapa da provincia de Buenos Aires. É doado comprobar que na mesma estrada, separadas por uns poucos quilómetros, están as cidades de Bragado e Carlos Casares. Unha proximidade atribuíble, quizais, a esa providencia laica que axuda a explicar estas coincidencias fortuítas. Seguro que Carlos Casares, finado hai agora dez anos, celebraría a representación gráfica da nosa amizade cun sorriso agarimeiro.
O serán frío de Pontevedra non impedíu que os membros do Ateneo completasen o aforo da Casa das Campás para participar na presentación de Extramunde, a novela de Xabier Queipo premiada co Xerais 2011. Recén chegado dunha xuntanza da Axencia Europea de Pesca, centrada na remontada do rodaballo no Mar Negro, Xavier comezou o seu parlamento agradecendo aos ateneístas, entre os que había un numeroso grupo de escritores, a súa presenza, xa que «actos coma a presentación dunha novela galega son actos de resistencia activa». Antes de confesar que a xénese desta novela estivo nalgúns soños coloridos e brutais que tivo, o compostelán lembrou un proverbio coreano que viña ao caso: «A forza do vento detense diante da paciencia do mar.» Foi unha inxección de esperanza moi oportuna, que apuntamos no caderno como pacientes mariñeiros que somos.
Da man de Barbantia presentamos en Rianxo o Poñente de Pere Tobaruela. Foi bonito escoitar alí a Pere falar na lingua de Castelao –un exercicio de galeguidade co que o escritor catalán salientou o carácter do galego como lingua universal– para facer súa a doutrina de Josep Plá: «Quero explicar ao mundo o que sucede na miña terra». Tobaruela ben sabía que Rianxo non é un sitio calquera, é unha das vilas literarias galegas por excelencia, como Mondoñedo, Celanova, Padrón ou Noia. É un auténtico prodixio que en menos de cen metros atopemos as casas natais de tres dos nosos máis grandes escritores: Castelao, Rafael Dieste e Manuel Antonio, o noso grande poeta do mar; mais se esquecer nin a Paio Gómez Chariño «O señor de Rianxo» nin a Faustino Rey Romero. Unha centramina que debería ser recoñecida como «espazo da memoria galega» e constituír un lugar de peregrinaxe obrigada. Adolfo Muíños, o agarimeiro alcalde de Rianxo, teima en converter esta vila arousá nunha referencia cultural en Galicia. Eis o programa arredor do aniversario de Castelao, que se desenvolve esta fin de semana. Eis a inauguración, tras o remate da presentación de Poñente e o pequeno concerto do formidable Antón Alcalde, da exposición de esculturas de Nuco Losada arredor de Castelao. A pesar do frío severo, foi un magnífico serán.
As leccións de Megaupload explicounas mellor ca ninguén Juan Varela. Tras a retirada da SOPA e da PIPA, despois desta intervención do FBI sobre unha empresa que supostamente se lucraba de contidos protexidos con copyright, precísase un discurso con máis matices que o baseado na simplificación de asistirmos a unha guerra entre «usuarios da rede» e a «malvada industria do lecer». Que o peche de Megaupload non nos distraia dos temas de fondo. Como sinala Varela hai que rematar con tanto ruído e promover un pacto entre autores, industria e consumidores. Iso é posible, sempre que a industria dos contidos culturais se reinvente e aumente a súa oferta dixital sobre todas as plataformas e aos prezos máis axustados, e sempre que se reforme a lexislación internacional de propiedade intelectual, de xeito que se asegure a xusta retribución dos autores e os dereitos de acceso libre dos usuarios. Sigo crendo que é imprescindible asegurar que os autores poidan vivir do seu traballo e que Internet continúe sendo un espazo neutral e independente dos gobernos onde os usuarios poidan compartir o coñecemento e expresarse con total liberdade. Por díficil que isto semelle, deben existir fórmulas que o fagan posible.
Estivemos nas exequias de Isaac, que se desenvolveron cun protocolo estritamente civil como correspondía ás conviccións laicas do finado, a pesar de que botei en falta nalgún dos momentos a presenza da bandeira republicana, unha das insignias da súa vida. Entre os varios centos de persoas que asistimos ao enterro foi moi gabado que os responsables do concello de Santiago, ademais de montar unha garda de honra no velorio, escollesen para Isaac un espazo de terra a carón do seu compañeiro Antón Fraguas, do poeta Aurelio Aguirre e do escritor Ramón María del Valle Inclán. Á entrada de Boisaca quedará para sempre un recanto da nosa memoria nacional, merecente de ser visitado por xeracións. Dous grandes amigos de vida foron os que alí, en nome do pobo galego, expresaron a derradeira laudatio. Entre outras moitas virtudes, Xosé Neira Vilas gabou «o escepticismo esperanzado de Isaac», unha actitude que axuda a enxergar o futuro. Pola súa banda o profesor Xesús Alonso Montero lembrou que «marcha o patrón de Galicia», un auténtico xigante que sempre reinvestíu as plusvalías de Sargadelos noutras empresas culturais ao servizo de Galicia. Ese espírito filantrópico, ese liderado construído sobre o traballo arreo, esa vontade de resistencia até o derradeiro salaio son outras das herdanzas que nos deixa Isaac, con que nos solidarizamos.
Isaac foi unha das persoas marabillosas que tiven a fortuna de coñecer grazas ao meu oficio de editor. Unha beizón. Admíroo como o noso Leonardo do século XX, como o forxador da Galicia moderna, o soño de varias xeracións de galeguistas de onte e de hoxe. A acollida que nos proporcionou, durante as dúas edicións nas que celebramos os Premios Xerais no IGI de Santiago e na factoría do Castro en Sada, forma parte dos meus afectos. Dende entón, o privilexio de compartir a súa mesa ou apenas un cafeciño no IGI era o mellor agasallo que eu podía recibir. Como editor foi moi afouto e xeneroso. Arriscou a publicar libros que ningún outro editor galego asumimos. Coa colección «Documentos para a Historia Contemporánea de Galicia» abriu o proceso de recuperación da memoria republicana de Galicia; proxecto que ampliou a todo o Estado coa «Biblioteca del exilio». No entanto, por riba de calquera outra das súas facetas, este xigante ensinounos a cultura do abrazo. Os membros da Asociación Galega de Editores, da que é presidente de honra, nunca saberemos como agradecerlle a súa acollida nas instalacións do IGI en San Marcos, tras deixarnos o concello de Vigo portas a fóra. Durante mías de tres anos, as instalacións do IGI, o seu fogar, foi tamén o noso. Beizóns, Isaac. Querémoste.
A miña gratitude a Antón Pulido por enviarme este magnífico retrato de 1998.
Magoadamente o artigo da semana en Faro de Vigo é a nosa humilde homenaxe ao benquerido Isaac Díaz Pardo
“Eu non fixen nada” era a frase preferida por Isaac Díaz Pardo para expresar a súa gratitude en tantas das homenaxes que recibíu no derradeiro treito da súa vida. Esa humildade, lonxe de calquera figura retórica, formaba parte esencial da personalidade deste “xigante comprimido”, como o definíu o seu amigo Valentín Paz Andrade, deste home de ollada penetrante e de enerxía concentrada capaz de encabezar o proceso modernizador de Galicia durante máis de sete décadas.
Co seu pasamento e tras unha vida plena, Galicia perde ao seu Leonardo do século XX, a ese artista contemporáneo total (pintor, deseñador, grafista e ceramista). A ese empresario modernizador, capaz de acrisolar unha marca e un estilo de facer e comunicar uns produtos tan desexados como valorados polos seus clientes. A ese político sen partido, republicán e galeguista, militante da causa da liberdade da cidadanía galega e da humanidade enteira. A ese soñador pragmático, a ese editor eficiente, paciente e comprometido, a ese investigador da cronoloxía de Galicia, a ese fotógrafo afeccionado compulsivo. Mais e sobre todo, perdemos a ese ser humano agarimeiro que fixo da cultura da acollida o primeiro sinal de identidade das empresas nas que participou.
Formado como cartelista no estudio do seu pai, con apenas dezaseis anos, fixo aqueles carteis a prol do Estatuto asinados como Xalo. Proeza que culminou cando fixo falar, por vez primeira, as pedras de Galicia, ás da Praza do Obradoiro, pintando sobre elas: “SI” ao Estatuto de Galicia. Tras as labaradas destrutoras do alzamento militar e a onda de violencia que acabou coa vida do seu pai, Camilo Díaz Baliño, cuneteado nun foxo de Palas de Rei no nefasto agosto do 36, naquel período dificil e de enorme miseria intelectual da Galicia da década dos corenta desenvolveu unha traxectoria artística exitosa como pintor. Tras formarse na Escuela de Bellas Artes de San Fernando de Madrid, tivo os seus contactos iniciais co deseño industrial da man de Carlos Sáinz de Tejada. Logo viaxou a Siena, Florencia e Roma para enchouparse dos mestres renacentistas e a Londres, onde expuso con repercusión notable os seus óleos e entrou en contacto con algúns desterrados republicanos españois, como Luis Cernuda.
Probablemente, foi aquel contacto co mundo do exilio o feito decisivo que o levou a tomar a decisión radical de abandonar a súa carreira de “pintor de éxito” e cando asumíu a súa condición de artista contemporáneo. Foi o tempo no que xermolou a súa idea bahausiana, arrebatadamente moderna, de que o seu proxecto creativo debía abranguer unha pluralidade de linguaxes, privilexiando a relación coa industria, sen que isto excluíse o seu compromiso social e comunitario. Isaac constituíase, así, hai sesenta anos nun enxeñeiro de futuro que concibíu, igual que os seus admirados Seoane e Castelao, unha Galicia proxectada no mundo do seu tempo, mais sempre disposta a recuperar a súa memoria roubada. Velaí como se forxou o proxecto intelectual, empresarial e cultural –tres termos para el inseparables– dun dos heroes da Galicia contemporánea: o pasar dunhas formas (os sinais dun sistema propio de expresión das manifestacións da cultura) exclusivamente funcionais a outras que, ademais de funcionais, expresaran o contexto no que foron feitas.
Desa complexa determinación saíron os proxectos empresariais aos que Díaz Pardo entregou a vida até o seu alento derradeiro: Cerámicas do Castro (fundada en 1948), que comezou empregando as materias primas utilizadas no antigo Sargadelos para fabricar pezas de aprezable calidade, e, logo, en Arxentina, Cerámicas de Magdalena (en 1955). De novo no país, o Laboratorio de Formas de Galicia (1963), que promoveu xunto aos seus grandes amigos da cultura do exilio bonaerense (Luís Seoane, Lorenzo Varela, Rafael Dieste e Antonio Baltar), concibido como plataforma para promover unha serie de empresas recuperadoras da memoria histórica de Galicia: o Museo de Arte Contemporánea Carlos Maside ou Ediciós do Castro. E, xa por último, o complexo industrial de Cerámicas Sargadelos de Cervo (1968), a formulación da industria cultural de maior relevo e transcendencia do noso tempo. Sargadelos foi, dende entón, o símbolo da Galicia moderna e eterna, recollida nun prato ou nunha cunca, nunha alfaia diminuta das que deseñaba a súa compañeira Minina ou nunha escultura da serie de Alba de Gloria.
Home de presenza livián e silenciosa, Isaac traballou arreo como primeiro responsable empresarial, deseñador, creador, promotor de Sargadelos; como editor de Ediciós do Castro –onde publicou esa extraordinaria colección “Documentos para a Historia Contemporánea de Galicia”, coa que se abriu a recuperación da memoria republicana de Galicia–, como membro de patronatos e fundacións múltiples –entre elas a do Museo do Pobo Galego, da que foi un activo promotor–; como articulista semanal aceirado e crítico. En todas estas actividades, Isaac loitou contra a desmemoria que baleira de contido trascendente calquera nova iniciativa. A memoria para el foi garantía de lucidez e de compromiso, de respecto tanto pola tradición, moitas veces roubada ou ocultada (pensemos na do exilio), como, polo futuro, xa que constitúe a cartografía máis detallada para encaralo con esperanza.
Déixanos en herdanza a súa memoria de ferro, forxada tras un percorrido vital recollido no arquivo legado á Cidade da Cultura, imprescindible para entender a historia da Galicia recente. Déixanos, sobre todo, a súa pegada humana, a máis decisiva. A do seu espírito retranqueiro e piadoso que acuñou frases memorables: “Que bonito país e que carallo de xente”. A da súa cultura do abrazo, fixada no peche das súas cartas, tan brillante como emotivo: “Apretas tensas”.
Tal día como hoxe, hai cen anos, nacía en Celanova Celso Emilio Ferreiro. Sumámonoso con esta lembranza a esta celebración que abre, tamén, o Ano Ferreiro. Hoxe por hoxe, a súa figura sobrepasa o peso da súa propia obra literaria para se converter nun emblema vivo e vital da cultura galega.
Este documento sonoro, publicado pola Mediateca do Consello da Cultura Galega, recupera unha hora e cuarta das conversas que Ferreiro mantivo con María Xosé Porteiro e Xosé Antonio Perozo. Emociona escoitar a voz grave do noso poeta rebelde relatando devagariño a súa vida, confensando as súas conviccións e compromisos políticos, reflexionando sobre a súa obra e a tradición da poesía galega na que se inscribe.
No artigo da semana en Faro de Vigo comento o inicio do ano dedicado ao centenario de Celso Emilio Ferreiro e o cincuentenario da publicación de Longa noite de pedra.
Este ano 2012, que agardamos sexa ventureiro e sereno, será o do poeta Celso Emilio Ferreiro. Celebraremos o centenario do seu nacemento, o 4 de xaneiro 1912 en Celanova, e o cincuentenario da publicación na colección Salnés da editorial Galaxia da primeira edición de Longa noite de pedra, o seu poemario esencial e libro insignia da memoria cívica e literaria de varias xeracións. O poeta que reclamou “voz e voto”, o grande poeta político e social da Galicia contemporánea, o poeta galego do século XX, probablemente, máis querido e popular volverá ser lembrado e apupado en Galicia e fóra dela.
O primeiro obxectivo da celebración de ambas as dúas efemérides debe ser ampliar a divulgación e o estudo da obra ferreiriana. Tras a reedición anotada de case todos os seus libros en lingua galega dentro da Biblioteca das Letras Galegas de Xerais, de varias antoloxías ilustradas dedicadas ao público infantil e das novas edicións en Xerais da súa obra poética e narrativa en galego completas, así como parte da xornalística, aquela que inclúe os artigos publicados na sección “La jaula de los pájaros raros”, recuperada no volume titulado Semblanzas, crónicas e artigos, ao longo deste 2012 publicaranse os seus textos literarios no xornal ABC e unha edición bilingüe galego e castelá de Longa noite de pedra por parte de Auga edicións. No entanto, será a agardada publicación da monumental biografía literaria do poeta, que está preparando Ramón Nicolás, tras unha minuciosa consulta dos arquivos familiares, a que probablemente desvele aspectos até agora privados do autor de O soño sulagado. A descuberta recente por parte de Nicolás de dous poemas inéditos en libro, “Mozo” (un texto que data nos anos 60) e “O atraco” (publicado na revista “Correo de Galicia” de Buenos Aires en 1969), adianta algunhas das novidades que coñeceremos dun autor insuficientemente estudado do que faltan aínda por descubrir cuestións relevantes na súa actividade política ou no seu traballo como editor e promotor cultural.
Unha ferramenta esencial para a popularización da figura de Ferreiro no centenario será a nova páxina web na que por vez primeira se presenta cos recursos hipertextuais (arquivo fotográfico e fonoteca incluídos) a súa traxectoria biográfica e cronoloxía literaria. Un recurso didáctico moi valioso para achegarse a unha figura sempre moi valorada no eido educativo, que contará, ademais, cunha exposición multimedia que percorrerá centros escolares e bibliotecas e coa fermosa iniciativa didáctica “Cen anos, cen poemas en Celanova”, apoiada pola asociación de comerciantes da súa vila natal. Os concertos que se están preparando axudarán a poñer en valor os textos dun autor presente en máis de trescentas cancións, traducidas a máis de vinte linguas e musicadas por autores das máis diversas procedencias e estéticas. Non se pode esquecer que Ferreiro –o letrista máis prolífico da música de noso– continúa presente na conciencia da sociedade actual por medio dos ritmos rap de Dios ke te crew, como noutrora o fixera da man de Voces Ceibes, Benedicto, Bibiano, Fuxan os Ventos, Pucho Boedo, Luís Emilio Batallán, Amacio Prada, Jei Noguerol, Xocaloma, Aquenlla, Astarot, Pilocha ou Suso Vaamonde, entre outros.
Coa maior parte da obra traducida ao castelán, a celebración do centenario debería contribuír a proxección internacional de Celso Emilio. O goberno da municipalidade de Caracas aprobou colocar unha placa co texto “El poeta que sintió a súa pueblo” na Cuarta transversal, a rúa onde Ferreiro viviu os sete anos da súa estancia en Venezuela. A publicación da edición en inglés de Longa noite de pedra, traducida por Jonathan Dunne, coincidindo no mes de agosto cos actos de celebracion en Vigo do cincuentenario da publicación deste poemario, suporá outro pequeño milagre nesa difícil estratexia de visibilizar a literatura galega no mundo.
Con todo, presinto que o máis importante deste centenario será volver a comprobar a actualidade dos poemas de Celso Emilio Ferreiro. Mergullada nas incertezas tremendas desta crise do capitalismo financeiro, sometida a retallazos dolorosos que amplían inxustamente as desigualdades, a cidadanía galega do século XXI precisa enxergar luces. Aí reside unha das funcións desa poesía necesaria, a que alenta na loita contra a inxustiza, o paro, a emigración, a guerra, a destrución da natureza ou a defender o tesouro da lingua de todos, temas fulcrais na obra deste noso poeta clásico, indignado e rebelde. Coma a de Rosalía, coma a de Curros ou a de Pondal, a de Ferreiro é a voz perenne do escritor nacional. Sei que neste seu centenario, a súa voz afouta continuará poñendo o dedo na chaga, investigando no coñecemento da verdade do seu tempo, do noso tempo.
Bo ano Celso Emilio Ferreiro!
Saúde, traballo e lectura galega para todas!
Agardo que o ano novo sexa sereno e ventureiro.
Con todos os abrazos e beizóns.
[Todos os anos adoito este noite de fin de ano facer unha homenaxe aos meus admirados Oasis. O pasado ano fixen unha excepción con Lois Pereiro, que repetirei este ano por mor do centenario de Celso Emilio Ferreiro.]
