Sons de Vigo

/en , , , /por

No artigo da semana de Faro de Vigo, ao fío da apertura da páxina Sons de Vigo, reflexiono sobre a importancia da conservación do Patrimonio Sonoro medioambiental.

Cada tempo ten os seus sons característicos. Cada lugar, aldea, barrio ou cidade posúe, tamén, unha identidade acústica, a creada polos sons do entorno, tanto os naturais como aqueloutros xerados pola actividade humana, que permiten contar a historia cotián das persoas que alí viven. Porén, nun mundo coma o actual, marcado pola supremacía abrumadora da cultura visual, non sempre somos conscientes da importancia que estes espazos sonoros, sexan os musicais ou os medioambientais, teñen nas nosas vidas e, tamén, na estrutura da memoria individual e colectiva.

A memoria almacena lembranzas da infancia, en boa medida apupadas polo seu carácter sinestésico. No meu caso o arrecendo ao anís da fornada dos roscóns na panadaría do Barrio do Cura mestúrase co boureo dos tranvías enfiando a liña de Pi e Margall camiño de Peniche, un son metálico, estrondoso, inesquecible. O son das sirenas da Panificadora, de Casa Mar ou de Barreras, as que se escoitaban no meu barrio, están asociados para min coa imaxe dos guindastres e da montaxe dos circos (Atlas, Mundial, Americano, Ruso, Price ou Ringling Circus) no Campo de Granada e, máis tarde, na chaira de Beiramar. A brétema quedou vencellada na memoria miña co asubío do porto do Berbés que alertaba ás embarcacións; como os días de verán (e de cortes de auga) co balbordo da auga fresca abrollando dos bicos da concorridísima Fonte da Falperra, onde fixen tantas horas de cola. Todos estes sons da miña infancia desapareceron, só quedaron as pegadas na memoria, como a do asubío do afiador e a súa roda diante do portal, a dos camións que repartían as gasosas e sifóns ou o motocarro que traía o xeo.

Lembrei estes espazos sonoros do Vigo de hai corenta anos, cando coñecín en Internet o “Mapa Sonoro de Vigo”, unha moi novidosa iniciativa, enmarcada no Plan de Excelencia Turística de Vigo, que pretende descubrir a cidade aos turistas, dende a perspectiva inédita da sonoridade. Con este mapa (http://www.turismodevigo.es/escoitar/) no que se amosan gravacións de case corenta puntos vigueses de interese sonoro preséntase o que podería ser a identidade sonora do Vigo do novo século: dende o son da cadea de montaxe de Citroën en Balaídos, o quebracabezas metálico do traballo nun asteleiro de Bouzas, o barullo da nave da lonxa do Berbés, pasando polas ondas nos cantís das Cíes, os chíos das aves no monte do Castro, o carillón da sede central de Novacaixagalicia, até, entre outros, o son do vento zoando no paseo de Afonso á altura da Oliveira, o traballo do cesteiro no Casco Vello ou o desfile das rondallas de Nadal. Un documento turístico excepcional, máis tamén de interese para a cidadanía viguesa, que permite coñecer Vigo mediante a escoita. Visitar o espazo web “Sons de Vigo” foi para min unha experiencia apaixonante. Sei que vai permitir desmontar moitos prexuízos e imaxes falsas sobre Vigo, ao presentar unha cidade vital, construída cada día ao ritmo que marcan os seus habitantes, onde se combina de forma harmoniosa o estrepitoso dinamismo industrial coa serenidade dos espazos naturais atlánticos, dos seus parques e museos urbanos.

Este pioneiro “Mapa Sonoro de Vigo”, preparado por Ouvirmos edicións, encádrase dentro da filosofía do proxecto da Asociación Cultural Escoitar (http://www.escoitar.org), nacido en Vigo hai cinco anos e promovido por un grupo interdisciplinar de profesores, artistas e tecnólogos, coa intención de chamar a atención sobre o fenómeno sonoro máis alá da música, identificando as diversas paisaxes sonoras e contribuíndo á conservación da memoria sonora de Galicia, como un elemento máis do noso patrimonio cultural inmaterial. Líderes deste proxecto, como o antropólogo e musicólogo Chiu Longina, insisten nas súas intervencións no fenómeno actual da desaparición, modificación ou ocultación dunha importante diversidade de paisaxes sonoras, asociadas a entornos naturais ou espazos culturais, mentres que, ao mesmo tempo, emerxen outras novas tendentes á homoxeneización, pola influencia dos procesos de urbanización. Identificar os sons en perigo de extinción e realizar o correspondente rexistro fonográfico por medio de gravacións binaurais sería un traballo vital para a conservación deste Patrimonio Sonoro.

En boa medida como froito do proceso homoxeneizador das paisaxes sonoras urbanas, impóñense entre os sons vigueses, o ruído provocado polo tráfico, causante da elevadísima contaminación acústica que padecemos en toda á área metropolitana, así como os rebumbios nocturnos de fin de semana existentes nesas 33 rúas declaradas hai tres anos polo concello como Zonas Acusticamente Saturadas. Eis a outra cara sonora da cidade, aquela á que a Comisión Municipal de Ruído debería poñerlle remedio eficaz.

Mar de Vigo

/en , , , , /por

No artigo da semana de Faro de Vigo abordo as razóns do acaído nome que levará o auditorio deseñado polo arquitecto César Portela en Beiramar.

«Mar de Vigo» será o nome do Auditorio deseñado polo arquitecto César Portela en Beiramar. Un gran acerto do xurado de personalidades viguesas, constituído como efémero “comité de expertos” para tan difícil tarefa como foi a de bautizar unha instalación chamada a ser icona viguesa do século XXI. Unha denominación que non desmerece de maneira ningunha outras posibilidades como as de chamalo «Valentín Paz Andrade» (VPA), a proposta que defendimos neste espazo, ou as dos trobadores «Martín Codax» e «Mendiño», lembrando así os máis universais escritores vigueses e senllas insignias da historia da cidade.

«Mar de Vigo» é, dende o punto de vista literario un acerto rotundo xa que remite directamente aos propios versos de Martín Codax, o gran poeta e cantor de Vigo do século XIII, a quen, por certo, o profesor Xesús Alonso Montero acaba de dedicar unha fermosa e moi recomendable biografía, publicada polo Plan de competitividade turística de Vigo. «Ondas do mar de Vigo» é o primeiro verso da primeira cantiga codaxiana; referencia poética que se repite no segundo verso da quinta cantiga, «vinde comigo ao mar de Vigo». Faise xustiza así, despois de anos de certo esquecemento municipal (só hai que comprobar o estado de abandono do parque do Castro na súa lembranza), á figura de quen Álvaro Cunqueiro consideraba o auténtico fundador da nosa cidade. «Si Vigo fuese una polis griega de los días antiguos, se diría que fue fundada por un poeta, aquel Martín Codax que bailaba ‘no sagrado, en Vigo’ y veía a su amiga bañarse en las ondas…» escribiu Cunqueiro na guía sobre Vigo e a súa ría (Everest, 1971), referíndose á quinta e sexta cantiga do poeta que alicerzou o mar de Vigo con palabras de amor, un feito extraordinario que don Álvaro consideraba en “Cancionero de Vigo”, un artigo publicado en Faro de Vigo (1957), como algo do que poderían fachendear moi poucas cidades na vella de Europa.

Dende que o poeta vigués Teodosio Vesteiro Torres (outra figura que merece ser reivindicada e mellor coñecida) publicase en 1876 no periódico ourensán El Heraldo Gallego a primeira publicación, impresa e autónoma, do heptaedro lírico de Martín Codax, comezaron a aparecer moitas referencias literarias que acrisolan o mar coa cidade de Vigo. Unha escolma destes textos apareceron hai poucos meses na Axenda de Vigo 2011 publicada pola Alcaldía, o que constitúe unha nova mostra do vínculo literario desta cidade co seu mar. “Vigo namorada das naos, doce noiva do vento” (Celso Emilio Ferreiro); “Vigo, a ría antes que nada” (Ángel Vázquez de la Cruz); “Mais ti, cidade, vas cangada como un barco” (Manuel Forcadela); “É o mar o que me envolve esta tarde” (Afonso Pexegueiro); “Cando a luz é unha forza a meternos a Ría polos ollos” (Xabier Paz); “Vigo está tan lonxe que se desorientaron as cartas mariñas” (Manuel Antonio); “Vigo naceu fronte ao mar, un mar recollido e familiar” (Xosé María Álvarez Blázquez); “[Vigo] vixía dos veleiros, val disperso” (Xosé María Álvarez Cáccamo…

No entanto non son razóns só literarias as que avalan esta denominación de «Mar de Vigo» como acaída para o impoñente Auditorio que o concello inaugurará no vindeiro mes de abril. Unha é a propia ubicación privilexiada do edificio ao pé da ría, converténdose en balcón e anfiteatro que permite gozar dun espectáculo visual extraordinario e dos poderes euforizantes da maruxía. Outra é o interese que para a mercadotecnia e proxección internacional da instalación supón levar o nome da súa cidade. Como non son menos relevantes, as pegadas que sobre aquel espazo de beiramar deixaron na memoria de xeracións de vigueses, primeiro os areais de San Sebastián, e máis tarde, a factoría de Casa M.A.R (Motopesqueros de Altura Reunidos), cuxos barcos trazaron tantos ronseis atlánticos soñados por emprendedores nosos como Valentín Paz Andrade e Javier Sensat Curbera.

«Mar de Vigo» é un sintagma de significado equivalente a outros como «cidade de sal» (María Xosé Queizán), «cidade de salitre» (Fran Alonso) ou «abella da ribeira» (Manuel Lueiro Rei) que expresan o carácter marítimo dunha cidade que ten no seu porto e nas actividades estruturadas ao seu arredor, dende a construción naval, pasando polas actividades pesqueiras, ao tráfico de mercadorías, un dos seus principais alicerces económicos. Carácter portuario presente, tamén, nas actividades deportivas e de lecer, na mobilidade metropolitana e, sobre todo, no valor da ría como o principal patrimonio que a humanidade deixou á atención dos vigueses. Dese espírito de sal quedou bautizada unha instalación cívica, cultural, comercial e turística cuxos contidos agardamos contribúan a preservar esta estirpe. Eis outro dos retos dun fermoso auditorio que a todos sen matices debería encher de fachenda.

O mapa da Galicia futura

/en , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo, ao fío da polémica das áreas metropolitanas, propoño unha reflexión sobre a desaparición das deputacións e reestruturación do mapa territorial e institucional de Galicia.

A proximidade da convocatoria electoral municipal e as dificultades para poñer en marcha o proxecto de áreas metropolitanas ou rexións urbanas de Galicia reabriron o debate sobre cal debe ser o futuro das deputacións provinciais. Sobre o enfoque de cuestión tan polémica veñen manténdose dúas doutrinas, á que non son alleas os intereses e a forma de entender o exercicio do poder dos tres partidos políticos con representación nestas entidades locais. Unha defende a supresión das deputacións, distribuíndo as súas competencias entre a Xunta de Galicia e o que serían as áreas metropolitanas e entidades comarcais de nova creación. Outra propón a súa reconversión en entidades de coordinación e asesoramento dos concellos rurais, sobre todo, no que atinxe á xestión de tributos e determinados servizos e investimentos.

A primeira impulsouna de vello o BNG, que presentou hai días no Congreso dos Deputados unha iniciativa que solicita a modificación da Lei reguladora de bases de réxime local para que no futuro sexan as autonomías “as que artellen e ensamblen as entidades provinciais na súa estrutura institucional, o que posibilitaría maiores niveis de eficacia na acción administrativa e tamén unha utilización máis racional dos recursos públicos, especialmente escasos na actual situación de crise económica”. A segunda defendérona o PPdeG e o PSdeG-PSOE, partidos que se responsabilizan á par da presidencia das catro deputacións galegas. A esta posición adscríbese tanto a proposta de Alfonso Rueda, conselleiro da Presidencia, que esta semana propoñía “reinventar as deputacións para evitar as duplicidades de gastos”, como as reiteradas declaracións do socialista Salvador Fernández Moreda, presidente da deputación da Coruña, que considera estas institucións provinciais como “imprescindibles mentres se manteña a actual configuración municipal”.

O debate sobre o sentido das deputacións provinciais naceu da ambigüidade do artigo 141 da Constitución de 1978, que no seu apartado 2 lles encomenda “o goberno e administración das provincias”, mais que non establece cales son as súas funcións nin tampouco o seu carácter de administracións locais exclusivas, xa que deixa aberta a posibilidade de creación doutras agrupacións de concellos, como poden ser as mancomunidades municipais, comarcas ou áreas metropolitanas. Ao longo destas tres décadas constitucionais, na que se desenvolveron tamén os poderes autonómicos, foron frecuentes as críticas ao papel das deputacións, conformadas entre os concelleiros elixidos nos partidos xudiciais (unhas entidades que non teñen recoñecemento político ningún), por consideralas como poderes paralelos aos dos gobernos autonómicos, incompatibles cun sistema institucional baseado na descentralización e no reparto competencial; xustificadas, tamén, polo custo elevado da súa xestión –lembremos que no caso das deputacións galegas, cun orzamento anual que supera os 600 millóns de euros, apenas o 55% está destinado a investimentos e transferencias, mentres que o resto vai destinado a gastos de persoal e de funcionamento da institución– ou pola utilización clientelar e partidista dos seus fondos por parte da súa presidencia, unha práctica escandalosa e discriminatoria que se converteu en tan habitual que semella xa non merece sequera ser mencionada.

Nun marco como o actual de crise económica global e redución dos gastos superfluos das administracións públicas, nun momento político no que existe un amplo consenso para acometer a urxentísima posta en marcha das áreas metropolitanas de Vigo e A Coruña, sería a oportunidade acaída tamén para revisar o conxunto da estrutura municipal e territorial de Galicia. Aí é onde, a pesar da inevitable loita localista que provocaría, se debera encadrar o deseño do mapa das imprescindibles fusións municipais e o recoñecemento institucional e político das comarcas e áreas metropolitanas. Nese novo mapa institucional da Galicia do século XXI, alicerzado sobre unha administración máis próxima, eficaz e económica ca actual, as deputacións terían moi escasa razón de ser, xa que as súas funcións serían asumidas, unhas pola Xunta e outras polas novas entidades comarcais e metropolitanas. A desaparición das deputacións en Galicia supoñería, ademais, a supresión dos cargos dos actuais 108 deputados provinciais, e un aforro anual nada desprezable, estimado en 15 millóns de euros, ao que habería que engadir o traspaso dos seus funcionarios que reforzarían os cadros da administración autonómica ou a dos entes metropolitanos e comarcais.

Unha mostra de responsabilidade e compromiso co país sería que na próxima campaña electoral municipal cada un dos partidos presentase a súa proposta sobre este novo mapa institucional vertebrador da Galicia futura.

San Brais

/en , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo pretendo explicar as razóns do pulo renovado da romaxe de San Brais, un dos sinais de identidade do Vigo popular.

Coas romaxes de san Mauro en Matamá, da Candeloria en Castrelos e de san Brais en Bembrive quedou aberto o ciclo anual das festas populares viguesas. Tres xoldas de frío que, coincidindo coa abrollar das mimosas, agoiran os excesos dos días dun Entroido que desta volta ven moi atrasado e non se celebrará deica a segunda semana do mes de marzo e sinalan, ademais, que as dificultades do inverno comezan a ser vencidas (“Cando a Candeloria chora, o inverno está fóra”) e que os días medran devagariño (“Por san Brais, dúas horas máis” reza un refrán, sen dúbida, un chisco esaxerado). Vencelladas ao ámbito da parroquia, como entidade primeira de participación e socialización da nosa sociedade agraria, cada unha destas festas de orixe relixiosa mantívose dende hai séculos, e a pesar das profundas mudanzas nas actividades económicas e nas formas de vida, como puntos de encontro das xentes populares da Terra do Fragoso. Aí, nese carácter de cita ineludible, marcada como un engrama transmitido de forma inconsciente de xeración a xeración, poida residir a explicación do éxito rotundo e do pulo renovado adquirido pola romaxe de san Brais neste cibernético século XXI.

A fervorosa homenaxe ao avogado armenio dos males da gorxa, de quen se di salvou a vida a un neno que se afogaba por mor dunha espiña alí cravada, non se celebra só na románica igrexa de Santiago de Bembrive. Son abondas as parroquias do noso arredor que procuran a axuda do santo que cura as catarreiras do inverno: a de Budiño no Porriño, a de Meirol en Mondariz, a de Estacas en Cuntis, a de Salcedo en Pontevedra, a de Rubiós nas Neves, a de Cordeiro en Valga, a de san Xoán de Tabagón no Rosal…, como tamén se celebra ao santo do pano milagreiro en Cortegada, Foz, Monforte, Sober, Coirós, Vedra, A Peroxa, Vilardevós, Verín, Vilariño de Conso ou San Cibrao de Viñas… Unha relación na que adoito san Brais comparte celebración coa Candeloria, santa Águeda ou a Virxe da Saúde, que demostra a querenza da relixiosidade popular galega cara a unha figura que encarnaba as duras penalidades que para a saúde supuñan as tarefas agrarias durante as xornadas de inverno.

Dentro do ciclo festeiro de san Brais, a romaxe viguesa de Bembrive merece unha particular atención, tanto pola importancia actual da súa convocatoria popular (máis de vinte mil persoas), como polo feito de celebrarse no entorno periurbano vigués, onde o esmorecer das actividades agrarias no Val do Fragoso non é unha noticia de hoxe. Atopamos o éxito desta convocatoria na súa refundación nunha estirpe de xínea popular, compartindo a tradicional procesión relixiosa, onde non falta a presenza dos exvotos (en claro retroceso), con formas moi renovadas da romaxe popular, onde teñen todo o seu protagonismo a presenza da gaita e da música e a do xantar de inverno. Compréndese así o feito da excitación musical desta festa, comezada polo insólito concerto de campás de José Ocampo (a badalada de tin e a badalada de ton), o vicepresidente da comisión, e continuada pola presenza constante da gaita e das agrupacións musicais máis diversas (eis esa charanga de tubaxes, xa un clásico deste san Brais) que na súa ruada de xolda quecen a entrada dos furanchos, onde corre o viño tinto e un menú de réxime: cacheira, cocido, orella, polbo e callos. O san Brais de Bembrive convértese así por excelencia na romaxe dos furanchos, unha institución popular que non debe desaparecer (e da que tampouco se debe abusar), consolidándose, xunto ao san Roque de agosto, como as dúas festas populares de referencia do Vigo metropolitano actual, o que expresamos sen demérito ningún cara a todas e cada unha das outras festas do noso Vigo popular.

A exitosa traxectoria do san Brais de Bembrive non lle pasou desapercibida aos nosos políticos locais que alí acudiron neste ano electoral coas súas mellores galas. Corina Porro anunciou a súa presenza en Bembrive cunha fotografía no seu Twitter na que definía a festa “como una de las romerías con más marcha de Vigo”; Abel Caballero contou con bo humor na súa páxina de Facebook que en Bembrive unha das charangas cantoulle a ritmo do pirimpimpin para que a contratasen nunha das súas inauguracións; mentres que Santiago Domínguez no seu Twitter confesou que ía a san Brais dende os quince anos, sendo para el “unha festa moi entrañable”. Semellante unanimidade política arredor da importancia da festa do avogoso do pano e do furancho, ademais da mostra da presenza activa dos candidatos nas redes sociais, é un síntoma inequívoco do peso electoral determinante das vinte e dúas parroquias do periurbano vigués, que decidirán un resultado hoxe moi incerto. Beizóns para este san Brais de orixe agraria que gañou o corazón dos vigueses converténdose nun dos seus sinais de identidade máis queridos e valorados por todos.

Auditorio VPA

/en , , , , , , , /por

No artigo da semana de Faro de Vigo propoño que o Auditorio de Vigo, que se inaugurará nos vindeiros meses, leve o nome do emprendedor galeguista Valentín Paz Andrade.

A piques de finalizar as obras do Auditorio de Vigo, esa formidable caixa de ferro e cristal que César Portela ergueu detrás dos peiraos de Beiramar, a Alcaldía convoca á cidadanía a propoñer denominacións para bautizar un edificio que será icona do noso tempo. Eu a este teor non teño dúbidas. Como fixera hai máis dunha década nesta mesma tribuna, propoño que leve o nome do emprendedor galeguista Valentín Paz Andrade. Máis especificamente, entendo que «Auditorio VPA» debería ser a marca comercial e o emblema dun contedor concibido para funcionar como motor da actividade cívica, cultural, congresual e turística do Vigo de comezos do século XXI. Hai razóns abondas que xustifican unha proposta coa que, por fin, Vigo saldaría ás débedas que mantén con VPA, unha das figuras máis senlleiras, polifacéticas e influíntes da historia da nosa cidade durante o pasado século.

O 23 de maio de 1986 don Valentín recibiu a primeira Medalla de Ouro da cidade concedida polo concello de Vigo. Pontevedrés de nación, naceu na parroquia de Lérez, VPA fixou en Vigo a súa residencia dende os anos vinte, coincidindo coa fundación aquí, en 1923, de Galicia. Diario de Vigo –o xornal liberal de opinión galeguista do que foi director–, e en 1927, de Industrias Pesqueras, o quincenal dedicado aos temas do mar, inspirado por José Barreras, no que colaborará dende o número inicial e do que sería director a partir de 1942.

«Se algo son a Vigo llo debo e fólgome moito en recoñecelo así. Vigo reveloume o camiño polo que eu debía marchar, ata queimar as enerxías pola prosperidade de Galiza», foron as súas palabras de agradecemento da condecoración, nun dos seus últimos discursos, xusto un ano antes do seu falecemento nesta cidade de sal. Xa sesenta anos antes anunciara, nun dos seus múltiples artigos anticipatorios, «El porvenir de Vigo en el porvenir de Galicia», esta tarefa que o moveu ao longo da vida toda: facer Galicia dende o mar de Vigo. Para o noso «Mareiro», pseudónimo co que VPA asinou moitos dos seus artigos, escritos con grande agudeza e rigor, Vigo constituía o motor principal, o músculo empresarial, obreiro e mariñeiro necesarios dunha Galicia consciente de que «a súa frontalidade marítima debía converterse en lei de vida e clave do seu destino».

Don Valentín, empresario de talante tan práctico como imaxinativo, desenvolveu un labor hercúleo na modernización do noso sector pesqueiro dende 1927, ano no que comeza a asesorar a Sociedade de Armadores de Bouzas. Como xa dixemos, empurrou da revista Industrias Pesqueras; publicou estudos e investigacións de referencia no sector; asesorou, por encargo da FAO, a diversos gobernos de Latinoamérica e África en cuestións de ordenación pesqueira; promoveu a creación da empresa Pescanova S.A. (1960), a dun Banco Industrial de Galicia (1964) e a celebración en Vigo da Exposición Mundial da Pesca (1973), proxectos que tiveron fortuna e continuidade até hogano.

VPA foi un modelo de integración de inquedanzas e saberes, unha figura poliédrica e renacentista, onde as súas preocupacións arredor da economía e da empresa enxartábanse na mesma tarefa de desenvolver un proxecto político e cultural que sacase a Galicia da marxinación e o abandono, como sinalou nese libro fundamental da súa longa bibliografía La marginación de Galicia, publicado hai agora corenta anos por siglo veintiuno. VPA uniu todo o seu percorrido vital ao de «Galicia como tarefa», emulando o título dun dos seus ensaios máis emblemáticos, que publicou en 1959 a editorial Galicia do Centro Galego de Buenos Aires.

VPA foi home de entrecruzamentos, mantivo un talante tan emprendedor como romántico, tan tolerante e solidario como arriscado, tan moderno e cosmopolita como observador nos seus silencios, asumindo sempre os riscos da coherencia entre o seu discurso rico e matizado cunha acción tan intensa como diversa. Concibiu a súa vida ao servizo de Galicia como tarefa, insistindo no presente que é unha insistencia no cambio, na modernización, no progreso. VPA demostrou que a posición atenta de escoita e a contradición son unha enorme riqueza que permite facer avanzar os proxectos colectivos.

Non é doado atopar en Vigo unha nómina maior de méritos que a acreditada por VPA para bautizar este novo auditorio alicerzado no que foron os areais de San Sebastián e, máis tarde, nos terreos ocupados pola factoría de Casa MAR (Motopesqueros de Altura Reunidos), cuxos barcos trazaron tantos ronseis atlánticos soñados por don Valentín. Dificilmente poderíamos homenaxear mellor a un dos promotores das fazañas do Lemos en Sudamérica e do Andrade en Sudáfrica, embarcacións que dende o porto de Vigo abriron a finais de 1961 da súa man a etapa de expansión pesqueira de Galicia. Eis a proposta: «Auditorio VPA».

A herdanza de don Paco

/en , , , , , /por

En Faro de Vigo de hoxe publico esta homenaxe á figura de don Francisco Fernández del Riego.

Tras unha vida feita, Francisco Fernández del Riego, don Paco, deixa unha extraordinaria herdanza: a súa lección vital de dignidade e coherencia organizando de forma teimosa e continuada en Galicia o partido da esperanza. O pasamento do derradeiro militante do republicán Partido Galeguista, do motor da renovación da actual Academia Galega, do fundador da Editorial Galaxia e co-director da revista Grial, do director da Biblioteca Penzol, do xornalista, do crítico literario, do narrador punxente, do polígrafo, do conversador entusiasta, do celtista prudente, do xeneroso cidadán vigués inconformista e de grande cordialidade abre unha nova páxina na continuidade do proxecto histórico do Galeguismo, iniciado hai xa dous séculos, e do que don Paco foi, sen dúbida ningunha, unha das súas trabes de ouro máis valiosas.

Desque veu ao mundo en Vilanova de Lourenzá no frío xaneiro daquel 1913, a traxectoria de del Riego foi a dun home rede que posuía a capacidade, tan valiosa e escasa en Galicia, de aglutinar vontades, de contaxiar alento para acometer tarefas colectivas, en “equipo”, como a el tanto lle prestaba dicir nas conversas privadas. Xa o practicaba naquel tempo de entusiasmo republicano, cando sendo secretario xeral das Mocidades Galeguistas mobilizaba aos estudantes composteláns coa súa oratoria sobria e eufónica, característica de quen foi guieiro político dun pensamento federalista e galeuzcano, netamente progresista, que mantería sempre, tanto durante o franquismo, como na posterior restauración monárquica autonómica.
“Vigo vive coa ollada posta no Atlántico e co corazón ancorado na terra”, escribiu don Paco da cidade na que residiu dende 1939 até o seu pasamento, á que chegou só cunha maleta chea de libros, eses compañeiros que ateigaron a súa vida toda. Naqueles primeiros anos corenta, del Riego simultaneaba o traballo no bufete que na Ronda tiña Valentín Paz Andrade, coas tarefas de redactor da revista “Industrias Pesqueras” e as de profesor de Literatura e Filosofía, primeiro no Colexio Mezquita e, logo, tamén no Colexio Labor. Participaba nas tertulias do Café Derby, visitaba a don Enrique Peinador, o fundador do Balneario de Mondariz, ou xantaba co seu amigo Carlos Maside, en días de fame, de restricións, de prato único, no Bar Mundial da rúa Velázquez Moreno ou no Bar América da rúa Eduardo Iglesias.

Naqueles difíciles, moi difíciles anos escuros, o noso home rede desenvolveu unha actividade política clandestina intensa (e moi perigosa, cando aínda zunaban as balas e os xuízos sumarísimos), que culminaría coa celebración en Coruxo, no mes de xullo de 1943, da Asamblea constituínte do Partido Galeguista, onde se implicarían no seu primeiro Comité Executivo algúns dos seus amigos, como o arquitecto Manuel Gómez Román, Ramón Piñeiro, Xosé Meixide González, Cesáreo Saco López e Xaime Isla Couto. Como onte sinalou Méndez Ferrín, actual presidente da RAG e continuador nesa institución do proxecto renovador de don Paco, este afouto home rede foi o responsable da reconstrución na clandestinidade do Partido Galeguista e da Fronte Popular e, polo tanto, do nomeamento de Castelao como ministro da República no exilio. Actividade política clandestina que compatibilizaba cunha intensísimo labor epistolar, que o mantiña permanente unido á Galicia do exilio e da diáspora americana, facilitándolle a responsabilidade de ser correspondente da revista “Galicia”, editada polo Centro Galego de Buenos Aires e dirixida por Luís Seoane, onde publicou máis de douscentos cincuenta artigos e cinco mil noticias referidas a accións culturais galegas, asinadas como Salvador Lorenzana, un dos seus coñecidos pseudónimos, xunto a outros como Cosme Barreiros, Adrián Solovio ou Adrián Soutelo.

Sempre firme, xeneroso, intelixente, prudente, discreto e inquedo, o noso home rede foi xestador e parteiro de moitos proxectos e acordos colectivos. Soubo como ningún outro aproveitar calquera pequena fenda da mesta atmosfera da ditadura, para promover o renacer da conciencia galega. Argallou o primeiro suplemento de artes e letras do compostelán diario La Noche, recabou e redactou cantas colaboracións foron precisas para o programa que en galego emitía, dende Londres, a sección española da BBC de 1947 a 1956. Xunto a Xaime Isla Couto, soubo atopar a fórmula idónea, a dunha sociedade mercantil, que permitise constituír unha empresa, prescindindo da oportuna autorización gubernativa, ao servizo dunha nova política cultural, a editorial Galaxia e logo, non sen dificultades coa censura, a revista Grial.

Mais este home rede foi outrosí home lente. Impenitente lector e bibliófilo, intuíu a necesidade de construír un sistema cultural galego moderno e plural, que permitise desvelar a literatura galega e desenvolver unha industria do libro na nosa lingua. Velaí a súa creación singular da efeméride do 17 de maio e o seu rigoroso traballo como antólogo, ensaísta ou divulgador nos xornais, onde publicou milleiros de artigos. Del Riego foi, xunto co seu amigo amigo Xosé María Álvarez Blázquez, un dos editores galegos máis relevantes do século XX, asumindo o ronsel da edición republicana de Quintanilla e Ánxel Casal e a que deixaba Luís Seoane nas publicacións no exilio arxentino. Don Paco entendeu o traballo do editor como unha conversa permanente coa creación e co seu tempo, incitando aos creadores –foi o parteiro de Merlín e familia de Cunqueiro– ou ensaiando novos formatos e fórmulas de edición inéditas na nosa lingua, como a modélica colección “Illa Nova”, que alicerzou a nova narrativa galega, ou imprimindo unha fasquía rabiosamente moderna para todas as publicacións que promovía dende Galaxia. Un editor obreiro, como sinalaba Bieito Ledo, que asumía o proceso editorial de principio a fin, dende os labores de mecanografado dos orixinais, á corrección das galeiradas, aos traballos de impresión (dedicou boa parte do seu tempo ao traballo en Artes Gráficas Galicia) e distribución dos exemplares (cantos paquetes non terá feito don Paco, cantos non terá distribuído polas librarías viguesas!).

Del Riego foi, ademais, un home ponte. Tracexou a súa aventura vital coma enlace entre os seus mestres, os membros de Nós, e as diversas xeracións da metade e fin do século XX, coas que mantivo sempre un magnífica relación. Home correo escribiu milleiros de cartas que permitiron manter accesa a mesma chama entre a Galicia interior e a da diáspora. Unha ponte sobre unha mesma canle, sobre uns idénticos ideais: defender o noso idioma e a nosa identidade como célula de universalidade, unha definición acaidísima, acuñada polo Partido Galeguista, e aínda non superada, que el asumiu don como programa de vida. Un home espello deste talante aberto de diálogo con todas as culturas, deste compromiso moral cos valores da democracia, da paz e da solidariedade, deste exercicio permanente de autoestima e dignidade que nos permite considerarnos orgullosamente como cidadáns galegos.

Don Paco foi sempre un home aceiro. Metódico, organizado, cerebral, non esmoreceu no seu afán diario por continuar termando das responsabilidades que asumiu. Contra vento e marea, sen recibir nunca nin un can dirixiu durante corenta anos a Biblioteca Penzol, converténdoa no centro de documentación máis importante do mundo sobre a cultura galega que é hoxe.

Mais e, sobre todo, don Paco foi un home luz, un auténtico patriota que, como sinalamos no inicio, encabezou durante case oito séculos o partido galego da esperanza, o da xente entusiasta e liberal, melancólica e optimista que posúe como eixo do seu programa a loita pola causa da nación dos galegos. Unha luz que prende a memoria que nos mantén vivos e dispostos a continuar ese río incesante que nos leva. Esa é a extraordinaria herdanza que nos deixa don Paco.

O retrato de don Paco é o que Antón Pulido preparou para a Real Academia Galega.

Cafés da memoria

/en , , , /por

No artigo da semana recupero os cafés da memoria vigueses, ao fío da publicación do libro de Albino Mayo Algo máis que un café. O Derby de Vigo. 1921–1968. (Galaxia 2010).

Albino Mallo acaba de publicar Algo máis que un café. O Derby de Vigo. 1921-1968 (Galaxia 2010), un libro indispensable para a nosa memoria local. O veterano xornalista vigués, correspondente que foi da axencia EFE polo mundo adiante, enfía a historia dos case cincuenta anos do Café-Bar Derby, que o seu pai abrira o 28 de novembro de 1921, no corazón da cidade, na praza da Urzaiz, a que temos proposto que se denomine como praza de Galicia.

Foi o Derby o máis importante café de fasquía clásica dos que existiron en Vigo durante o século XX. De ambiente british, nos seus amplos salóns, na terraza e no xardín posterior, os seus nove camareiros traxeados de smoking severo despachaban café Sical, cervexa de barril da fábrica da Barxa, vermú, máis de trescentas clases de cócteles, sándwichs e outros bocados lixeiros a clientela moi variopinta. O Derby converteuse axiña en algo máis ca un establecemento de hostalaría e lecer, onde nos veráns amenizaba o Trío Corvino. Foi un ateneo aberto onde se xuntaban profesionais diversos, dende os xornalistas de “Faro de Vigo” e do “Pueblo Gallego”, pasando polos membros da peña San Zenón, que mantiñan os arquitectos de estilo racionalista Francisco Castro Represas e Pedro Alonso Pérez, até unha longa relación de escritores como Celso Emilio Ferreiro, Álvaro Cunqueiro, os irmáns Álvarez Blázquez, Xaime Illa, Paco Fernández del Riego, “Chuchi” Kruckenberg, Faustino Rey Romero, de pintores como Carlos Maside, Laxeiro, Urbano Lugrís, Manuel Colmeiro, Xavier Pousa ou doutras artes como o escultor Camilo Nogueira ou o cineasta Manuel Mur Oti.

O Derby foi testemuña e historia cotiá de Vigo durante case medio século. Pechou ao comezo do mesmo ano no que deixaron de troupelear os tranvías Siboney por Colón arriba. Unha coincidencia propia dun tempo de desfeita do noso primeiro patrimonio urbano que provocou a perda dun auténtico liceo popular. Vigo quedaba, ademais, sen un espazo de convivencia onde se forxaron soños futuristas, quen sabe se amparados na tipografía art-decó do seu tan gabado espello. Daquel Derby visitado por viaxeiros tan ilustres como Federico García Lorca ou Eva Perón queda agora apenas a memoria recuperada por Albino Mallo no seu magnífico libro. Testemuñas xa moi esvaídas como a doutros cafés do seu tempo, o Savoy da rúa do Príncipe, o Gran Café Colón de Velázquez Moreno ou o Nuevo Café, situado no edificio Bárcena de Policarpo Sanz, nomes que identificamos só pola súa presenza nos libros de historia local.

Porén, non fai falta ir tan atrás para comprobar como no mapa dos cafés e cafetarías (a denominación “ye-ye”) viguesas da nosa mocidade, desapareceron moitos dos establecementos abertos durante os anos sesenta a oitenta. En Urzaiz pechou o Goya, que recollera a testemuña da tertulia de escritores e artistas do Derby, e o 3 Luces; en Príncipe desapareceu o Flamingo; en Marqués de Valladares, o Rosalía de Castro; en Gran Vía, a cafetaría Lido; en Colón pecharon a Marbella, a Teide e a cafetaría do Fraga; en Eduardo Iglesias, a Trebol; en García Barbón a Suevia; na Laxe, o Universal (un local mítico para a miña xeración) e a Josfran; na praza de Compostela, o Méndez Núñez e a Alameda; na Gamboa, a cervexaría Eusko; no Areal, a cervexaría Joaquín; en Travesas, a Granxa e o Gran Vía; en Teis, a Roxy e o Padrón… Perderon, tamén, as súas cafetarías o paseo de Afonso, o monte do Castro e o cámping de Samil, como desapareceu a chocolataría Bonilla coa súas xanelas abertas ao teatro. Sei que ningunha destas cafetarías tiña a fasquía e empaque do Derby, mais todas e cada unha delas ocupan un lugar na memoria dos vigueses do meu tempo. Sei que neses locais –coma nos cines (todos desaparecidos) e nalgunhas discotecas e pubs– en tardes de chuvia e galerna se forxaron boa parte das nosas vontades e afectos ou se enxergaron os nosos soños de futuro.

No entanto, sería inxusto non render homenaxe de gratitude a algúns daqueles locais, onde se desenvolveu a aprendizaxe da nosa socialización, que aínda continúan hoxe felizemnte abertos e manteñen o seu pulo. A miña lista –sei que cadaquén posúe a súa, única e intransferible– está formada polo Bar León e o Nuevo Derby en Urzaiz; a Flor de Vigo  en Gran Vía; o Crisol en Venezuela; o Cosmos en Marqués de Valladares; o Skimo en María Berdiales; a Negrita en Velázquez Moreno; o Paquetá, o Catro a Catro, o Ardora, o Montoto e o Hipólito en Travesas; o Alaska no Calvario; o Caribe na Praza da Industria; o Montesol en Torrecedeira; a cervexaría Liverpool no Barrio das Flores… Uns e outros, os que pecharon e os que continúan abertos, son os nosos cafés da memoria, espazos esenciais dunha cidade desmemoriada onde compartimos as ledicias e inquedanzas das nosas vidas, lugares onde hoxe detectamos cun chisco de melancolía as pegadas irreversibles do paso do tempo.

Vigo de onte a hoxe

/en , , , , , /por

[kml_flashembed movie="http://www.youtube.com/v/Cd1b4N8Sp2s" width="740" height="448" wmode="transparent" /]

Unha curiosa montaxe realizado por dvigo10. Constitúe un interesante recurso didáctico para coñecer as nosas mudanzas urbanas.

Vía McShuibhne.

Vigo, na serie «Cidades para o século XXI»

/en , , , /por

Desque comecei a fedellar na mediateca de RTVE non paro de atopar alí cousas interesantes. Eis o programa dedicado a Vigo (27 minutos) da serie Cidades para o século XXI. A emisión foi recente, apenas do pasado mes de marzo. No documental, algúns (bastantes) tópicos, mestúranse con imaxes abondo curiosas (sobre todo as aéreas). O resultado é atractivo, sobre todo, no que atinxe á capacidade para presentar a nosa infraestrutura cultural, os tres parques urbanos, a resistencia dos nosos estaleiros, a potente industria do automóbil e a omnipresenza da ría, as Cíes  e o porto (fermoso o bulir da lonxa). A verdade é que non lle falta de nada, incluídas algunhas esaxeracións («Samil, unha das praias máis fermosas do noso país»), os concertos de Castrelos e os ramallos de luces de Bouzas («un ceo de flores, a beleza efémera do instante, a inevitable conciencia do presente…»). Mágoa que a referencia ao galego sexa moi desafortunada, atribuíndollo «aos paisanos». Chatas que non pexan para poder recomendarllo aos amigos que convidamos a nos visitar; axudará a irlles abrindo boca das marabillas que atoparán no xardín equívoco. O remate da peza, co skyline ao mencer, paga a pena.

O xardín equívoco

/en , , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo, ao fío da celebración do bicentenario e da inauguración da oliveira de Silverio Rivas, recompilo algunhas das metáforas e definicións que os autores e autoras da literatura galega teñen feito da cidade de Vigo.

O 27 de outubro foi a data escollida pola Alcaldía para celebrar o bicentenario da declaración por parte do Consello de Rexencia de España e Indias de Vigo como “Cidade, Fiel, Leal e Valorosa”. A concesión deste título foi a máis importante honra que nos deixou a Reconquista, ao tempo que a publicación deste decreto sinala formalmente a epifanía da nosa cidade facendo xustiza ao esforzo da súa veciñanza (daquelas xa unhas catro mil persoas) para lograr a súa liberación e a de toda Galicia, xa que tras a vitoria popular de Vigo, se organizaron as forzas que venceron na batalla de Pontesampaio. Cidade bicentenaria cunha historia milenaria –non esquezamos que os xacementos catalogados proban a existencia de asentamentos humanos sobre os brazos estendidos da ría e do Val do Fragoso dende o Paleolítico–, Vigo foi modelando ao longo destes dous séculos o seu celme de vilar mariñeiro chantado no Berbés e de comunidade agraria estendida sobre as farturentas terras do Val do Fragoso até ofrecer a súa actual fasquía de cidade metropolitana atlántica, especializada nas industrias do automóbil e da construción naval, con vontade inequívoca de liderar o proxecto de modernización e de benestar de Galicia.

É un gran acerto que se chantase no que foi un dos recantos do Campo de Granada, o noso campo da feira, a oliveira de aceiro creada por Silverio Rivas para lembrar a efeméride do Bicentenario e o esforzo colectivo desta cidade que tras sufrir crises e penalidades soubo inventarse e reinventarse manténdose leal e fiel consigo mesma. O escultor, autor tamén da formidable porta pétrea da praza das Travesas, representa coa rotundidade xeométrica desta oliveira metálica, que dialoga nas súas formas coa árbore xa centenaria do paseo de Afonso e co propio escudo da cidade, tanto o carácter de “cidade en estrépito”, sintagma co que Méndez Ferrín definiu a vertixe da nosa transformación urbana da segunda metade do século XX, como o de “cidade en bisbarra”, co que Otero Pedrayo salientaba a importancia que para Vigo teñen cada unha das súas vinte e tres parroquiais, presentes nesta árbore inoxidable co seu nome escrito en cadansúa póla.

Foron moitos os creadores de noso que trataron de representar o código do ADN de Vigo, tratando de aunar o carácter industrial e portuario do Berbés coa cultura agraria do Fragoso. Entre os escultores, Francisco Leiro atopou ese xenoma na fraxilidade do seu Sireno, metade home, metade peixe; Xoán Oliveira na potencia dos seus cabalos en desequilibrio ou Ramón Conde no esforzo dos seus traballadores empurrando unha rede que sae da profundidade da terra.

Os escritores tamén se esforzaron en acuñar coa beleza das palabras ese polímero urbano fragmentado: “volcán de dinamismos” (Méndez Ferrín), “cidade revolcada” (Xela Arias), “abella da ribeira” (Manuel Lueiro Rey), “cidade, puro milagre” e “cidade teorema” (Celso Emilio Ferreiro), “Barcelona atlántica” (Castelao), “cidade pedramol” (Fran Alonso), “o porto dos portos” (Xurxo Souto), “o ímpeto creador” (Xosé María Álvarez Blázquez), “Vilagrande do sur” (Xosé Fernández Ferreiro), “a cidade nova e activa que quere ser o motor do noso país” (Suso de Toro), “capital das altas undas” (Anxo Angueira), “mar da brétema gris” (Helena de Carlos) “[cidade] de grúas asombradas” (Antón Reixa) ou “a cidade do horizonte” (Alfonso Pexegueiro), por citar só algunhas das definicións ou metáforas das últimas décadas.

Con esta mesma intención de esculcar dende o eido literario na alma viguesa, a Fundación de Vigueses Distinguidos publicou o libro “Vigo é palabra”, a primeira antoloxía poética protagonizada por esta cidade bicentenaria. Un volume esencial para a historia literaria local no que trinta e tres dos nosos poetas alongan o patrimonio da metáfora viguesa: “o triunfo do metal” (María Xosé Queizán), “[cidade] en revolución ascendente”, (Mónica Bar Cendón), “cidade que recende a salgado” (An Alfaya), “o sorriso do barcos” (Román Raña), “[cidade] de oliveira e orballo” (Alfonso Álvarez Cáccamo), “unha cidade que nunca quixo morrer” (Antonio García Teijeiro), “a cidade dos agoiros” (Anxo Quintela), “[cidade] de carácter Feroz” (Iolanda Zúñiga), “[cidade] abismo e paraíso” (Manuel Forcadela)… Patrimonio enriquecido coa achega de Ánxel Vázquez de la Cruz, o autor de Luz de Tebra (Xerais 2010), que dedica un capítulo das súas historias médicas á súa estancia a finais dos anos sesenta no Hospital Municipal do Regueiro. “O xardín equívoco” é o título dun texto no que o doutor tudense realiza unha das máis excepcionais gabanzas literarias realizadas a Vigo, cidade para el, “de reiteradas xeometrías fabrís, mariña e montesía, [que provoca] esquizofrénica fascinación”. Unha acaída coda literaria para este bicentenario.