Torrecedeira blues

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a problemática do barrio de Torrecedeira:

A rúa Torrecedeira é unha das expresións máis fidedignas do «urbanismo desarrollista» vigués de hai corenta anos. Aprobada a súa apertura pola corporación en 1943, como enlace entre a nova avenida da Coruña e o paseo de Alfonso, tardou en completar até a década de 1970 a súa fasquía actual de espazo urbano de dura construción pechada sen unha saída natural ao centro e escasas dotacións para a súa veciñanza de aluvión. Por ventura, fora iniciada coas excelentes instalacións educativas das escolas de Peritos e Comercio (xerme da Universidade de Vigo) e do Instituto Politécnico (a punto de celebrar o seu 50 aniversario), onde o alumnado podía sentir a euforia do arrecendo a salitre e ferro dos estaleiros e conserveiras instalados ao seu carón, máis tamén admirar os chalés de Peniche, alfaias desaparecidas daquela pretendida cidade xardín, soñada polos arquitectos Jenaro de la Fuente e Manuel Gómez Román. Rúa de Torrecedeira cuxo trazado continuou dende Peniche a Picacho, seguindo en paralelo as liñas das praias de San Sebastián e San Francisco, engulidas pola avenida de Beiramar, dende o baile das Cabañas, instalado á altura da rúa Severo Ochoa, pasando polo Colexio Alemán, até o Barrio do Pescador, primeiras vivendas sociais do barrio, fronte ao Campo do Gas e ao que foi cemiterio de Picacho.

Xaora, chegados os setenta das alcaldías franquistas de Portanet e Ramilo, a rúa Torrecedeira emerxeu de súbito como un dos celmes do novo Vigo popular, desa entusiasta cidade de acollida e de fortuna onde retornou unha parte da nosa emigración europea, novos vigueses e viguesas procedentes de Alemaña, Francia ou Suíza, sen outra memoria anterior que a aldea (probablemente) ourensá da que partiron nos sesenta e a de concibir Vigo como o seu espazo de esperanza onde chantar raíces. Torrecedeira como expresión do Vigo revolcado, que resistiu as reconversións do naval, as crises de Citroën, da conserva e das frotas do Berbés, mais tamén como espazo urbano que gozou das estudantadas do «Destornillo» de Peritos e do pulo que supuxo a creación da Universidade de Vigo, enchendo moitos dos pisos da rúa con centos de estudantes. Torrecedeira como expresión do endemoñado tráfico vigués nunha rúa embude, onde a ausencia endémica de prazas de aparcamento incrementa o tránsito, e que non contou con vitrasa até que hai máis dunha década se abriu a primeira liña circular.

Abandonada a súa sorte, a comezos dos anos noventa o arranxo do Parque Camilo José Cela supuxo a primeira solución urbanística destinada a facilitar a mobilidade dos peóns entre Torrecedeira e Pi e Margall, actuación que xa anticipara Jenaro de la Fuente nun seu proxecto en 1927, bautizado como «Parque de Picacho», que deseñaba unha escalinata pétrea, entre pérgolas e fontes. Unha actuación, inaugurada no derradeiro mandato do alcalde Manuel Soto (1991), nun entorno preelectoral polémico, que ademais pretendeu humanizar por medio dunha intervención paisaxística un espazo urbano xa daquela degradado. Unha solución que co paso do tempo non resultou totalmente satisfactoria na medida en que os seus usos como parque infantil e de lecer interxeracional se foron degradando até ser colonizado por uns poucos veciños, como por desgraza tamén sucedeu no parque de Peritos, como espazo para o trapicheo, para ceibar cans ou para estrondosas celebracións nocturnas. Marxinalización do Camilo José Cela, que tamén se produciu arredor do Barrio do Pescador, á que, sen dúbida, non foron alleas nin a degradación inducida polo abandono do Barrio do Cura e de naves industriais de Jacinto Benavente nin a concentración nese entorno dos servizos públicos para persoas en perigo de exclusión existentes na cidade.

Son comprensibles as protestas destes días da veciñanza e dos comerciantes de Torrecedeira polos problemas de seguridade que sofren, dos que nós tamén fomos vítimas en diversas ocasións, mais que sería improcedente detallar aquí. En todo caso son síntomas que expresan a profunda desigualdade existente na sociedade viguesa actual e a ausencia de políticas sociais e educativas integrais para abordar as causas da exclusión, as dificultades da integración de comunidades diferentes, a difícil loita contra o trapicheo de drogas ou a axuda que se pode achegar ás persoas con adiccións severas. O que sucede cada día na rúa Torrecedeira obriga a todas as administracións, dende o goberno municipal á subdelegación do Goberno e a propia Xunta de Galicia, a non ollar para outro lado e a encaralo como un problema sociocomunitario. A ninguén se lle pode ocultar que  unha problemática tan complexa non se vai solucionar da noite para a mañán incrementando o cadro dos coidadores de barrio e a vixiancia policial, por imprescindibles e urxentes que sexan estas medidas.

Onte 1978: Benedicto, sonata de amizades

/en , , , , , , , /por

Estremeceume a noticia do pasamento de Benedicto, un noso vello amigo, un dos mestres fundadores da Nova Escola Galega, cantor do entusiasmo colectivo, activista das causas da xustiza e da igualdade. Compartín con el os primeiros secretariados de NEG e o inicio do proxecto editorial de Vía Láctea do que sería un dos seus principais promotores. Colaborei con Benedicto na redacción e edición da unidade didáctica sobre o Jose Afonso (1987), de quen era embaixador en Galicia. Recuperei o contacto con el cando en 2008 publicamos Sonata de amigos, o seu emocionante libro de memorias no que como un dos fundador es de Voces Ceibes botou unha ollada serena cara atrás. Admirei sempre o seu optimismo da vontade e a súa capacidade de enxergar o horizonte, como cantaba na súa señora da guía; mais e sobre todo a súa teimosía para tecer afectos alí onde estivese. Lembrareino co afecto e respecto unánime coas que foi despedido nunha fermosa sonata de amizades.

Un futuro para o Barrio do Cura

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a reclamar un futuro para o Barrio do Cura:

Paso case todos os días por diante da casa onde nacín, no número 39 da rúa Pi e Margall, un edificio de baixo, un andar e bufarda, onde viviamos de alugueiro tres familias numerosas gozando dun patio co seu pombeiro onde enraizou un xasmín. A casa centenaria, moi característica das construídas na primeira estrada de Baiona, na proximidade do cemiterio de Picacho, aquel que con moita retranca gabara Valentín Lamas Carvajal por contar «con porta cara o mar», hai quince anos foi derrubada, reconstruída con catro andares e conservada só a fachada orixinal. E cada día non podo evitar que o aroma da memoria, ese almacén poderoso e inconsciente que nos acompaña, active a lembranza do pulo daquel barrio de xente humilde que viviamos a carón do Paseo de Alfonso e da fonte da Falperra, amparados pola torre da Panificadora e a maruxía do Berbés, a dous pasos do Vigo Vello. Un barrio hoxe arruinado, desaparecido, degradado, irrecoñecible para os que fomos os seus veciños e veciñas durante décadas.

Apenas quedan rastros nas poucas fachadas conservadas dun barrio con moita vida do noso señor. Contaba con dous fornos, o mítico do «Barrio do Cura» (conservado agora como marca da mellor tradición panadeira viguesa) e o da Oliva, a carón da igrexa evanxelista, e unha confeitaría e dozaría clásica, a de Ramos, aínda aberta. Unha veciñanza que se subministraba en catro tendas de ultramariños con libreta: a de Ramón, a de Julia, «La aldea» e a de Adelina, a única que continúa hoxe, ademais da carnicería de Concha, protagonista dun acontecemento tan tráxico como inesquecible. Un barrio que tiña varias tabernas de toda a vida, apenas liñas na memoria: «La Cosechera», «El Barajero», «Bar Madrid» e a coñecida de Armando, na calexa das Angustias (aínda por fortuna conservada), sempre a rebentar polo seu condado e polos callos. Un barrio que mantiña a drogaría de don Cayetano, o obradoiro do zapateiro, a ferraxaría industrial dos Sanmartín, a fontanería, a moblaría, a farmacia, mais tamén contaba coa funeraria de Fábregas (que metía moito medo), cunha imprenta, cunha xastrería, coa tenda de Televisores Iglesias, coa libraría Almoneda dos Álvarez Blázquez, o que sería a sede de Edicións Castrelos, con varios salóns de peiteado e barbarías, e co Estanco (quiosco tamén) de Maruja, ao pé da calexa do Barrio do Cura, tan decisivo na nosa formación como lectores, onde tamén se collían puntos para as medias e se cambiaban as novelas de Marcial Lafuente Estefanía e Corín Tellado.

O noso barrio mudara moito coa urbanización a comezos dos setenta do chalé dos Redentoristas, que daba ao Campo do Gas, tamén construído cando se abriu Torrecedeira. Probablemente nese momento foi cando comezou o devalo daquela edificación aberta centenaria, e a mudanza da súa veciñanza, sendo substituída pola pechada actual, que a converteu nunha rúa escura sen o encanto doutrora. Proceso agravado hai unha década cando comezou o traslado do asilo ás instalacións de Alcabre e a compra dalgunhas «casas afectadas» na rúa Llorente pola actuación anunciada por Karpin no Barrio do Cura. Dende entón o barrio, coa ocupación dos edificios do asilo por persoas sen casa que alí procuraron acubillo, como por transeúntes ocasionais (nun claro efecto chamada) ou persoas con adicións e dificultades, comezou a degradarse de forma imparable, ao que non foi alleo que sucedese outro tanto na rúa Falperra, ao fío da actuación prevista sine die na Panificadora. Espazos arruinados ambos os dous que, ao pé do anovado Vigo Vello, se converteron no rostro agochado da exclusión e da marxinación existente na cidade; mais tamén noutra mostra do fracaso de proxectos urbanísticos até agora inviables fose polo elevado investimento público que requirían, polas dificultades financeiras dos seus propietarios, pola complexidade da súa figura urbanística, tras a anulación do Plan Xeral, ou do seu proxecto arquitectónico.

Unha degradación a do Barrio do Cura e da Falperra á que urxe poñer remedio. Máis aínda cando esta é unha actuación indispensable para poder ampliar a superficie do miradoiro do Paseo de Alfonso, así como de establecer unha saída de Torrecedeira ao Casco Vello a través da rúa Poboadores. Unha solución que pasaría tanto polo desbloqueo do proxecto deseñado por Alfonso Penela, valorado en cen millóns de euros, o que non semella doado pola dificultade de contar cun novo Plan Xeral de forma inmediata, como por acometer por parte as administracións competentes actuacións integrais no eido das políticas sociais, de vivenda e de seguridade cidadá que atendan ás necesidades das persoas alí instaladas, como levan demandando diversos colectivos cidadáns de apoio. O futuro do Barrio do Cura pasa por non pechar os ollos a esta ruína actual que tanto nos doe.

O túnel de Elduayen

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a proposta de peonalizar a rúa Elduayen:

Na presentación de «Camiñar no Vigo vello», o novo libro de Pedro Feijoo, que na sexta feira pasada reuniu a un cento de persoas na Casa-Torre de Pazos Figueroa, unha das marabillas máis antigas da cidade, situada na antiga praza Vella, ao fío da descrición das case descoñecidas catacumbas viguesas suscitouse dende o público a posibilidade de que o traxecto do túnel previsto na rúa Elduayen, que permitirá peonalizar a Porta do Sol, se alongase até o Paseo de Afonso, o primeiro miradoiro sobre a Ría. Unha medida que, sen dúbida, revolucionaría a intervención urbanística que dende hai tres décadas o Consorcio do Casco Vello ven acometendo con éxito desigual sobre o Vigo vello xa que permitiría suturar de vez a ferida existente, desde a apertura da Travesía da Porta do Sol  á estrada de Baiona (a actual rúa Elduayen), entre o Barrio alto e o perímetro urbano comprendido entre a Porta do Sol e o Berbés. Unha ampliación do túnel que, ademais, permitiría recuperar o Paseo de Afonso e a contorna da Oliveira como o salón de estar de privilexio do Vigo do novo século, sempre que fosen adiante os proxectos de recuperación da Panificadora e do Barrio do Cura, espazos (para a vergonza de todos) hoxe abandonados e cada día máis deteriorados e marxinalizados.

Dos túneles vigueses falou Feijoo na presentación lembrando o que se abriu a finais do século XIX para evitar o paso pola Porta do Sol, o famoso túnel dos Caños que conectaba para os peóns o antigo barrio do Salgueiral, onde hoxe ten a súa sede o Colexio de Arquitectos, coa rúa Vitoria. Unha catacumba da que hoxe quedan vestixios na boca cegada ao remate do canellón dos Caños, esa praciña existente á esquerda do teatro García Barbón, como outra no canellón de Juan Nogueira Alonso, nas inmediacións da Alameda. Como tamén citou Feijoo os túneles existentes baixo as rúas de Santiago, do Pracer e o Paseo de Granada, unha galería que conecta co túnel que baixaba dende o Monte do Castro até a batería da Laxe, fronte ao Náutico. Como non esqueceu tan magnífico cicerone, que tras a presentación guiou a un numeroso grupo de persoas pola rúa Real, describir o túnel do «Tren do Peixe», eses apenas douscentos metros que unían a rúa Afonso XII e a actual de Rosalía de Castro, pasando por Santiago de Vigo, itinerario polo que circulou o tren que sacaba o peixe do Berbés até a clausura das vías en 1963. Relación de túneles vigueses aos que hai vinte anos se uniu o de Beiramar, que sacou o tráfico das Avenidas na controvertida actuación de «Abrir Vigo ao Mar».

A prolongación do túnel da Porta do Sol até o Paseo de Afonso permitiría peonalizar a rúa Elduayen, que fora concibida en 1879, unha vez derrubadas as murallas, no proxecto de apertura de Manuel Fernández Soler, como un vial para aliviar o tráfico no interior da cidade, que entón saía pola rúa Sombreireiros (moito máis longa de como a coñecemos hoxe) e facilitar, en definitiva, a saída cara ao barrio da Falperra e a estrada de Baiona. Travesía de Vigo, que dende 1887 leva o nome de Elduayen, tamén o principal valedor desta primeira avenida viguesa, que unha vez aberta dividiu á metade a vella cidade. Dúas partes moi diferenciadas que, como sinala Pedro Feijoo, co paso dos anos por desgraza acabarían por correr sortes moi dispares.

Xaora, Elduayen, a pesar do seu carácter de vía de circunvalación, por onde sempre pasou o tranvía e un tráfico cada vez máis denso, coñeceu até hai catro décadas unha actividade comercial e residencial vizosa que moi pouco ten que ver coa precariedade actual, a pesar de existir unhas poucas edificacións ben recuperadas. Coa excepción de El Buen Gusto, a Corsetería Imperio e a Farmacia de Crespo, que se manteñen abertos dende hai décadas, non é difícil lembrar que nesta rúa estiveron abertas as galerías de Asefal, a moblaría de Cambón, máis de media ducia de tendas de vestiario como Paños Vergas e Confecciones Gallego (a mítica tenda de don Benjamín), o establecemento de electricidade de Santiago Vidal, librarías como Pax e a editora Cíes de Eugenio Barrientos, así como varios bazares, zapatarías e algunhas reloxarías (como a mítica de Valderas) nos baixos da praza de Argüelles.

De alongarse o túnel de Elduayen, reactivaríase a actividade comercial nesta rúa centenaria e os peóns contariamos coa posibilidade de camiñar sen o bulir dos vehículos dende o Paseo de Afonso até a Farola de Urzaiz. Un fito que alongaría o eixo comercial de Príncipe até a Oliveira, o que previsiblemente contaxiaría, como sucedeu en Pontevedra, a outras rúas próximas, tanto cara o Barrio alto, a Ferrería e a rúa San Sebastián, como cara as rúas que abrazan o barrio do Berbés. Pagaría a pena que a alcaldía valorase as posibilidades de acometer este proxecto que podería ser estratéxico para a recuperación total do Vigo vello.

Olimpia Valencia e outras pioneiras

/en , , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a figura de Olimpia Valencia e outras pioneiras:

Reparo con frecuencia na placa colocada en Príncipe nº 11 na que se lembra que alí tivo a súa consulta a xinecóloga Olimpia Valencia López, a primeira muller galega en obter a licenciatura de Medicina na Universidade de Compostela en 1925, cun expediente inzado de matrículas. Nacida nas terras arraianas do concello de Baltar en 1898 e veciña de Vigo dende os doce anos, especializouse en Madrid, onde se doutorou cunha memoria sobre a colesterinemia no sangue, e despois, grazas a unha bolsa da Junta de Ampliación de Estudios, trasladouse a Alemaña e Suíza onde ampliou formación científica na especialidade que exerceu en Vigo desde 1928 até case o seu pasamento en 1987. Profesión que desenvolveu na Seguridade Social, até a década de 1960, e na consulta particular que a súa chegada abriu en Príncipe, que trasladaría despois á rúa Velázquez Moreno e, finalmente, á rúa Uruguai, onde a Irmandade da Sanidade Galega e o Colexio Médico de Pontevedra colocaron en 2016 unha placa que a recorda: «Olimpia Valencia: especialista en doenzas da muller».

Vinculada ao galeguismo republicano de Vigo, polo tanto a figuras como as de Valentín Paz Andrade, a doutora Valencia tivo a afouteza de encabezar en 1931 o chamamento de apoio aos candidatos da provincia de Pontevedra do Partido Galeguista e en 1936 outro que reclamaba o Si no Plebiscito do Estatuto, ambos os dous documentos asinados só por mulleres. Sempre estudosa, inqueda e comprometida coa súa profesión e coa causa da igualdade («as mulleres podemos namorarnos por algo máis que casar», confesoulle nunha entrevista ao xornalista Johán Carballeira), participou en Vigo na fundación de entidades como a Academia Médico-Quirúrgica (1930) e a Alianza Francesa. Compromisos cívicos que lle pasarían factura en 1937 cando foi detida, acusada de pertencer ao Partido Galeguista e manter relación con xentes de esquerdas, e máis tarde nos dífíciles anos de posguerra, cando foi acusada de «roja» e mesmo boicoteada a súa consulta. Recoñecida hoxe como pioneira, unha desas mulleres que pelexaron por ocupar espazos até entón masculinos, dona Olimpia conta cunha rúa co seu nome na zona de Cabo Estai e a Universidade de Vigo escolleuna, tamén, para identificar o seu Centro de Investigacións Médicas. Apenas dous recoñecementos para unha das pioneiras viguesas máis afoutas.

A apaixonante biografía de Olimpia Valencia, que merece un lugar destacadísimo na historia de Vigo, é unha das incluídas no álbum «Pioneiras» (Xerais 2018) escrito por Anaír Rodríguez e ilustrado por Nuria Díaz, protagonizado por unha ducia de mulleres galegas que conseguiron vencer as barreiras impostas ao seu xénero e dar os primeiros pasos por vieiros transitados até ese momento só por homes. Mulleres de épocas e ámbitos sociais e profesionais ben distintos, dende Exeria, a primeira muller escritora de toda a Hispania Romana no século IV, e Isabel Barreto, a primeira almiranta do mar, participante a finais do século XVI na expedición para colonizar as Illas Salomón; pasando por Isabel Zendal, a primeira enfermeira en misión internacional, participante na expedición da vacina da varíola do doutor Balmis, e Sofía Casanova, a primeira correspondente de guerra; até Celia Rivas, a primeira condutora de camións, Marcela e Elisa, as mestras que quixeron casar, Irene González, a primeira futbolista nun equipo masculino, Áurea Rodríguez, a primeira gaiteira, María Luz Morales, a primeira muller directora dun xornal de ámbito estatal («La Vanguardia»), e Ángeles Alvariño, a primeira científica nun buque de investigación internacional, que traballou un par de anos no Instituto Oceanográfico de Vigo.

Unha ducia de pioneiras, como as doutoras Valencia e Alvariño, ou como tantas outras mulleres viguesas que abriron camiño, cuxas historias merecen ser coñecidas e postas en valor. Recuperacións biográficas esenciais para a súa utilización didáctica nas aulas e para a formación nos valores da igualdade, mais tamén para as actividades do propio movemento feminista neste seu irreversible proceso de empoderamento emancipador, caligrafado nas rúas viguesas o pasado domingo por milleiros de mulleres, unha lumieira esperanzadora para erradicar as lacras do feminicidio, do acoso e das desigualdades social, laboral e económica, como raíces da sociedade patriarcal.

As conquistas do movemento feminista foron sempre conquistas para toda a humanidade; como sabemos que mudar a historia obriga a mudar as voces da historia. Secasí, se recuperamos os nomes e restauramos a memoria destas pioneiras, até agora invisibles na historia, contribuiremos a acuñar modelos e figuras femininas valoradas socialmente. Eis a necesidade de poñer en valor á doutora Olimpia Valencia e a outras pioneiras.

De Vigo a Lugo

/en , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo a supresión da liña diaria de autobús entre Lugo e Vigo:

O feito de que se suprima a conexión diaria e directa por autobús entre Vigo e Lugo, para a que non existe tampouco alternativa ferroviaria razoable, amosa a profunda mudanza (e, tamén, o fracaso) do sistema público de mobilidade interior en Galicia, apenas outro síntoma das dificultades de ofrecer servizos públicos básicos en todo o país como das propias mudanzas que sobre o noso territorio provoca o proceso de urbanización e o devalo demográfico que sofren, sobre todo, as provincias de Lugo e Ourense.

Unha nova que inevitablemente actualiza na memoria nosa a imaxe daqueles ómnibus preciosos e un chisco vangardistas da empresa Gómez de Castro, estacionados hai cincuenta anos na rúa García Barbón, preto da igrexa de Santiago de Vigo, que durante décadas se responsabilizou dun servizo con paradas en Pontevedra, Lalín e Monterroso, onde tiña a sede esta liña transversal que unía por estrada a Galicia atlántica coa cantábrica, superando as pontevedresas comarcas de Terra de Montes e do Deza e a lucense do Val da Ulloa. Unha das viaxes máis longas e fermosas que se podían facer dende Vigo atravesando as máis diversas paisaxes no corazón do país.

A perda desta unión é consecuencia da reestruturación das liñas establecida no polémico plan de transporte público por estrada aprobado pola Xunta de Galicia, tras a folga das empresas concesionarias. Un plan que levou a que a empresa Monbus, o operador das liñas que unen as cidades atlánticas, renunciase a varias das concesións que explotaba, entre elas a diaria Lugo-Vigo, argumentando falta de rendabilidade. Xaora, é paradóxico que no actual prego de concesións a Xunta admitise no traxecto Lugo-Vigo o transbordo en Pontevedra, a pesar das incomodidades que esta solución supón para os viaxeiros obrigados agardar por un novo vehículo cando están apenas a trinta quilómetros da área metropolitana de Vigo, a maior rexión urbana de Galicia, onde viven máis de medio millón de habitantes. Inconvenientes que prexudicarán a todo tipo de usuarios, dende os numerosos universitarios aos turistas e visitantes, dun servizo público para o que hoxe case non hai outra alternativa que a utilización do vehículo privado ou dun servizo de blabacar.

A desaparición desta liña diaria e directa entre Vigo e Lugo ten un aquilo de ruptura simbólica, de esgazadura fortuíta entre dous territorios e dúas comunidades con notables transferencias ao longo do último século. É de todos coñecida a importante comunidade lucense en Vigo, ben é certo que non tan numerosa como a ourensán, mais moi significativa nos eidos dos profesionais da medicina, da docencia, do deporte como da función pública. Como é de todos coñecida a impronta que deixaron en Vigo figuras lucenses que algún día chegaron nos ómnibus de Gómez de Castro dende pintores como o propio Laxeiro, a quen lembramos esta semana, a xenial Xulia Minguillón, a creadora da “Escola de Doloriñas”, que viviu durante unha década en Vigo co viveirense Francisco Leal Insua, director de “Faro de Vigo” de 1949 a 1961; pasando por escritores como Francisco Fernández del Riego, que chantou raíces en Vigo durante sete décadas, Álvaro Cunqueiro, instalado en Vigo dende 1961, director tamén de “Faro de Vigo” de 1964 a 1970; até o notario de Becerreá Ánxel Casal Rivas, vencellado ao grupo Galaxia, ou o empresario sarriano José Fernández López, creador de Frigolouro e de Pescanova en 1960. Nómina de destacados lucenses vigueses na que non pode deixar de citarse ao escritor Agustín Fernández Paz, ao tradutor Valentín Arias ou a súa filla a poeta Xela Arias, tan identificada coa cultura viguesa da movida dos oitenta, como ao que foi alcalde de Vigo Manuel Pérez Álvarez, ao senador Carlos Mantilla ou, entre outros, ao xornalista Xosé María Palmeiro, tan vinculado aos medios radiofónicos vigueses.

A perda desta conexión directa de autobús entre Vigo e a cidade da muralla, unha liña histórica que comezou a ser cuberta con coches de cabalos, é desas noticias que nos obrigan a enxergar con outros ollos o horizonte do país. Sabemos que por parte dos prestadores deste servizo público, a redución do servizo a un par de conexións de fin de semana pode ser explicada con criterios de estrita rendabilidade económica. Máis tamén sabemos que para abordar a complexa problemática demográfica e territorial que supón o feito de que o 76 % da poboación galega se concentre nas provincias atlánticas, os servizos de transporte teñen a obriga de ofrecer unha rendabilidade social, responsabilidade á que non poden ser alleos os poderes públicos, neste caso a Xunta de Galicia, administración con competencias en transporte interior. Non debería ser tan difícil alongar desde Pontevedra a conexión diaria que continuase unindo Lugo coa área metropolitana viguesa.

Memoria do Holocausto

/en , , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo ao Día do Holocausto:

O pasado 12 de agosto visitamos os campos de concentración de Auschwitz e Birkenau, situados en Oswieçim, preto da cidade de Cracovia na cerna da simpática Galicia polaca. Seis horas inesquecibles, que compartimos con outros centos de visitantes (máis dun millón cada ano) procedentes de todo o mundo, no lugar de martirio e exterminio máis coñecido do planeta, na chamada “residencia e porta da morte”, transformada polo goberno polaco en Museo e espazo de educación para a paz e para a conmemoración das vítimas. Soubemos de primeira man por que Auschwitz e Birkenau son o símbolo do Holocausto, quizais o sinónimo máis preciso para referirnos ao homicidio e ao terror, ao racismo, á xenofobia, á intolerancia, ao antisemitismo e á conculcación dos dereitos humanos.

Foi unha visita para nós marcante pola reconstrución detallada do relato do exterminio de máis dun millón de persoas (a maior parte delas xudías) que se estima morreron nas súas cámaras de gas, como daqueloutra infamia das que foron destruídas por unha existencia humana miserable e aniquiladora, rescatando as palabras do escritor Primo Levi, e morreron a causa da fame, dos castigos, do traballo escravo, de doenzas e epidemias, de execucións no Paredón da Morte ou dos experimentos médicos criminais do doutor Mengele.

Na reconstrución da memoria de Auschwitz resulta moi emocionante o relato que coñecimos de Anatoly Shapiro, o primeiro oficial do exército soviético que entrou no campo o 27 de xaneiro de 1945 e abriu as portas da liberdade ás cincocentas persoas que aínda permanecían alí. O comandante ucraíno lembrou anos despois que cando os membros do exército vermello entraron en Auschwitz viron “algunhas persoas esfarrapadas, non semellaban seres humanos, eran puro óso”. “Dixémoslle que quedaban libres do dominio alemán, mais non reaccionaron, non podían mover a cabeza ou dicir palabra ningunha”. Shapiro lembra o horror que atopou nos barracóns de mulleres e como dous meniños que lograron sobrevivir cando os viron comezaron a berrar asustados: “Non somos xudeus!, ¡non somos xudeus”. O ucraíno non esqueceu o feito terrible de que algúns dos superviventes morreron cando probaron os primeiros alimentos que os cociñeiros soviéticos lles prepararon, “porque os seus estómagos non funcionaban”, rematando a súa testemuña coa intención de que “a seguinte xeración non permita nin por un segundo que se repita de novo o que sucedeu durante aqueles anos”.

Con idéntica intención, o primeiro de novembro de 2005 a Asemblea Xeral das Nacións Unidas declarou o 27 de xaneiro como o Día Internacional de Lembranza do Holocausto. Unha efeméride que este 2018 a UNESCO propuxo se centrase na educación e na lembranza do Holocuasto como unha causa compartida. Un foco temático que alerta sobre o feito de que o Holocausto non só afectou aos países onde se cometeron os crimes nazis, senón que tamén repercutiu en moitos outros lugares do mundo de xeito que todos os estados comparten a responsabilidade colectiva de recuperar a memoria das vítimas e “a de educar sobre as causas, as consecuencias e a dinámica do delito de xenocidio, así como fortalecer a resiliencia da mocidade contra as ideoloxías de odio”.

Nesa liña saudamos as numerosas iniciativas pioneiras que nestes días agromaron en Galicia para a conmemoración do Día do Holocausto, como a exposición escolar sobre Joaquín Balboa, o preso 3833 de Mathausen, ou a fotográfica de Boix, o fotógrafo de Mathausen. Xaora, particular interese tivo o extraordinario artigo de María Torres publicado no dominical de Faro de Vigo sobre os vigueses en campos nazis, que evidencia a existencia de cerca de 10.000 republicáns españois recluídos en campos de exterminio coa beizón de Franco e coa colaboración de Pétain, dos que 180 (122 falecidos) eran galegos e dos que 13 naceran, residiran ou faleceran en Vigo, e dos que por ventura se rescatan do esquecemento os seus nomes e o periplo das súas vidas.

Como importancia histórica ten a aprobación o 24 de xaneiro por parte de todos os grupos do Parlamento de Galicia dunha “Declaración institucional sobre o Día de Conmemoración Anual en Memoria das Vítimas do Holocausto” na que se recoñece a existencia de 200 vítimas do Holocausto orixinarias de Galicia, así como a colaboración neste xenocidio da Ditadura franquista, “que perseguiu miles de homes e mulleres que fuxiron do Estado español despois da derrota da República en 1939 e tras a instauración dun réxime fascista”. Dáse así un paso simbólico senlleiro, apoiado polo Partido Popular de Galicia, para asumir a tarefa de facer memoria da ditadura, de non volver nin acalar nin agochar os crimes de seis millóns de persoas, ao tempo que ao compromiso de traballar arreo contra calquera brote de racismo, xenofobia e discriminación.

Vigo Oeste

/en , , , , /por

No artigo desta semana no Faro de Vigo lembro a Asociación Veciñal Vigo Oeste e ao inicio do movemento veciñal vigués na transición:

Ao fío do artigo da pasada semana sobre a reivindicación dunha biblioteca pública por parte do movemento cívico de Teis, varias persoas comentáronme a referencia que fixen a Vigo Oeste, como outra das zonas do Vigo urbano con carencias de equipamentos socio-comunitarios. E a verdade que, con moita probabilidade, deixeime levar polas saudades do nome daquela pioneira Asociación de Veciños Vigo Oeste para referirme a ese espazo comprendido entre os límites do Vigo vello, a avenida Beiramar e Travesas. Un espazo miradoiro, onde dende a aba do Castro a cidade volve abrazar a ría, conformado ao longo do trazado da vella estrada de Baiona, por barrios como os de Torrecedeira, Peniche, Hispanidade e Camelias. Outro dos ensanches vigueses, que asumiu a súa fasquía actual na vertixe do desenvolvemento urbanístico dos anos setenta, que despois de catro décadas carece aínda de todos os equipamentos precisos, como centro de saúde, biblioteca pública ou centros cívicos.

Foi a de Vigo Oeste tamén unha referencia que, inevitablemente, actualiza a memoria daquela primeira eclosión do movemento veciñal vigués que se produciu en 1976, ano no que moito antes da constitución da primeira corporación municipal democrática (3 de abril de 1979) se crearon xa quince asociacións veciñais: Calvario (a primeira, constituída en 1975), Vigo Oeste, Vigo Centro, Teis, Lavadores, Cabral, Beade, Cristo da Victoria, Sampaio, Candeán, Bembrive, O Rocío, Castrelos e San Paio de Navia. Un asociacionismo veciñal vigués moi conectado entón co movemento obreiro e político que naqueles anos da Transición activou decontado as reivindicacións da veciñanza dunha cidade inmersa nun proceso de profunda transformación nun contexto de crise económica, política e social.

Daquela Vigo sofría numerosas carencias infraestruturais e urbanísticas, xa que abonda lembrar que foi entón cando se inaugurou o encoro de Eiras, comezou o proxecto de saneamento do periurbano (que non remataría até comezos dos noventa), se impulsaron as obras do Aeroporto de Peinador, se iniciaron os plans parciais do Calvario, se ampliaron os de Coia ou se aprobou a primeira ordenanza de proteccións de edificios artísticos e históricos. Mais tamén era Vigo daquela unha cidade con déficits educativos públicos endémicos, que se intentaron paliar coa creación dalgúns colexios e institutos públicos e coa creación da Escola Superior de Enxeñaría Industrial, celme da futura Universidade de Vigo. Xaora, abonda con repasar os libros fotográficos de Magar e Cameselle, para recoñecer que aquel Vigo de entón contaba tamén cun grao de marxinalidade e pobreza considerable.

Un movemento veciñal que moitas veces expresou as súas demandas na rúa, como naquela manifestación (a primeira autorizada despois da morte de Franco) promovida pola Asociación de Veciños de Lavadores na que un milleiro de persoas con pancartas e caldeiros baleiros denunciaron o deterioro do barrio e a carencia do subministro de auga. Unha mobilización que marcou un fito e obrigou a aquela corporación predemocrática presidida polo alcalde Joaquín García Picher (1974-1978), unha persoa de talante conciliador e negociador, a realizar un achegamento aos barrios organizando Tribunas Abertas para intentar responder ás esixencias veciñais.

Naquel fervedoiro de mudanzas, é de xustiza recoñecer que foi a Asociación de Veciños Vigo Oeste a primeira tentativa de constitución dun movemento social participativo na zona urbana de Vigo. Un dos seus moitos logros foi a edición dunha publicación dirixida a fomentar o debate sobre asuntos como o transporte urbano, a planificación urbanística, o acondiconamento de vías e infraestruturas ou a democratización da vida política. Como tamén é xusto lembrar que foi Vigo Oeste quen tivo a iniciativa de recuperar con éxito rotundo o Entroido de Vigo, relegado durante moitos anos do franquismo á privacidade e exclusividade dos actos salón. Como tamén interviu nos intentos de restauración e conservación do patrimonio histórico e natural, na súa batalla contra o proxecto de Praias Brancas do Vao, a súa defensa do Colexio Alemán da rúa Pi y Margall, na liña do que fixeran outras asociacións veciñais coa Ponte Romana (a do Val do Fragoso), co castelo de San Sebastián (a do Casco vello) ou co petróglifo da Guía (a de Teis).

Corenta anos despois, non está de mais lembrar a achega valiosa que a Asociación de Veciños Vigo Oeste, como o conxunto do movemento veciñal, organizado dende 1988 na Federación de Asociacións Veciñais Eduardo Chao, fixeron na construción do Vigo de entre séculos. Unha participación veciñal e cidadá activa que debería continuar sendo un dos eixos de desenvolvemento estratéxico no futuro Vigo metropolitano.

Arquivos da memoria viguesa

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana no Faro de Vigo á situación precaria dos arquivos en Vigo:

A pasada semana un grupo de vinte persoas vinculadas coa actividade cultural asinamos unha declaración pública na que solicitamos ao concello de Vigo unhas instalacións dignas e un funcionamento profesional para o Arquivo Municipal de Vigo, ubicado dende 1978 no segundo soto da propia Casa do concello, a carón do garaxe, en condicións hoxe moi precarias. No texto denunciamos “a falta de persoal e de dirección profesional” dun servizo que é de competencia municipal, así como as deficiencias no acceso e clasificación dos seus fondos. Denunciamos as condicións inaxeitadas para a conservación e custodia dos fondos documentais, a incomodidade do actual espazo de consulta presencial e a ausencia dunha sala de lectura axeitada, como tamén o estado de descoido dunha instalación ruidosa e pouco amable para as numerosas persoas usuarias, tanto cidadás curiosas, como investigadoras ou amadoras da historia local.

Expresamos, en definitiva, a nosa preocupación polo estado precario do que debería ser considerado como auténtico “sagrario da memoria municipal”, xa que alí se custodian milleiros de documentos (o máis antigo de 1455), entre manuscritos, libros, cartafoles, publicacións, documentación histórica e relixiosa, actas, censos, planos e expedientes urbanísticos que conforman unha parte esencial da historia escrita de Vigo. No documento reclamamos a instalación do Arquivo Municipal nunha novas dependencias de propiedade municipal que permitan dar cobertura ás necesidades técnicas de conservación dos fondos e do acceso en mellores condicións para as usuarias, así como a dirección profesional do servizo, o comezo da dixitalización dos seus fondos e a creación dunha web que permita a súa consulta en liña.

Xaora, esta situación do Arquivo Municipal non é a única precariedade que sofre a nosa memoria local. A inexistencia dunha Biblioteca de Estudos Locais, como a aberta polo concello da Coruña na rúa Durán Loriga, retarda o coñecemento e a difusión da historia da cidade entre a cidadanía e, sobre todo, entre a poboación escolar. Unha biblioteca especializada en historia de Vigo, tanto como espazo físico como virtual, que como xa temos proposto noutras ocasións, podería nacer moi doadamente dos magníficos fondos existentes na Biblioteca da Escola de Artes Oficios, na que se custodian algunhas das coleccións hemerográficas máis valiosas das localizadas en Vigo. Como tamén axudaría na creación deste centro activador de memoria a coordinación que puidese manter con algúns outros xa existentes, sobre todo os da Biblioteca da Fundación Penzol da Casa Galega da Cultura, e os do Instituto de Estudios Vigueses, entidade filantrópica especializada na memoria do Vigo metropolitano, merecedora de maior atención por parte das diversas administracións públicas das que até agora recibe. Sen menoscabo da súa posible colaboración co activo Arquivo do Porto de Vigo, en funcionamento dende 1881, esencial para entender cabalmente o ADN portuario e atlántico de Vigo, que conta con máis de 60.000 pezas documentais, algunhas extraordinarias, como as fotografías de Sarabia dos anos vinte.

Outrosí sucede coa posta en valor do patrimonio fotográfico recollido no Arquivo Pacheco, un auténtico tesouro para activar a memoria do Vigo da primeira parte do século XX, que nin de lonxe conta cos recursos necesarios para un funcionamento óptimo e para popularizar o acceso ás súas cento corenta mil pezas. Arquivo fotográfico da cidade, que debería ter o seu celme no até agora fantasmal Centro de Arte Fotográfica de Vigo (CAFVI) da rúa Chao, cuxos fondos de propiedade municipal de Ksado e Vigo visións deberían ser ampliados cos do Arquivo Llanos, hoxe propiedade da Consellaría de Cultura, depositado no Museo Etnolóxico da Ribadavia, ao que se poderían engadir os doutros grandes fotógrafos de “Faro de Vigo”, Magar e Cameselle (claves para entender o período de entre séculos), como os de carácter social da fotógrafa internacional de estudio Mari Quintero ou os artísticos de fotógrafos amadores da relevancia de Ricardo Terré.

A situación dos arquivos vigueses expresa a carencia dunha estratexia municipal de memoria, a pesar de que constitúe un requisito para calquera cidade que pretenda proxectarse no futuro. Vigo non pode continuar sendo unha cidade desmemoriada e curtopracista, allea ao seu pasado. A crise case agónica da actual rede museística (co Marco na UCI), a precariedade dos arquivos e o desinterese endémico para crear a biblioteca do estado e desenvolver unha rede de bibliotecas municipais homologable á da cidade da Coruña sitúan a Cultura en Vigo nunha situación de emerxencia. Insistimos no que constitúe unha evidencia, non hai mellores luces que as da lectura e as da memoria.

Vigo 1972

/en , , , , , /por

Dediquei o artigo desta semana no Faro de Vigo á longametraxe documental Vigo 1972 de Roi Cagiao:

Dende hai catro semanas o público enche cada día unha das salas de Multicines Norte, onde se proxecta “Vigo 1972”, a longametraxe documental, escrita e dirixida por Roi Cagiao e producida por Emilio J. Fernández, que reconstrúe durante máis dunha hora o relato diario de quince xornadas heroicas nas que as mobilizacións obreiras de Vigo e a súa bisbarra puxeron nun brete ao réxime franquista e contribuíron ao seu desgaste pola súa loita a prol das liberdades democráticas e dereitos sociais. Un éxito rotundo ao que non é alleo o feito que, corenta e cinco anos despois, sexan as voces autorizadas dalgúns dos protagonistas daqueles días –líderes sindicais e políticos como Waldino Varela, Juan Bacariza, Elvira Landín, Camilo Nogueira, Carlos Núñez, Juan Benavides, Pilar Pérez, Margarita Rodríguez, Francisco Lores ou Carlos Barros–as que vaian enfiando na pantalla e de forma coral e escasamente nostálxica unha historia emotiva que forma parte do carácter cívico e solidario da nosa cidade obreira e portuaria.

Os que temos máis de cincuenta anos conservamos algún fío da memoria familiar do que sucedeu dende aquel sábado, 9 de setembro, no que a Comisión Obreira de Citroën organizou un paro parcial na quenda de tarde, en demanda dunha semana laboral de 44 horas, o que se chamaba “sábado inglés”, unha reivindicación xa acadada en boa parte das grandes empresas. Esa mesma tarde a dirección da factoría respostou de forma esaxerada e despediu a nove traballadores, entre os que estaban tres cargos sindicais. A escalada do conflito comezou o luns 11, cando nunha asemblea os traballadores de Citroën (daquela arredor de 4.500) decidiron non volver ao traballo mentres os despedidos non fose readmitidos, así como formar os primeiros piquetes para recabar o apopio do resto de factorías viguesas. Así se produciron os primeiros paros, dalgunhas seccións de Santo Domingo, Barreras e Vulcano, aos que nos días seguintes se incorporaron os cadros de persoal doutras empresas, tanto do metal como doutros sectores (Freire, Refrey, Reyman, Ascon, Censa, Álvarez, Artiscar, Yarza…), até que o día 15, venres, na folga participaban 30.000 obreiros de 24 factorías, ás que sumaron en momentos puntuais as empresas do transporte urbano (Vitrasa e os “rusos” de Martínez), o que repercutiría con intensidade en todos os eidos da vida cidadá.

A evolución dos acontecementos desviou a inicial reivindicación laboral do sábado inglés, a faísca do conflito de Citroën, cara a outras de carácter máis socio-político e de inequívoco carácter antifranquista. A denuncia da “carestía da vida”, dos “impostos abusivos” e do “negocio da educación”; a denuncia das actuacións e torturas policiais; a reclamación da readmisión dos despedidos; a esixencia de “Liberdade, “Democracia” e “Unha vida digna e libre” convertéronse nas consignas das octavillas que, elaboradas polo comité de folga da Intercomisión, formada por sindicalistas e membros da oposición, se distribuían diariamente chamando á mobilización da cidadanía. Como non é doado esquecer que as manifestacións obreiras ocupaban a propia Porta do Sol e a rúa García Barbón, fronte ao local de Sindicatos. Como tampouco que os centos de grises, chegados de León e Valladolid, ocupaban eses espazos para impedir a realización de asembleas masivas. Tras a presión da patronal, que a partir do 20 enviou até 6.000 cartas de despido, a folga comezou a remitir o día 25 de setembro, cando os obreiros comezaron a reintegrarse ás factorías de forma escalonada, deixando un balance de máis de 400 despedidos ou detidos, instruíndose 170 sumarios no Tribunal de Orden Público (TOP).

Tras a folga de marzo do 72, en solidariedade cos sucesos de Ferrol, a de setembro do mesmo ano foi en Vigo un acontecemento histórico froito da estratexia de “Folga Nacional Pacífica”, promovida polo PCG cuxas células tiñan daquela peso de seu en numerosos centros de traballo e empresas viguesas. Como non hai dúbida que a organización comunista e a das CC.OO. foron decisivas no inicio do conflito, nas tarefas loxísticas e de propaganda como na difícil decisión de cómo finalizalo con dignidade. Mais tamén semella que esta folga histórica, como o xeito de dirimir as disensións aparecidas dentro dela, contribuí a xermolar o que sería o futuro sindicalismo nacionalista da man do grupo Galicia Socialista e ou doutras expresións políticas como as da Organización Obreira (OO). Aquel Vigo rebelde do 72, recuperado da memoria polo film de Roi Cagiao, demostra que houbo unha xeración que arrriscou por mudar o rumbo da historia. E abofé que o seu esforzo pagou a pena para que outras poidan volver intentalo. Acudan o cinema, “Vigo 1972” é unha película para lembrar, emocionarse e reflexionar, tamén sobre o tempo futuro.