O «gaiteiro do Fragoso», nova homenaxe ao mestre de gaiteiros

/en , , , /por


Henrique Otero Covelo, «o gaiteiro do Fragoso», naceu hai case oitenta anos no camiño da Brea, en Lavadores. Os seus primeiros pasos no eido da música deunos ao pé da casa, nas Escolas Nieto, onde Mónico García de la Parra y Téllez, descubriu o seu talento como instrumentista. Con a penas dezaseis anos, entrou a formar parte da Banda Municipal de Música como trompa, para pasar logo a tocar o fliscorno e o bombardino; despois de case cincuenta anos domeando o vento, era o músico máis antigo no momento da súa disolución no ano 93.

No servizo militar serviu na sección de gaiteiros do Ministerio do Exército de Madrid, cidade onde coñeceu o gaiteiro lucense Antonio Martínez, que lle deixou unha forte pegada. O mozo Covelo intuía xa o que era a gaita enxebre, a gaita non lixada, a gaita do arrogante gaiteiro de Penalta que cantou Curros Enriquez, a pureza das notas de Xan Míguez o «gaiteiro de Ventosela», ou a de Avelino Cachafeiro o «gaiteiro de Soutelo».

De volta a Galicia, entrou no grupo de gaiteiros «Vento das Cíes» e, pouco despois en 1958, coincidindo coa celebración do IIº Concurso de Gaitas convocado pola sección viguesa de Educación e Descanso, fundou co gaiteiro Suso Portela «Os Cruceiros»; un cuarteto clásico que completaban Carlos Conde, tamborileiro, e Manolo Solla, bombeiro, e, ao que ocasionalmente, se engadía Militón, un consumado xenio no arte da pandeireta.
«Os Cruceiros» sortearon durante vintecinco anos os perigos trivializadores do folclorismo que promovía a Sección Feminina e os Coros e Danzas do Réxime coas únicas armas do seu talento e da súa intuición; acadaron grande popularidade en todo o país, chegando a gravar un elepé e catro discos singles. «Airiños do Parque de Castrelos», «Airiños de Sampaio», «Os Morenos de Lavadores», «Os Campaneiros de Vilagarcía», «Os Garceiras de Melide» ou «Os Raparigos de Ferrol» foron outros grupos que mantiveron viva a nosa música popular nun tempo heroico para a expresión da nosa identidade.

O gaiteiro do Fragoso non se conformaba e será quen propoña en 1966 ao alcalde Portanet a creación dunha Escola de Gaiteiros na Escola de Artes de Oficios. Iniciativa que se concretaría en 1971 coa posta en funcionamento dunha aula experimental de gaita dentro do Conservatorio Municipal de Vigo da que será o seu primeiro mestre. O fito senlleiro desta primeira «cátedra da gaita galega» levarao a loitar por dar un paso máis aló: facer oficial a gaita. Un novo soño feito realidade en 1977, co apoio do pleno da Corporación, cando o Ministerio de Educación y Ciencia recoñeceu por vez primeira os estudos oficiais desta expresión musical.

Dende a súa cátedra do Conservatorio vigués o gaiteiro do Fragoso desenvolveu unha inxente tarefa como facedor de gaiteiros e defensor da mellor tradición gaitística galega. Coma formiguiña entusiasta puxo os alicerces da alborada actual da nosa gaita no mundo. Velaí a publicación das súas Leccións de gaita no ano 1978. Velaí os seus centos de alumnos e discípulos como o mestre Xaime Estévez Vila ou os recoñecidos Carlos Núñez e Susana Seivane. Velaí a vixencia das súas pezas interpretadas por grupos como Noitarega ou Treixadura. Velaí as súas duascentas dez composicións orixinais, reunidas baixo a denominación d’ Os cantares dos gaiteiros, unha única obra, magno friso creativo da música popular contemporánea de noso. Velaí a profundidade dalgunhas das súas pezas vocais, inesqueciblemente emotivas como a «Oración do gaiteiro» que escribiu no recordo dos rapaciños do Colexio Vista Alegre de Cabral, afogados no accidente do río Órbigo; velaí o virtuosísmo da súa muiñeira da «Marmuradiña», a profundidade da súa «Alborada do Fragoso», a enxebreza da súa «Muiñeira do Lagares», ou a riqueza tímbrica formidable da súa «Jota do Gaiteiro do Fragoso».

O gaiteiro do Fragoso toca a gaita que sabe a herba, a das raíces da terra, a do sabor popular que nos permite brincar con entusiasmo. Os nosos parabéns pola homenaxe que recibiu onte en Vigo, gaiteiro, mestre de gaiteiros!

«O Pedrón de Camilo Nogueira»

/en , , , , , , /por

No artigo da semana dedico unha homenaxe á figura do meu admirado Camilo Nogueira con motivo do premio Pedrón de Ouro que recibiu onte en Padrón.

Berbés, o porto dos portos

/en , /por

A páxina marítima do Faro anuncia que entrou peixe na lonxa: «Dezaseis bakas, con 90.000 quilogramos e un pincheiro con sete mil quilogramos e dous espadeiros con oito mil quilogramos de peixe entraron onte no Berbés». Bacallao, badeixo, berete, bogóns, botos, brecas, castañeta, congrio, quenlla, marraxo, linguado, pescada, pescadiña, pescadiña fina, peixe sapo, polbo, pota, raia, rapante. Son as cinco e dez da mañá. A serea anuncia a entrada dun barquiño de baixura. Axiña vai comezar a poxa nesta cidade do peixe. Xurxo Souto proclámao con fachenda: «Se Galicia é un reino mariño, tecido con mil singraduras, o reino largo do mar ten unha capital verdadeira: O Berbés, o porto dos portos». E non lle falta razón a Xurxo, por que os fíos de todas as mareas enguedéllanse, cada madrugada, desde hai máis de douscentos anos, coma un novelo na nosa Ribeira, dende a humilde praia de pescadores de atún, que impresionou a Hemingway na súa visita do ano 1921, ao desaparecido Tinglado General de Empaque, dende os novos peiraos do recheo á moderna Lonxa de Beiramar. Os vigueses somos o que somos grazas ao boureo diario do Berbés.

Os norais do Berbés están gastados con tanto trafego. Hai noventa anos que os primeiros bous subiron ao Gran Sol, o Mar Céltico, na procura  do mar das Galiñas ou do mar do Candil. Daquela comezaron a improvisarse estaleiros nos peiraos e nas rampas dispoñibles do vello barrio de pescadores. Os carpinteiros de ribeira afanábanse en labrar cascos maiores e os primeiros armadores encargaron a Glasgow máquinas e caldeiras para equipar os seus moto-pesqueiros de fume. Cos anos cincuenta, as primeiras parellas, como o «Rande» e o «Rodeira», cruzaron o Atlántico á procura do bacallao de Terranova. Dez anos despois, da man da recén creada Pescanova, o «Lemos», o «Andrade», o «Doncos», «o Pambre», «o Soutomaior» e o «Vimianzo» –nomes dos castelos galegos para os primeiros conxeladores de altura– atracaron nesa cidade galega que dende entón é Capetón (Cape Town, A Cidade do Cabo). A partir de 1977, coa consideración das 200 millas como novo límite das augas xurisdiccionais e coa nova política pesqueira comunitaria as nosas embarcacións foron expulsadas dos caladoiros tradicionais que abriran con velas e carbón, case cincuenta anos antes. Sempre inqueda, a nosa xente do Berbés abriu na dúas últimas décadas novas rotas oceánicas: descubríronse os caladoiros de Malvinas, das Seichelles e Madagascar no Índico, onde traballan os atuneiros dos «Albacora» ou do fletán do Atlántico Norte. Mais iso xa é outra historia que haberá algún día que contar. Hoxe apenas quedan esoutros nomes de embarcacións que quixemos rescatar da memoria nosa.

Os libros, unha prótese para lembrar

/en , /por

Sobrevivimos por uns fráxiles anos, aínda, despois de mortos, na memoria de outros, mais tamen esa memoria persoal, con cada instante que pasa, está sempre máis cerca de desaparecer. Os libros son un un simulacro de recordo, unha prótese para lembrar, un intento desesperado por facer un pouco máis perdurable o que é irremediablemente finito.

Fragmento da memorable novela de Hector Abad Faciolince, El olvido que seremos, na que levo mergullado varias horas. Moi interesante.

Grazas a Gracia pola súa recomendación.

Pomito

/en , , , /por

No tempo das grandes colas na Ponte Internacional, cando milleiros de vigueses agochaban aos vistas da aduana os botes de Tofina e Mokambo, os quilos de Café Sical, os queixos de bola, os cuartos de manteiga de meio sal, os paquetes do azucre ou as caixas de leite Agros, meu pai nunca deixaba de visitar a botica central de Valença para mercar varias caixiñas de Pomito. Sempre gustei do arrecendo penetrante desta pomada analséxica, astrinxente e parasiticida, de textura parafinada e cor rosado, presentada nunhas preciosas caixiñas circulares, onde aparecía (e segue aparecendo) en tipografía moi elegante a indicación do seu fabricante, os Laboratorios Lencart do parque industrial de Celeirós en Braga.

O Pomito anunciábase coma unha pomada con decenas de anos de experiencia terapéutica en Portugal, Angola e Mozambique, indicada no tratamento dos ecemas, herpes, pequenas queimaduras e, en xeral, de calquera tipo de feridas na pel. Moito abusamos na casa do pomito milagreiro que empregabamos coma bálsamo de fierabrás para calquera proído que tiveramos. Durante moito tempo considerei o pomito de papá coma o símbolo máis xenuíno daquel marabilloso Portugal de abril, o das cancións do Zeca Afonso, o das madrugadas dos trapeiros, o disco do Fausto que alertaba: «Así vai Portugal, uns van bem e outros mal». O país da liberdade e da acollida, no que podiamos pasear contemplando asombrados os luminosos de neón que anunciaban os locais do Partido Comunista, un feito que nos impactou para sempre, na nosa primeira visita adolescente a Porto.

Gañamos a democracia e fendéronse as fronteiras e, sen embargo, como moi atidamente ten sinalado o editor portugués Nelson de Matos, Galicia e Portugal seguemos virados de costas. Os portugueses visítannos cada xornada de ponte. Alá imos de vacacións ou a xantar ese bacallao con natas, que alí preparan de forma «espantosa» (¡ai, eses falsos amigos, tan traizoeiros nas traducións literais entre as dúas linguas irmáns!). Moitos sanitarios galegos traballan alén do Miño. A actividade mercantil intensificouse de forma moi notable, favorecida pola creación dun espazo económico común dentro da eurorrexión da fachada atlántica. Constituíuse o Eixo Atlántico do Noroeste Penínsular que, vencendo múltiples prexuízos e descontinuidades, pretendeu con desigual fortuna contribuír a intensificar os intercambios culturais, deportivos e a pular por unha promoción turística común entre as dúas comunidades. E a pesar de todos estes avances, os galegos, a nosa lingua e a nosa cultura somos aínda os grandes descoñecidos en Portugal.

Ata agora foi a literatura a mellor ponte de achegamento entre as nosas culturas, quizais por traballar cunha mesma materia prima, unhas linguas de tronco común que recordan a nosa permanente irmandade. As obras dos escritores arraianos coma Méndez Ferrín, o doutor Bento da Cruz, o courense Mario Claudio, Luís García Mañá ou José Viale Moutinho axudaron a desdebuxar a realidade da raia fronteiriza, que só existe no imaxinario, e a promover unha conciencia común de convivencia, de encontro, de respecto e de proxecto común político e cultural.

No entanto, o intercambio educativo (o ensino da lingua portuguesa como segunda lingua estranxeira nos nosos centros de secundaria) cultural (o intercambio constantede autores, artistas e obras) e comunicacional (cando veremos máis canles de televisión portuguesa na nosa TDT)? son hoxe o pomito que necesitamos para un proído que continúa doendo, o bálsamo curativo que arrecende entusiasmo para construír un futuro común que, enfiando un verso último do Miguel Torga, permita levar a este «río feliz a ir de encontro ao mar».

Suso Vaamonde: «Nin rosmar un laído»

/en , , /por

A vindeira semana, o martes 16, hai dez anos do pasamento do inesquecible Suso Vaamonde na viguesa clínica de Fátima. Contaba apenas con 49 anos. Coñecino nun seu recital na Escola de Comercio de Torrecedeira. Un acto daqueles semiclandestinos que se convocaban para reclamar a amnistía e as liberdades democráticas plenas. O recordo máis claro que conservo daquela tarde foi o de ter mercado alí unha das miñas primeiras casetes de música galega, Loitando; unha fita clandestina que incluía, ademais de poemas de Celso Emilio, Darío Xohán Cabana e Manuel Álvarez Torneiro, a versión galega do «Venceremos nós» e o «Romance de Castrelo do Miño», unha canción con texto de Miro Casabella que Suso Vaamonde interpretaba en tódolos seus recitais como «Romance de cego de Pedro I o Inundador». Non souben gardar a gravación, que hoxe sería unha peza cobizada de coleccionista, pero dende entón conservei a miña admiración pola figura indómita do cantor de Regodobargo.

Suso Vaamonde viviu co anhelo e coa convicción de ser un cantor popular do seu tempo. Dende moi noviño participou na eclosión rockeira viguesa dos anos sesenta, formando parte de grupos como Os Copens ou Marco Balorento. No comezo dos setenta incorporouse, xunto a Benedicto, Bibiano, Vicente Araguas e Xerardo Moscoso, a Voces Ceibes, un movemento musical que tentaban derrubar, coa única arma das súas cancións «protesta», os muros que debuxaban a silueta dunha patria perseguida. Anos despois, coincidindo co inicio da Reforma Política, acometeu a tarefa histórica de recuperar a tradición da canción e da festa popular (velaí o seu impulso inicial da mellor canción tabernaria da Roda) e poñer música ós textos dos poetas de noso: Lamas Carvajal, Celso Emilio Ferreiro, Manuel María, Bernardino Graña ou Darío Xohán Cabana. Suso devolvíanos a palabra dos poetas da lingua prohibida, dun idioma de resistencia que loitaba pola súa oficialización.

Desas angueiras e do seu peregrinar constante dando recitais polo país enteiro xurdiron os seus dous discos de vinilo máis emblemáticos: Nin rosmar un laído (1977), unha das primeiras gravacións en directo da música de noso –onde foi acompañado por algúns dos membros de Fuxan os Ventos («Sementar, sementarei…») e por Pilocha («Alecrín, alecrín dourado»)–, e Os soños na gaiola (1978) no que poñía musica a dúas ducias de poemas de Manuel María, a primeira tentativa de facer música para os nenos galegos.

Suso Vaamonde cría que a súa tarefa de cantor popular («¡Cantarei, cantarei, cantarei…!», cantas veces repetiu) era a de levar os problemas e a identidade de Galicia alí onde a súa guitarra e a súa voz quebrada podían chegar. Esta convicción cívica supúxolle múltiples dificultades vitais que o levaron a converterse, xunto a Xavier Vinader e Albert Boadella, no primeiro exiliado da democracia española e, anos despois, a un inxusto encarceramento.

Suso Vaamonde nin foi un xenio musical nin posuía unhas extraordinarias calidades vocais e técnicas. Non o foi, nin nunca o pretendeu. A súa tarefa foi a do novo trovador, a do artista que emprega o pentagrama das palabras nun exercicio permanente de insubmisión para propoñer as ideas racionais de solidariedade, fraternidade e liberdade para o seu pobo. Xogando sempre coa alternancia da euforia («Uah, la, la, la…«) e da melancolía («¿Cómo hei vivir mañán sen a luz túa?»), nunha comunicación (comuñón) moi depurada co seu público, fixo da súa traxectoria artística e vital un admirable exercicio de coherencia, nun camiño de ida e volta á estirpe do seu Regodobargo natal.

O laído de Vaamonde, o folclore comprometido de Fuxan os Ventos, a voz máxica e esmagadora de Pilocha, a recreación complexa da música de raíz de Milladoiro, a zanfona de Amancia Prada, o maxisterio de Enrique Otero («O gaiteiro do Fragoso»), o labor de Moxenas e os admirables anos de traballo colectivo de Muxicas prenderon a mecha do grande estourido da música galega ao que asistimos alborozados e orgullosos durante esta primeira década do século XXI. Grazas a teimosía e o talento de todos eles, Carlos Núñez, Berrogüeto, Luar na lubre, Xosé Manuel Budiño, Susana Seivane, Na Lúa, Uxía, Marful, entre outros moitos músicos, presentan en todo o mundo o son da Galicia contemporánea. Recordar a Suso Vaamonde, xa non é rosmar un laído, é un necesario exercicio de agradecemento colectivo. Uah, la, la, la….

Leite frito

/en , , /por

Para Maripola e Montse, que reiventaron a tradición.

Cando a Caixa de Aforros plantaba o piñeiro iluminado, sabiamos que chegara o Nadal. Os raparigos ateigabamos a entrada da oficina central de García Barbón para admirar as grandes figuras articuladas do belén e comprobar que os reis aínda estaban moi lonxe de chegar ao seu obxectivo. Días máis tarde, o concello iluminaba a oliveira do Paseo de Alfonso –maltratada, despois dun lóstrego que a feriu de morte– e comezaba nas parroquias e nos colexios a «Operación Quilo», destinada a recoller alimentos para os máis pobres. No estanco mercaba o «Extra de Nadal» do DDT, un dos tebeos que editaba Bruguera, no que aparecían as historias de Carpanta, Mortadelo e Filemón e de Zipi e Zape, que despois das súas trastadas, remataban comendo un enorme pavo na mesa de noiteboa.

Chegadas as vacacións, pasaba as mañás na praza do Progreso, na da miña avoa Maruja, que tiña a súa bancada chea de repolos, ghichos, coliflores, escarolas, patacas pequenas, herbillas, restras de ceboliñas, laranxas navel, mandarinas, clementinas, peruchos, peras e mazás para compota, uvas de moscatel, ovos de casa, castañas ou noces do país. A Praza estaba preciosa aquelas mañás. As mulleres, daquela só as mulleres, bulían entre as bancadas das pescantinas ou facían cola diante das carnicerías, das charcuterías, dos postos dos polos de «Himahe», das flores, dos queixos de tetilla, das olivas, que era o que máis me gustaba, por que alí se vendían olivas negras, pementos morróns, manteca de porco, alcaparras e as «banderillas picantes», que daban nalgúns bares e que eu nunca probara. Non esquezo os arrecendos da Praza do Progreso, tanto cando estaba no Campo de Granada –onde noutrora se celebraba o mercado do gando, o campo da Feira, e logo se colocaron os circos, fronte ao edificio da Gota de Leite– como cando se trasladou aos galpóns da rúa Marqués de Alcedo, aquel mercado en costa, onde esvarei tantas veces.

As mulleres decidían o menú de noiteboa na Praza. O máis frecuente é que preparasen o bacallao con coliflor, que era o prato de noso, e o ollomol asado, que daquela era un peixe asequible. As familias que máis podían decidíanse por embutidos de «categoría», como a cabeza de xabarín, a lingua trufada ou o pavo recheo, para logo continuar polo año asado, polas perdices estufadas ou por unha tenreira mechada. As sopas de cabalo cansado, as castañas con leite e os peruchos de Nadal –que se cocían en viño tinto con azucre e se metían nun frasco para tomarse ben fríos– eran algunhas sobremesas tradicionais, que contribuían a «enchispar» a pequenos e a maiores.

O de noiteboa e Nadal son para min os días do leite frito. Antes da cea visitabamos as casas da familia na Pastora e Travesas e en todas as cociñas fumegaban aqueles bocados cremosos, co azucre e a canela por riba, que probabamos diante da televisión que retransmitía o torneo de baloncesto. Nunca souben o porqué desta tradición deste «leite dos frades», como tamén se lle chama noutros lugares de Galicia, que reivindico como a xenuína sobremesa galega de noiteboa. Un prato sinxelo e económico, baseado no leite, un producto noble que constitúe un dos primeiros alimentos da nosa civilización. Na repostería popular galega, a das larpeiradas que se fan na casa, que teñen estudado Mariano García e Fina Casalderrey, os doces do leite constitúen capítulo senlleiro. O leite é o intermediario amoroso de doces humildes como ningún outro: con azucre (nos cauchóns), con pan reseso (nas tortillas de pan), con ovos (no flan, no doce de leite), con arroz (no arroz con leite, nas papas e nas roscas de arroz). O leite frito é a máis emblemática destas lambonadas. Para preparalo abonda cun litro de leite, catro culleradas de fariña triga, dúas xemas de ovo, dúas culleradas de azucre, aceite, limón e, para quen o queira, un chisco de canela. Unha receita moi sinxela que require paciencia, o máis sabedeiro prepárase o día anterior, habilidade e o desexo de que sexa compartido.

No Nadal de 1999, publiquei en Faro de Vigo, unha versión desta anotación.