Onte 1763: “Nunca paraíso” e a reivindicación da necesidade do teatro de Manuel Lourenzo

/en , , , , , , , , , /por

Xabier Docampo e Manuel Lourenzo.

As coincidencias atribuibles á providencia laica levaron onte a que a presentación na FNAC da Coruña de Nunca paraíso, o libro no que Manuel Lourenzo reuniu unha parte do teatro breve que escribiu nas últimas catro décadas, coincidise coa nova do pasamento de Darío Fo e coa sorprendente concesión do Nobel a Bod Dylan. Dúas noticias ás que se referiu o escritor Xabier DoCampo nunha intervención moi fermosa na que defendeu o papel esencial do teatro na formación do lector litearario e gabou como se merece a figura do mestre Manuel Lourenzo. Un serán memorable no que estiveron moi presentes algúns dos textos do autor do Valadouro incluídos en Nunca paraíso, ao comezo coa súa interpretación dunha parte do monólogo “Antes da función” e no remate coa de dúas actrices de Elsinor Teatro da peza “Zanzíbar”.

Xabier Docampo comezou lembrando que coñecía a Manuel Lourenzo dende hai cincuenta anos e afirmando que “Manuel Lourenzo é o gran mestre do teatro galego”. “Mestre de actores, directores, dramaturgos e de estudosos do noso teatro. Mais tamén da creación dun discurso dramático, da obra e do oficio dramatúrxico. Manolo deixou unha impronta que se recoñece nas persoas que educou teatralmente. Como tamén é mestre no sentido pedagóxico, é un pedagogo do teatro, creou unha esocla de teatro, camiñou a carón dos que estaba tutelando e aprendendo”. “A edición deste libro onde se recollen trinta e nove pezas de teatro breve é un recoñecemento de que Manuel Lourenzo estivo alimentando de textos ao teatro galego durante máis de catro décadas. Un libro no que hai teatro, textos que teñen por obxecto a formación de lectores e lectoras de textos dramáticos. Ten por iso un carácter moi importante. O teatral estáno interior do espectador ou do lector, xa que a lectura fai o texto propio do lector. No caso das pezas de Nunca paraíso son todas elas das que implican completamente aos que as apreenden”.

A seguir DoCampo foi debullando comentarios sobre algunhas das pezas do libro que máis lle impactaron nas que se abordan temas principais como a soidade e a propia reflexión sobre o teatro, “que é o mesmo que falar da propia vida”. Rematou Xabier salientando que “ningunha das pezas do libro a viu representada pero acabo de ter o pracer de lelas”. “Este é un libro que elimina prexuízos sobre a lectura de textos dramáticos. A lectura de teatro é que a obra suceda en nós, que nos implique, aí está a verdadeira lectura, a que non sigue dicindo cousas de nós mesmos, como sucede en Nunca paraíso“.

XG00260101Comezou Manuel Lourenzo confesando que non era mérito ningún ter tantas pezas inéditas, “xa que non sei vivir sen o teatro, é a forma activa de vivir a vida, continúo escribindo e participando todos os anos nalgún certame, polo que se van acumulando pezas no escritorio”. “A finalidade do teatro é a escena, pero estamos nun país que aínda ten moitísimas deficiencias, tamén no eido teatral. Todos sabemos que estamos facendo teatro como se pode. Todos sabemos que e moi difícil contar con máis de tres actores. En Galicia desgraciadamente o teatro non se fai visible. E isto é grave xa que un país que non se pode expresar teatralmente non existe como tal. Non pode haber pobo ou nación sen teatro que represente todas as aventuras humanas nin xente que as exprese e que as crítica. Unha nación que non poida ter teatro, que non poida ter unha praza pública para expresarse e para debater as grandes controversias humanas, non existe como tal. En definitiva, sen teatro non hai país”. Rematou Lourenzo expresando a súa confianza no teatro.

Fenda de lectura

/en , , , , , , /por

No artigo da semana no Faro de Vigo comento os resultados do barómetro do CIS sobre lectura.

Lectoras

É de agradecer que o Centro de Investigacións Sociolóxicas (CIS) dedicase o seu estudo do mes de setembro a analizar o estado da lectura en España. Un barómetro, no que foron consultadas 2.483 persoas, do que se tiran datos esclarecedores sobre o comportamento dos lectores e lectoras, tanto no que atinxe aos soportes impresos (libros, xornais e revistas), como dixitais (e-books e prensa dixital). Un retrato que permite comprender o actual proceso de hibridación da lectura, provocada pola masificación da lectura de textos e hipertextos en pantallas (ordenadores, taboíñas e teléfonos), que afecta xa e de forma irreversible a todos os segmentos de idade, coexiste coa utilización de soportes impresos que, a pesar dos interesados agoiros dos gurús dixitais, representan aínda a maior parte da cota lectora.

Nun país onde o 87,10% da poboación valora a situación política como mala ou moi mala, o 61,60 % declárase interesada pola lectura como actividade cultural, porcentaxe só superada pola música (74,60%) e polo cine (63,40%), e superior á do teatro (39,00%) e ás artes plásticas (40,60%), cifras semellantes ás do último barómetro deste tipo, publicado polo CIS en decembro de 2014. A lectura ten un espazo de seu nas preferencias da poboación que nun 63,90% se declara lectora de libros (65,00% en 2014), porcentaxes que se sitúas aínda por debaixo da media europea (68,00%), e nun 69,60% de xornais.

No entanto, o 74,20% das persoas consultadas expresan a percepción de que se le pouco, identificando a existencia dun déficit lector na nosa sociedade. Outrosí, a pesar de que un 38,10% declaran que non len nunca un libro e un 30,40% que non tocan un xornal, hai pola contra un 28,60% que todos os días len nun libro e un 39,80% que o fan nos xornais. Cifras que expresan a existencia na nosa sociedade dunha fenda entre o terzo daquelas persoas que consolidaron o seu hábito lector e o terzo daqueloutras que son totalmente alleas á práctica lectora.

As razóns da fobia lectora radican no desinterese e falta de atractivo da lectura (para o 42,30% das persoas que non len nunca) ou pola falta de tempo (22,30%), mentres que a filia lectora ten as súas principais motivacións no entretemento (para o 59,70% das enquisadas), na procura de información (14,10%) e na mellora cultural (12,30%), sendo apenas o 12,60% as que len “obrigadas” por razóns académicas ou profesionais. Cifras que sitúan o comportamento lector e a compra de libros (o 47,60% declara ter comprado e o 38,40% ter agasallado algún libro no último ano) no eido das actividades do lecer. Contexto no que é comprensible que novela sexa o xénero preferido para o 73,50% das persoas que se declaran lectoras. O que, ademais, semella coherente co feito de que o 60,70% confese que a lectura é unha escolla persoal, aínda que o 26,50% agradeza as recomendacións de familiares e amizades e só o 11,30% se oriente polas dos profesionais da libraría, crítica e medios; sendo para o 61,10% o tema do libro o seu principal criterio de escolla, seguindo polo 20,30% que acredita no coñecemento do autor ou autora.

Actividade que para un 89,80% das lectoras desenvólvese na casa, o espazo privilexiado para a lectura, onde o 17% afirma contar con máis de 200 libros, o que explicaría que o 70,90% declarase non ter pisado unha biblioteca no último ano, a pesar do seu papel no fomento da lectura e no acceso gratuíto a Internet. Como é de atender o feito paradóxico de que baixe a media de libros lidos por habitante e ano até 7,92 (en 2014, 8,6), que queda moi lonxe das doutros estados da Unión con maior febre lectora como Finlandia (47 por ano), mentres aumenta a dos libros mercados por habitante, 6,46 (en 2014, 5,96). Como tamén semella significativo que a pesar de que o 81,90% das persoas consultadas confese que se conecta todos os días a Internet, só un 43,80% utiliza o seu ordenador, taboíña ou teléfono para ler textos longos “de varios parágrafos” en webs, blogs e redes sociais, o que expresa a fraxilidade da actual lectura electrónica.

Como tamén é salientable que no proceso de hibridación dos soportes de lectura o 78,60% das consultadas exprese a súa preferencia polo emprego do libro impreso (o 80% no barómetro de 2014) e o 60,50% polo xornal en papel, aínda que un 37,60% confese ter lido algunha vez un e-book e un 31,70% aventure que no futuro haberá moi poucos libros impresos en papel.

En definitiva, no marco da crise económica e política e do proceso de hibridación dixital da cultura, este novo barómetro do CIS consolida en España un modelo de lectura hibridado e vinculado coas actividades culturais de lecer, especialmente a música e o cine. Un modelo no que se detecta unha profunda fenda entre as persoas lectoras e non lectoras, así como unha ralentización do proceso de dixitalización do sector do libro e da lectura.

Onte 1755: Premio «Mondoñedo 10»

/en , , , /por

mondoñedo 10Pareceume unha idea magnífica a convocatoria do Premio «Mondoñedo10» que recoñecerá cada ano a mellor produción cultural da década de xeito consecutivo en dez modalidades: Narrativa en 2016, Poesía en 2017, Teatro en 2018, Ensaio en 2019., Música en 2020, Artes Plásticas en 2021…,

Unha iniciativa que permitirá ollar cara atras e facilitará a reflexión sobre o publicado, no caso da produción literaria, contando coas achegas da crítica e da propia recepción dos obras polos públicos, o que constitúe unha perspectiva até agora inédita no noso sistema. O premio «Mondoñedo 10», que se entregará coincidindo coas feiras e festas das San Lucas, supón un novidoso valor engadido con respecto aos diversos premios convocados para recoñecer a produción cultural na nosa lingua, ao tempo que revitaliza o papel de Mondoñedo como unha das nosas cidades literarias de maior tradición. Beizón para as entidades convocantes, a Asociación «As San Lucas», o Colectivo Mondoñedo É e o concello de Mondoñedo.

Aquí poden baixarse as bases do Premio.

O Verne vigués de Ledicia

/en , , , , , , /por

Dedidco o artigo da semana no Faro de Vigo a presentación de Jules Verne e a vida secreta das mulleres planta de Ledicia Costas:

queizan_costas_16-09-2016No serán do pasado venres máis dun cento de persoas reunímonos no paseo das Avenidas, diante da estatua de Jules Verne de Molares, para participar na presentación de “Jules Verne e a vida secreta das mulleres planta” (Xerais, 2016), novela pola que a viguesa Ledicia Costas obtivo o premio Lazarillo de Creación Literaria 2015, convocado pola OEPLI, sección española do IBBY (International Board on Books for Young People). Un premio de prestixio, convocado dende 1958, no que participan obras escritas nas diferentes linguas do estado, que consolida a traxectoria da escritora viguesa que no pasado ano recibiu o premio nacional de Literatura Infantil e Xuvenil.

Unha presentación literaria ao aire libre, na que gozamos da fragrancia da maruxía do outono, na que os presentadores, o historiador Antonio Giráldez Lomba, o xornalista Eduardo Rolland e a escritora María Xosé Queizán homenaxearon a Verne e lembraron a súa relación con Vigo, tanto polas súas visitas de 1878 e 1884, como por terlle dedicado o capítulo oitavo da segunda parte de “Vinte mil leguas baixo os mares” titulado “A baía de Vigo”, novela por entregas publicada entre o 20 de marzo de 1869 e 20 de xuño de 1870. Datas que demostran que Verne escribiu de Vigo antes de visitar a nosa ría, que na novela de Nemo pintou con “augas impregnadas de luz eléctrica”.

Ledicia Costas centra esta súa novela en desenlear o enigma da segunda estancia de Verne, a que comezou o 21 de maio de 1884, cando procurou refuxio na ría viguesa (para el “un verdadeiro fiordo”), tras sufrir á altura da Coruña, unha avaría na máquina de vapor do “Saint Michel III”, que sería reparada nos talleres de caldeirería de La Industriosa, que Antonio Sanjurjo Badía (o famoso “Habilidades”) tiña no Guixar. Serán as relacións do escritor bretón co industrial vigués (ambos os dous visionarios da navegación submariña) e co boticario Philipot (personaxe de ficción), que custodia un importante segredo no seu establecemento da rúa Misericordia, as que permitan artellar a Costas unha trepidante novela de aventuras localizada no Vigo de hai cento e trinta anos.

Nun fermoso e emocionante exercicio de amor á súa cidade, Ledicia reconstrúe nestas páxinas aquel Vigo primixenio e xa cosmopolita, cunha fiestra sempre aberta ao mundo, cando comezou a desenvolver a estrutra ósea, as arterias e os pulmóns da cidade metropolitana actual. Un Vigo que se estricaba fóra das murallas, desenvolvendo as primeiras edificacións pétreas do ensanche portuario e as instalacións industrias de conserveiras e talleres nos barrios do Areal. Dende a descrición das rúas de oficios e negocios (Sombreireiros, Cesteiros, Ferraría…), hoxe Casco Vello, pasando polas novas avenidas de Policarpo Sanz e do Ramal, até a illa sur de Cíes, onde chantaban as raíces de sororidade as mulleres planta, Ledicia Costas ofrece algunhas das mellores páxinas do Vigo literario, na estela de doutras obras extraordinarias como “Amor de tango” de María Xosé Queizán, “Os fillos do mar” de Pedro Feijoo ou “Cabalos e lobos” de Fran P. Lorenzo.

Constrúe así a escritora de Brea Muiñeira unha novela verniana que homenaxea a orixe verniana da nosa cidade, que asume os valores do nantés, adaílde no seu tempo, como Sanjurjo Badía, da tecnoloxía, da ciencia, da industria e do progreso. Unha ficción que, mesturando rigorosa documentación histórica con doses de fantasía e melisa, esculca no ADN industrial de Vigo, afastándose dos mitos do relato da historiografía romántica. Un paso decisivo para a consolidación dun Vigo literario que posúe na figura de Verne un dos mellores esteos para a súa proxección internacional, sobre todo, no espazo cultural das fisterras atlánticas. Verne continúa sendo un escritor actual, lido e traducido en todo o mundo, quizais por que no seu tempo soubo fusionar os mitos coa ciencia, a modernidade coa tradición, conducindo ao seu lectorado ao paradoxo de que o futuro está contido sempre no pasado e que a natureza prefigura o porvir dos seres humanos. Dúas notas vernianas que Costas recolle na súa novela máis viguesa.

Xaora, o novo mito literario creado por Ledicia Costas ofrece unha oportunidade extraordinaria para incorporar a Verne no imaxinario popular vigués. A proximidade do 150 aniversario da chegada do “Nautilus” do capitán Nemo á ría de Vigo (18 de febreiro de 1868), unha data de ficción na nosa historia, non pode ser desaproveitada. Insisto en que Vigo debe preparar un plan que reconcilie a cidade coa figura de Verne. Pódese aproveitar a ampliación da ponte de Rande para bautizala co seu nome, como ten proposto Ferrín. Pódese incluír ao bretón no noso rueiro e poñer o seu nome á futura biblioteca do estado, que agardemos se constrúa na Panificadora. Ledicia Costas acertou de cheo reivindicando o Verne vigués.

Onte 1749: Queizán recoñecida

/en , , , , , /por

O Premio da Cultura Galega das Letras a María Xosé Queizán recoñece unha traxectoria de cincuenta anos do seu compromiso coa literatura galega e coa causa feminista. Autora dun catálogo literario amplísimo, que inclúe todos os xéneros dende a poesía o guión cinematográfico, con especial atención á narrativa e ao ensaio literario, este recoñecemento da Consellaría de Cultura (só de carácter honorífico), únese ao que o colectivo A Sega preparou o pasado mes de agosto e ao Premio Irmandade do Libro da Federación de Librarías de Galicia de 2013. No entanto, o papel fulcral de María Xosé Queizán nas letras do noso tempo non será recoñecdio como merece até que sexa convidada a formar parte da Real Academia Galega, reparando así unha anomalía incomprensible. Como tamén o é que Vigo, a cidade onde naceu, vive e quere, como o amosou o venres no seu discurso das Avenidas, non organice a gran homenaxe cidadá que merece. Parabéns moitos para ela.

Onte 1740: Pulido na encrucillada de Peniche

/en , , , , , /por

dav

A instalación da segunda fase da Kermese de Antón Pulido converte a praza de Peniche nun dos espazos máis coloristas de Vigo. Desta volta, a utilización dun fondo branco e a presenza de verdes e amarelos crea un segundo tapiz que dialoga cos vermellos do mural primixenio. Toda a forza da cor de Pulido, cada vez máis materica e compacta, convida ao entusiasmo e a conversa vagorosa nunha praza que até a súa remodelación era apenas unha estrondosa encrucillada. O magnñifico traballo de Pulido, como o de Liqen na rúa Hispanidade, demostra o valor deste tipo de intervencións artísticas na humanización dos entorno urbanos.

Onte 1738: 18app, o bono cultura italiano

/en , , /por

Bono_Cultura

Coñeceuse onte a posta en marcha por parte do goberno italiano do bono cultura. Utilizando unha aplicación móbil (18app), as persoas residentes en Italia que fagan 18 anos en 2016 (máis de medio millón) terán dereito a gastar 500 euros (achegados polo Ministerio de Bens Culturais) en produtos e servizos culturais (libros, discos, entradas de cine, teatro ou museos). Cun importe de 290 millóns de euros, o Goberno Renzi pretende o vindeiro ano ampliar o programa ao profesorado “para complementar a súa formación”. É de xustiza lembrar que esta medida incentivadora do consumo cultural é semellante a estoutra pioneira do Goberno Vasco (2012) e ao Bono da cultura galega, que puxo en marcha a Xunta en 2015 (iniciativa ben encamiñada e pesimamente xestionada). Xaora, agardemos que este bono italiano, que “inviste en cultura como garantía de futuro e integración social”, contribúa a conformar novos modelos públicos que garanten o acceso de toda a cidadanía aos bens culturais, o mellor apoio que poden recibir as industrias culturais.

Onte 1736: Casal, editor galego moderno

/en , , , , , , , /por

Anxel-Casal-Publicidade-de-Nós-1933-Únome á lembranza que a Asociación Galega de Editoras fixo onte de Ánxel Casal con morivo do oitenta aniversario do seu asasinato. O editor, libreiro, impresor, tamén alcalde de Compostela, foi cuneteado en Cacheiras o 18 de agosto de 1936, o mesmo día que tamén o fora en Víznar Federico Garcia Lorca, autor dos Seis poemas galegos que Casal publicara un ano antes. Destino tráxico que o editor galego e poeta andaluz comparten na nosa memoria como referentes da dignidade fronte á barbarie fascista, mais tamén como construtores do futuro sobre os alicerces chantados pola cultura,os libros e a palabra.

Casal foi o primeiro editor galego moderno, capaz de crear un catálogo editorial na nosa lingua, primeiro na editorial Lar (1924), máis tarde na editorial Nós (1927), onde desenvolveu o proxecto editorial fulcral para a cultura galega do século XX. Co apoio da súa compañeira María Miramontes (outra figura, até agora, invisibilizada), Casal asumiu o papel do editor moderno como o de soporte e canle para a creación artística, como activista político da lingua e da causa galega, como aglutinador de vontades diversas do galeguismo, mais tamén como creador vangardista capaz de abrir vieiros inexplorados para a nosa cultura. Filosofía do proxecto editorial de Nós que Casal resumía, como recolleu Alfonso Mato, de xeito ben sinxelo:

«Pubricar todas aquelas obras que estando escritas na nosa fala contribuian de calquer xeito ao seu máis grande uso sin perder o tempo en disquisicións literarias inuteis. Nós pensa e así o praitica, que hoxe en galego hai que escribir de todo e para todos.»

Consonte a esta concepción editorial expansiva, sempre atento ao que pasaba no mundo, Casal pretendeu ampliar o público para o libro galego do seu tempo, ensaiando novos formatos de edición, utilizando a publicidade e as suscricións como as súas mellores ferramentas.

Figura poliédrica na sociedade do seu tempo, de quen Castelao dixo «que fixo máis que todos nós» pola causa galega, Ánxel Casal non recibiu, aínda, o recoñecemento que merece.

Onte 1734: «Tudo que aprendemos juntos», a esperanza da música

/en , , , , , , , , /por

Tudo_que_aprendemos_juntosTudo que aprendemos juntos, a película de Sérgio Machado estreada esta semana como El profesor de violín, é outra achega valiosa a ese cinema que propón un diálogo sobre o papel da educación no desenvolvemento dos mozos e mozas que viven en situacións de exclusión social. Coma sucedía n’ A clase, onde Begaudeau escolleu un centro da banlieu parisina para escenificar os conflitos da exclusión, Machado faino cun centro da favela paulistana de Heliópolis para ofrecer un relato –baseado nalgunha medida nunha historia real, a da creación do Instituto Baccarelli– sobre as cicatrices dun grupo de adolescentes que non teñen outro futuro que abrazar a violencia. Porén, o director baiano non amosa só as feridas desa desigualdade, como noutras pezas do cinema brasileiro (Cidade de Deus ou Era uma vez), senón que tamén procura visibilizar o compromiso das persoas, como Laertes, violinista da Orquestra Sinfónica de São Paulo, que pretenden facerlle fronte dende as artes e a educación.

Película de BSO moi fermosa, lembrounos, inevitablemente, a atmosfera paulistana da Periferia de Iolanda Zúñiga e o conflito d’ As palabras poden matar de Marcos Calveiro, dúas obras que dende a nosa literatura recente abordan a complexidade do mundo da favela. A pesar de que o desenvolvemento do relato é previsible e a resolución un chisco forzada, Tudo que aprendemos juntos consigue emocionar e enguedellar ao espectador prendido entre a forza das interpretacións naturalistas dos mozos da orquestra e a serenidade dunha música marabillosa que reivindica o valor das belas artes para construír outro mundo diferente.

Onte 1733: Presentación de «Exhumación» de Marcos Abalde en Fornelos de Montes

/en , , , , , , , /por

Fornelos_07-08-2016

Coincidindo coas festas patronais de San Lourenzo Vello presentamos onte en Fornelos de Montes Exhumación, o libro de Marcos Abalde Covelo, gañador da IVª edición do Premio de poesía Manuel Lueiro Rey. Un acto que constituíu outra lembranza emocionante do autor da Derradeira escolma ferida, no ano do seu centenario, ademais da expresión da máis innovadora poesía galega. Un acto conducido por Carme Carreiro Montero, a auténtica alma mater deste certame e da causa Lueiro en Fornelos, no que participou tamén Emiliano Lage, o alcalde da vila, sempre agarimoso e receptivo coa memoria literaria do seu concello.

XG00260301Na súa intervención, en representación do xurado que outorgou o premio, Armando Requeixo xustificou o ditame unánime por contar Exhumación con tres trabes mestras, a estilística, a arquitectónica e a referida á mensaxe, o seu contido. Estilística na medida en que o poemario de Abalde contribúe a que poesía galega avance no camiño da renovación, por medio da utilización dun ritmo especial, unha adxectivación precisa e a utilización de luzadas teatrais, un traballo escénico con cada un dos textos. Arquitectónica por tratarse de 27 textos, incluído un poema de Adro, e dous grandes bloques de trece poemas cada un, «Non dominar» e «Non deixarse dominar». «Un libro, pois, balanceado, onde cada parte equilibra a outra, unha clara vontade autoral para que o libro teña equilibrio e unha idea reitora». Mensaxe, «na medida que se trata dun libro político e social, procurando a implicación comunal, amosando que a poesía serve para facer un mundo mellor».

A seguir, Requeixo debullou algunhas das temáticas abordadas no libro «que constitúe unha aposta polos desaparecidos, que viven nas marxes, dende aqueles que sufriron ao longo da historia, como os Irmandiños ou os resistentens do Medulio, até  «a problemática actual dos obreiros de Ferrolterra contaminados polo amianto». «Poemas que compoñen un fresco de implicación, que enlazan con outras voces actuais da poesía galega, como as de Daniel Salgado, Mairo Requeira, Xabier Cordal e, sobre todo, de Chus Pato, a quen Abalde homenaxea ao comezo da obra». Rematou o seu discurso Armando Requeixo recomendando a lectura dun libro que definiu como precioso.

No seu discurso, Marcos Abalde Covelo confesou ser discípulo de Lueiro, «unha persoa que puxo ao servizo dos mais oprimidos a súa intelixencia e afectividade». «Preocúpame o tema da dominación, o que é preciso exhumar». «Hoxe o ser humano está danado, o seu vínculo está roto, sexa cos seus irmáns, coa lingua e coa terra. Como podemos reconciliar ese vinculo? Nesa pregunta está a razón deste libro.»

»E moi importante exhumar un pasado sepultado da tradición dos oprimidos, recuperando o seu potencial emancipador. Temos o dereito garantido a saber que aconteceu e o deber de recordar esa longuísima tradición de oprimidos e resistentes nesta inmensa historia de catástrofe, onde, porén, hai espazo para a esperanza.»

«Mais tamén é preciso exhumar un presente sepultado, onde as tres cuartas partes da humanidade está excluída, sexa entre os países do norte e do sur, o que chamamos apartheid global, mais tamén na propia Galicia, onde este apartheid, o da subhumanidade moderna, tamén funciona. 20.000 rapaces son expulsados cada ano a vivir fóra de Galicia. O reino de España e, tras Romanía, o que ten maior número de nenos vivindo na pobreza, un de cada catro. Na miña xeración, a dos traballadores empobrecidos, ese apartheid é moi claro.»

Rematou Marcos Abalde reclamando a recuperación das vellas palabras: proletariado, emancipación, xustiza, empobrecemento. «A exhumación como redención da nosa dignidade sen esquecer que a principal responsabilidade que temos son as xeracións futuras». «Preocúpame moito a cultura da paz, se non hai inclusión, non hai posibilidade nin de paz nin de fraternidade.»