Listado de la etiqueta: compañel

Lagares e outros ríos do Fragoso

/en , , , , , , /por

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo ao río Lagares:

O concello de Vigo esparéxese sobre o Val do Fragoso, bacía vertebrada polo Lagares, o río por excelencia de Vigo. O Lagares nace entre as brañas de amieiros, salgueiros e bidueiros situadas por riba da Lagoa Mol, a 250 metros de altura, no lugar da Retorta, entre as mesetas da viguesa parroquia de Cabral e a redondelá de Vilar de Infesta, dentro das instalacións do Areo Club en Peinador. Dende alí percorre de leste a suroeste 17,5 quilómetros até chegar á Foz de Samil, despois de atravesar nove das vinte e catro parroquias dos que foron os concellos das terras de Fragoso.

Recibe augas o Lagares dunha rede de afluentes, ou veas fluviais de maior ou menor entidade, que na marxe dereita son: o Cernade, o Regado do Rial, o Cambeses, o Bagunda e o Campelos. Afluentes que conforman na marxe esquerda un mapa fluvial entupido polo ríos Grileira, Becerreira, Rego Sameiras, e, sobre todo, polos catro principais do Lagares: o Eifonso, o Barxa, o Rego Pereira e o Regueiro de Rega. Tendo á súa vez o río Eifonso un tributario principal, o regato de Riomao, que conta cunha pequena fervenza no seu curso alto. Mentres que o Barxa conta con tres: Rego de Quintián, Rego de Lavadouros e Regueiro de Senra. Como o río Rego conta con catro: o Rego de Presa, o Regueiro de Cartas, o Rego do Freixo e o Río Seco.

Nomes dos ríos do nos mapa fluvial, que ofrece un patrimonio de topónimos e microtopónicos, aínda vivos, estudados por Edelmiro Bascuas e nos que afondou Iván Sestay Martínez, autor da extraordinaria serie de libros Toponimia do Val do Fragoso, especialmente nos volumes I, dedicado a Coia (2008) e IV, a Sárdoma e Freixeiro (2015), publicados  pola Universidade de Vigo e o Servizo de Normalización Lingüística do concello de Vigo. Lagares que deberiamos chamar río Sárdoma, o topónimo máis acreditado na documentación histórica. E como salienta Iván Sestay este río maior do Fragoso careceu tradicionalmente dunha denominación unitaria, sendo recoñecido segundo o barrio ou freguesía pola que pasase: río Sardomela en Cabral, río de Vilar en Lavadores, río de Cambeses, río de Sárdoma (documentado antes do século XVI) en Freixeiro e Sárdoma, río de Gandariña ou río de Lagares en Coia, de onde colle o seu nome dunhas terras, xa consignadas en 1752 no catastro do Marqués de la Ensenada. Hidrónimo, que proporcionou nome a toda unha parroquia, a de Sárdoma, que Sestay considera existe dende hai milenios, de carácter prerromano precelta, que significa “o fluxosísimo”, “o que moito flúe” ou de “moita corrente”.

Río Lagares ou Sárdoma, que tanto ten, que primeiro percorre a parroquia de Cabral, onde no seu curso alto recibe o nome de Sardomela, o que é o normal nos ríos de nomes prerromanos. Numerosos muíños, hoxe en desuso, aproveitaron aí a forza río, que no lugar de Chan das Rás florece, de febreiro a marzo, o endemismo vigués narcissus cyclamineus, a coñecida flor amarela en forma de trompeta.

Despois, pasa pola parroquia de Lavadores, onde os rápidos de Coutadas e Raposeira son unha marabilla visual, para descubrir a fábrica de papel continuo «La Cristina», situada sobre outro pequeno afluente, o río Barreiro, fundada en 1862 por Norberto Velázquez Coppa, onde se fixo durante uns anos o papel que utilizaba a imprenta de Juan Compañel ou de Faro de Vigo. Primeira industria instalada no Lagares, contaba con caldeiras de vapor, trituradoras e outra maquinaria. Actividade industrial desta edificación de catro plantas sobre o río que continuaría como secadoiro de bacallao ou fábrica de lata.

No curso medio, o río recibe en Sárdoma as augas do Eifonso, curso onde se conservan en Bembrive as fragas autóctonas en mellor estado do concello e unha interesante fervenza. A seguir, continúa pola parroquia de Castrelos, onde recibe as do Barxa; atravesa a finca da marquesa e pouco máis adiante corre canalizado desde 1928, para facilitar a construción do estado de Balaídos, e soterrado baixo a grada de Río, o que supuxo o abandono do seu paso pola ponte medieval, unha das dúas pontes sobre o Lagares, xunto a de Sárdoma. Remata o seu percorrido o río polas parroquias de Matamá, Comesaña, Coruxo e Navia, onde conforma unha grande xunqueira, refuxio de aves acuáticas, antes de perderse na ría.

O que foi vertedoiro de inmundicias industriais e domésticas durante décadas, está sendo sometido a unha profunda transformación na procura de restablecer o seu equilibrio e convertelo nun espazo de lecer, seguindo o trazado do sendeiro que une as pasarelas do Lagares en Lavadores, un espazo de visita moi atractiva, coa desembocadura do río no Cabo da Foz. Un espazo público que o novo Plan Xeral ampliará de forma considerable coa pretensión de converter este eixo fluvial das terras do Fragoso no terceiro grande parque vigués, despois do Castro e Castrelos. Que o vexamos!

Pasadas as Letras

/en , , , , , , , , , , /por

Pasado Día das Letras Galegas dedico o artigo da semana en Faro de Vigo a reflexionar sobre a situación da lingua galega e a xornada do 17 de maio:

Víctor Freixanes na súa intervención no Club Faro de Vigo con motivo da homenaxe ao etnógrafo e profesor Antonio Fraguas afirmou que «o Día das Letras Galegas foi o grande invento da cultura galega do século XX». O actual presidente da Real Academia Galega salientaba así o carácter de celebración e de reivindicación do valor da lingua e da cultura galegas, con especial atención ao libro en galego que os promotores da iniciativa, os académicos Francisco Fernández del Riego, Xesús Ferro Couselo e Manuel Gómez Román, quixeron imprimir a aquel primeiro 17 de maio no que se conmemoraba o centenario da publicación de «Cantares Gallegos» de Rosalía de Castro na imprenta de Xoán Compañel da viguesa rúa Real.

Celebración e reivindicación que ao longo destas 57 edicións se mesturaron dependendo do contexto sociopolítico –dende os difíciles anos do Franquismo e Tardofranquismo, pasando polos de entusiasmo da Transición e fundación da Autonomía, até os actuais do conformismo feijoista– e do interese que achegaron as traxectorias biográficas e literarias das figuras galeguistas escollidas (apenas catro mulleres), dende as iniciais tiradas da escala de galegos ilustres (Rosalía, Castelao, Curros, Pondal) até as actuais, elixidas polas preferencias máis ou menos xustificadas, da maioría de académicos. Un resultado que comeza a amosar síntomas de preocupante desinterese para parte significativa da nosa sociedade, que considera o 17 de maio apenas como un día festivo no calendario laboral, mais que ven saíndo adiante con certo decoro grazas ao compromiso do profesorado de Primaria que a pesar das dificultades converte aos centros educativos nos espazos de privilexio desta efeméride transformada alí en «Semana das Letras Galegas».

Unha celebración institucional, sexa o acto político organizado pola Xunta de Galicia como a sesión solemne da Academia Galega, que a pesar da pegada moral de activistas resistentes do exilio interior, como é o caso de Antonio Fraguas, a figura desta edición, semella caeu na rutina dunha retórica e dun protocolo galeguistas incapaces de conectar coa maioría da nosa sociedade civil. Outrosí sucede coa propia mobilización en defensa da lingua galega convocada pola Mesa pola Normalización Lingüística, este ano de forma simultánea en varias cidades galegas, que a pesar da pertinencia das súas consignas xa non recolle os apoios transversais nin o entusiasmo que suscitara hai unha década coas protestas do sinistro decreto de pluriligüismo. Como teñen escasa transcendencia outros xestos fixados por esta tradición moderna como as portadas en galego dos diarios impresos ou a saída nalgunhas cidades das librarías a rúa presentando as novidades editoriais máis recentes na nosa lingua. Semella que en todos estes casos dunha ou doutra maneira o virus do conformismo paraliza o entusiasmo dunha sociedade afectada dunha preocupante falta de autoestima sobre o valor do seu idioma milenario, unha anemia colectiva cuxa manifestación máis preocupante é a ruptura da cadea de transmisión do galego como lingua da identidade familiar.

Unha lingua que vive un proceso imparable de substitución lingüística polo castelán, fenómeno agravado nas cidades onde é moi difícil atopar a crianzas que teñan o galego pola súa lingua de instalación ou sequera sexan capaces de pronunciar de forma espontánea algunhas frases correctas no noso idioma, coma se se tratase dunha lingua estranxeira, a pesar da súa presenza no currículum obrigatorio. O galego padece unha hemorrraxia de transmisión que de non ser atallada de inmediato ameaza a súa propia supervivencia, mesmo a pesar do incremento significativo do seu acervo literario e editorial (máis de trinta mil títulos) ou da súa presenza destacada en Internet. Nesta última década o galego acentuou o seu proceso de devalo, padece unha doenza gravísima que debería ser considerada un tema de estado para todas as administracións e cidadanía.

Neste contexto crítico celebrar as mil primaveras para a lingua galega, afoutar o futuro do galego debería ser a razón da celebración do Día das Letras Galegas, tamén, a nosa primeira festa laica nacional, na medida que o 25 de xullo se comparte coa festividade relixiosa do apóstolo. Razón de ser pola que a organización da efeméride debe ser repensada por todas as instancias, dende a propia Academia Galega, sobre todo nunha escolla máis xenerosa das figuras homenaxeadas como no seu protocolo, pasando polas iniciativas promovidas polas administracións, empresas e entidades cívicas, obrigadas a situar o futuro da lingua no centro do seu interese. Repensar colectivamente o futuro do Día das Letras Galegas coa intención de enxergar un futuro para o noso idioma, esa é a tarefa que nos convoca.