Listado de la etiqueta: afonso_x

Tortillas viguesas

Dedico o artigo da semana en Faro de Vigo as mellores tortillas viguesas:

Nas tirapuxas de rivalidade entre viguesas e coruñesas, finalizada a visita ás salas de trofeos e revisión de insignias da súa galeguidade, aparece o debate gastronómico sobre as mellores delicias de cada unha. Acontece decote que os do sur presenten como particularidade a excelencia das humildes empanadillas e os do norte o das súas tortillas de patacas ao xeito de Betanzos ou Cacheiras, que contan cunha tradición centenaria forxada na guerra de Cuba. E a verdade que sendo rigorosos pratos tan modestos e cotiáns como empanadillas e tortillas son especialidades da Galicia enteira, nun país de comedores de patacas, como acuñou Manuel Rivas, e de empanadas, canto menos dende o século XIII, como quedou documentado na cantiga 57 das de Afonso X O Sabio ou nos Vinte e catro galegos rústicos (1746) do padre Sarmiento. Como tamén posuímos a experiencia de tomar excelentes empanadillas na Coruña e saborosas tortillas en Vigo, amosando que máis alá de rivalidades deportivas e económicas, necesarias na cohesión comunitaria, no esencial viguesas e coruñesas compartimos idéntico celme.

A profesora e culinaria Matilde Felpeto Lagoa, autora do referencial receitario Cociña galega tradicional (Xerais 2017), considera que, ademais de ser redonda, a variedade é unha das características da tortilla de patacas, un prato que precisa apenas de tres ingredientes: boas patacas, ovos de galiñas de curral en liberdade e bo aceite de oliva. Para Carmen Parada, autora do alboral Recetas de Cociña Galega (Galaxia 1982), son tres os principios para facer unha boa tortilla: o corte da pataca, o callado dos ovos e a frescura dos ingredientes. Mentres para Ángel Muro, autor de El Practicón. Tratado completo de cocina (1892), que morreu en Bouzas (1897), onde veraneaba, o segredo da boa tortilla reside no xeito de facela ao lume, aconsellando abanear a tixola coa man esquerda, imprimíndolle un movemento circular para que así calle, e permita despois xirar sobre a base, pero en sentido contrario, un «contramovemento» que indica o instante preciso para virala, momento decisivo para o que aconsella utilizar unha viradeira, utensilio de barro fabricado na olaría galega, que tamén pode ser de madeira, louza ou lata. Carmen Parada aconsella vixiar o fritido das patacas para que non se deouren de máis, retirándoas do lume cando se notan renxentes. Matilde Felpeto propón acompañar a tortilla dunha ensalada de leituga, tomate e cebola ou de pementos de Padrón fritos, o que fai unha comida deliciosa. Parada aconsella comer a tortilla moi quente, mais Muro cre que fría é máis saborosa, mentres que Emilia Pardo Bazán, que cita a tortilla en La cociña española antigua (1913) cre que debe quedar redonda e dura e «só é presentable en almorzos de moita confianza».

E, entón, cal é a mellor tortilla viguesa? Pregunta que non admite resposta doada, mesmo despois de probar e gozar das tortillas dos bares e restaurantes con maior sona na especialidade. Tortillas viguesas que, en liñas xerais, non son tan cremosas como as da Casilla de Betanzos ou a Penela coruñesa, mais posúen altísimo nivel, saborosas e refinadas, tanto pola súa sinxeleza na preparación como polo punto exacto de frixido da pataca e do callado do ovo, concibido para ser gozadas quentiñas decontado. Fórmula secreta que bordan no bar San Amaro, da rúa Rogelio Abalde, onde dende hai case cinco décadas a familia de José Campos e Carmen Ferreira, hoxe xubilados, levan preparando a mellor tortilla viguesa. Como non a desmerecen tanto a preparada na cafetaría Cosmos, da Praza da Princesa, probablemente a mellor tapa desta especialidade na cidade, como no bar Brillante, da rúa Barcelona, á altura do Regueiro, onde Miro ofrece dende hai tres décadas unha completa carta de tortillas, dende a clásica a outras híbridas, con chourizo, pemento, xamón ou mesmo estrugas. Como outra tortilla clásica, dende hai máis de catro décadas, é a da taberna O Porco, da rúa Real.

Mapa no que non poden faltar a localización do bar Carballo, na rúa Manuel Núñez, e d’ A tapa do barril, da rúa López Mora, onde preparan tortillas singulares polo seu punto zumarento, ideais para tomar en bocadillo. Como tamén teñen creto as do restaurante O Faro, fronte a Santiago de Vigo, ou varias das servidas na rúa Rosalía de Castro, en La aldeana, en La casa de Reme, tanto a preparada con cebola, como con chourizo ou grelos, ou na taparía Las Tablas, que ofrece unha excelente versión da tortilla ao xeito de Betanzos. Sen esquecer nesta viaxe, unha das miñas preferidas, a da taparía La chabola, do paseo Marítimo de Panxón, onde Silvana prepara a mellor tortilla do Val Miñor. Con todo, as mellores tortillas viguesas son as caseiras, as que preparamos nas cociñas ao gusto noso. En cuestión de tortillas non está nada escrito.

Gabanza da castaña

Ás portas do San Martiño dedico o artigo semanal en Faro de Vigo a realizar unha gabanza da castaña galega:

Esta é a semana por excelencia dos magostos, na que a carón do lume rendemos culto ao froito do castiñeiro, a árbore milenaria, xunto ao carballo, da nosa paisaxe agraria. Festa de orixe pagá, acristianada como tantas outras, celebrámola vencellada ao 11 de novembro, festividade de san Martiño de Tours, coincidindo con ese tempo sempre ventureiro do pequeno verán de San Martiño, «que dura mentres o can avanta o porteliño» ou «que pode ser grande ou pequeniño» e no que «os trompos saen ao camiño». Unha festa popular que anuncia a chegada dos primeiros fríos da outonada e a necesidade de arrouparse dos rigores do inverno.

Xaora, foi Manuel Murguía o primeiro en sinalar a importancia dos magostos na nosa cultura, interpretándoos como un banquete funerario no que a castaña, o viño e o lume simbolizan a presenza da vida e tamén da morte: a castaña medra, incha e rebenta; o viño é o sangue da terra; e o lume, símbolo do deus da vida, é o elemento purificador e unificador desta cerimonia. Magostos reforzadores dos vencellos entre os membros de cada comunidade agraria, que celebran cos seus aturuxos o estoupido de cada castaña lume, tradición anovada hogano nos centros escolares e nas asociacións veciñais coas súas festas arredor do lume das castañas.

Magostos que formaban parte dos coidados comunitarios dos soutos que chegado o outono se repetían, cando a veciñanza da aldea soutaba, recollía as castañas bulladas e atoleiraba os castiñeiros coas baloiras ou taloiras para guindar os ourizos ao chan. Despois de ourizalas coa petela, un pau en forma de pinzas, levábanas aos sequeiros, pequenos edificios unidos á casa ou a unha parte dela e que tiñan un andar coas táboas do piso lixeiramente separadas e cheas de buratos. Alí permanecían, durante dúas semanas, ao coidado dunha persoa que as remexía cun rodo cada dous ou tres días. Cando estaban secas e logo de desbotar os picóns e as carabulecas, as mirradas ou de peor calidade, que se arredaban para cebar aos porcos, pasábanse ao canizo, de onde se ían collendo a medida que se necesitaban.

Non hai dúbida de que dende a chegada dos romanos, o noso foi un pobo de comedores de castañas, como amosa o feito de que Afonso X o Sabio xa as citara nun verso da súa cantiga 386 («A que avondou do vinno aa dona de Bretanna»: «que sól non lles minguou dele que valvéss’ ũa castanna”»). Na Idade Media, coa expansión da cultura dos mosteiros bieitos e cistercienses, e a conseguinte limpeza e cavadura dos montes, que facilitou a plantación de viñas e castiñeiros nos seus arredores, a castaña constituíu o alimento principal da poboación durante o inverno, un auténtico pan do pobres, até que co descubrimento de América foi substituída polo millo e, sobre todo, polas patacas, as chamadas castañolas, castañas mariñas ou castañas de terra.

No século XXI, no «país do millón de vacas» (arredor de 600.000) e do abandono das aldeas da Galicia interior, a castaña continúa tendo a súa importancia na nosa produción agraria e constitúe unha das súas potencialidades exportadoras (na actualidade a 60 países) polo seu prestixio como alimento saudable e de produción sostible. Secasí os arredor de 20 millóns de quilos recollidos cada ano nos soutos galegos, valorados no mercado en 35 millóns de euros, o 60 % da produción española, converten a Galicia nunha humilde potencia castañeira. Unha produción que, segundo os responsables da Indicación Xeográfica Protexida (IXP) Castaña de Galicia, creada en 2009 para modernizar o sector e velar pola súa protección e promoción, podería ser incrementada de forma moi significativa se fosen recuperados e modernizados os cultivos dos soutos tradicionais, mecanizada a súa recollida e promocionado o seu consumo como alimento saudable, materia prima utilizada na cociña máis creativa e innovadora na preparación de fariñas, cremas, salsas, marmeladas, pans ou sobremesas.

No entorno da gravísima alerta climática mundial, a continuidade anovada das castiñeiras galegas permite a conservación dos soutos como ecosistemas autóctonos que achegan biodiversidade á paisaxe agraria sendo un dos cultivos agroforestais con maiores posibilidades de diversificación e economicamente máis rendibles e sostibles. Unha produción baseada na calidade do froito protexido, definido polo seu pericarpo fino, cor marrón, membrana fina, sabor doce e textura fina. Mais tamén pola diversidade das castiñeiras cultivadas de forma tradicional, na que a IXP recoñece até 23 variedades multiplicadas por enxertos dende hai séculos (amarelante, de presa, branca, calva, inxerta, de parede, negral, luguesa, loura, longal, garrida, famosa…), que ofrecen matices de formas e sabores.

Celebremos os magostos con castaña galega, o xeito noso de festexar a outonada!

Outonía

Dedico o artigo da semana en «Faro de Vigo» a celebración do día de San Martiño, cos seus magostos e trompos ao camiño:

Son estes días de Outonía. Arrefría e chegaron as chuvias. A castañeira ofrece os seus cornetes de bullós na Praza da Farola, esa que o concello debía fixar no seu rueiro como Praza de Galicia. Pasaron os días de defuntos coas súas cabazas de luz e o desfile dos seres do Trasmundo que cada ano abren o tempo de Samaín no que na nosa cultura tradicional celebramos a mudanza de estación e rendemos culto ao froito do castiñeiro, a chamada árbore do pan, a máis representativa da nosa paisaxe agraria, xunto, claro está, a enciñas e carballos. Outonía na que acentuamos a nosa condición de sermos un pobo de comedores de castañas, froito que en Galicia se consome dende a Idade Media como testemuña un verso da cantiga 386 de Afonso X o Sabio: «que sol non lles minguou deles que valvéss’ ũa castanna». Humildes castañas que foron durante moito tempo pan dos pobres, alimento principal durante os meses de invernía, fenómeno, ao que non foi allea a expansión da cultura dos mosteiros, que supuxo a plantación de viñas e castiñeiros nos seus arredores.

Outonía na que arredor da data máxica do 11 de novembro, día de san Martiño, santo de moita querenza en máis de duascentas parroquias do país, os peóns saen o camiño, como testemuña un refrán recollido polo vigués Miguel Rubinos Conde en Candeán: «Este ano fixemos caso do proverbio “no San Martiño trompos ao camiño” e aproveitamos o magosto para pór a buxaina a danzar». Unha data na que cada ano Brinquedia, a Rede Galega de Xogo Tradicional, dedica ao «Día do Peón», ou do trompo, trompa, peonza, perinola, buxaina, entre outros nomes, todos moi fermosos, utilizados para chamar a ese brinquedo que xira e baila sobre a punta e a caperucha no chan, ou na man, impulsado polo despregue dun cordel. Un xogo popular, que segundo Arturo Romaní, chegou a Galicia dende Oriente, a comezos do século XVIII, que ten no refraneiro popular un calendario moi preciso de xogo xa que «polo san Martiño, 11 de novembro, peóns ao camiño; polo santo André, 30 de novembro, trompos outra vez; polo santo Amaro, 15 de xaneiro, peóns ao tellado; polo santo Antón, 17 de xaneiro, peóns ao caixón; pola santa Olalla, 12 de febreiro, peóns á borralla e por Pascua, trompos ás áscuas». Tradición de recuperación de xogos populares e cooperativos que algúns centros educativos fan coincidir nestes días de Outonía coa celebración dos Magostos, ofrecendo así un modelo alternativo ao xogo dixital solitario ou á ditadura do fútbol (case sempre exclusivamente masculino) nos patios escolares.

Outonía que é tempo, tamén, das primeiras matanzas («A cada porco lle chega o seu san martiño», lembra o refraneiro), dos primeiros caldos de gloria (citados por Rosalía en «Cantares Gallegos»), dos primeiros cocidos alegres (como cualificaba Picadillo ao cocido de noso), que se alongarán na invernía até o Entroido, tempo de excesos e das larpeiradas de tixola. Pratos da mesa da outonía nos que, por ventura, a humilde castaña recupera o seu protagonismo, sexa como saboroso caldo de castañas (nada que ver coa «augas de castañas», expresión popular para designar ao café malo ou pouco cargado) ou como puré ou acompañamento das carnes de caza e, sobre todo, do lombo do porco, un dos pratos estrelas da outonía. Protagonismo da castaña que nas sobremesas convértese en delicias de biscoitos e tortas, en cremas, e bombóns, flans, galletas, merenga, pudin, mousse ou diversos pasteis na que é ingrediente principal. Castaña convertida en produto de «delicattessen» dende hai sesenta anos polo ourensán José Posada Torres creador desa marabilla larpeira que é o marrón glacé, o produto estrela dun catálogo amplísimo de transformación industrial da castaña galega, presente en tendas de máis de vinte países.

Outonía que como os peóns no camiño convida a percorrer o país, seguindo o ronsel das fumaredas coa intención de sentir o arrecedendo da outonada, da queima de leña das bidueiras e da resistencia das casas aínda abertas, unha fragrancia hoxe case desaparecida dos contornas urbanas e periurbanas, vivificadora dunha memoria na que intuímos a que gozaron noutrora os nosos maiores nas parroquias do Val do Fragoso. Outonía que, tras a vendima, é tempo de privilexio para gozar durante apenas un días das nosas mellores paisaxes vitivinícolas do ano, preparándonos para os rigores (non só climatolóxicos), que con certeza, traerá a invernía. Recomendo apoiar dende os fogares os magostos escolares (beizón a tanto claustros que contra vento e marea manteñen aceso o lume que alampea). Chamo a participar nos magostos veciñais e populares, como o organizado no serán do venres na praza de Eugenio Fadrique pola Asociación Sociocultural As da Industria, como un espazo para a convivencia e a festa. Probar a castañada e sacar os trompos ao camiño, a Outonía.