O Bou «Eva»
No artigo da semana en Faro de Vigo recconstrúo cos datos dispoñibles o relato do suicidio colectivo do bou «Eva», con motivo do setenta e cinco aniversario daquela traxedia.
A madrugada do 23 de abril de 1937 oito homes e unha muller, entre os 24 e os 44 anos, morreron, tras o asalto fascista ao bou Eva no que pretendían fuxir dende o peirao do Berbés. Aquel episodio estarrecedor, o maior suicidio colectivo da Guerra Civil, foi agochado polo franquismo e silenciado, ou polo menos escasamente difundido, durante o proceso da Reforma Política, a pesar de que a primeira noticia da traxedia xa a dera Rafael Dieste na súa crónica «Unha morte lanzal» publicada na revista Nova Galiza en Barcelona durante o mes de xuño de 1937. Setenta e cinco anos despois é de estrita xustiza recuperar a memoria daquelas nove persoas que morreron sen cometer outro delito que, despois de nove meses de esquivar a persecusión, pretender evadirse da represión franquista daquel terrible ano.
Eran catro comunistas –unha parella de recén casados Ángel Nogueira Nogueira e Carmen Miguel Agra, ademais de Luís Álvarez González, obreiro de Barreras, e Camilo Campos Méndez, barbeiro–; tres socialistas –o mariñeiro Manuel Martínez Moroño e os irmáns Fernando e José Rodrigúez Lorenzo, ambos os dous albaneis– e dous mestres galeguistas de Rianxo, curmáns de Castelao –José Losada Castelao e Manuel Rodríguez Castelao– que estiveran agochados durante uns meses en Vigo na casa de Ramiro Isla Couto, segundo confesou Valentín Paz Andrade no seu libro de conversas. Sabemos, tamén, que se salvou Domingo Pombo, daquela secretario do Partido Galeguista en Ferrol, que chegou un pouco tarde á cita do embarque. Até hai moi pouco, a súa historia non fora investigada en profundidade nos arquivos militares, traballo que acometeu o profesor Xesús Alonso Montero que publicará nos próximos meses un libro no que relata os pormenores do episodio. En todo caso, sabemos que era a intención dos fuxidos chegar a algúns dos portos republicáns do Cantábrico ou a Francia e trasladarse logo á España leal, como conseguiran outras fugas exitosas que partiran dos peiraos vigueses.
Fóra este o caso, como relata Dionísio Pereira no seu libro Loita de clases e represión franquista no mar (1864-1939), do arrastreiro en parella do Grand Sole Emilia Márquez que, mediado o mes de marzo de 1937, desviou o seu rumbo cara a Bilbo onde desembarcaron os seus doce tripulantes. Aqueles nove antifascistas, que representaban unha boa parte da pluralidade política da Frente Popular, non tiveron tanta fortuna. Cando xa estaban a bordo do pesqueiro foron delatados, probablemente, por un tripulante e asaltados por un grupo de fascistas e membros da Garda Civil e Policía, que arrimaron un buque alxibe desde o que introduciron unha mangueira coa intención de anegar as bodegas do bou. Ao comprobar que os evadidos non saían, decidiron deitar auga fervendo e foi entón cando se foron escoitando os disparos dentro do Eva. Os fuxidos decidiran poñer fin ás súas vidas xa que para o profesor Alonso Montero «non se entregaron porque estaban convencidos de que ninguén os libraría da morte, da morte despois da sevicia da tortura». No rexistro civil de Vigo recóllese apenas que estas persoas faleceron por «un tiro de bala». Sabemos que todas as vítimas tiñan un tiro na tempa esquerda, coa excepción de Angel Nogueira na dereita, aínda que son moitos os aspectos por coñecer do acontecido no buque.
Valentín Paz Andrade foi o autor do primeiro poema en galego sobre a traxedia, «Na onda até Rianxo». Escrito en 1976 e publicado no libro Cen chaves de sombra (1979) homenaxea aos curmáns de Castelao: «Da nosa luz vivían e ao perdela […] no bou Eva apresado no Berbés,/ coa cámara chea de escapados,/ voluntarios da morte todos eles / adiantando o seu fín / á auto-execución se condenaron / como Sócrates náuticos». Anxo Angueira cantou ás vítimas no seu poemario Fóra do sagrado (2007): «Vigo Berbés trinta e seis / Berbés mariñeiros do mare e o bou Eva», «malpocadiños todos todos / nadando mortos no Berbés».
A traxedia do bou Eva, o auténtico Medulio contemporáneo, permaneceu silenciada durante sete décadas. O esforzo de persoas como Concha Nogueira Miguel, filla do matrimonio comunista falecido, de investigadores comprometidos como Xesús Alonso Montero, e doutros membros das asociacións que traballan pola recuperación da memoria republicana de Galicia, permitiron que este terrible suceso non fora nunca esquecido. Camiño xa dos corenta anos da caída da ditadura, non hai que ter medo a volver a mirada cara ao que sucedeu no dramático trinta e seis e nas décadas franquistas posteriores, porque a desmemoria é o peor virus que podemos inocular no noso futuro. Reconstruír o relato de acontecementos como os do bou Eva, recuperar a biografía daquelas vítimas, fixar o seu recordo cívico no peirao do Berbés son formas de sementar ronseis de paz e esperanza.
Acompañar ao profesor don 
Logo, Montero fixo un rápido retrato biográfico de Piñeiro. Nacido en Láncara no ano 15, de orixe labrega, estuda os bacharelatos en Lugo, período no que ingresa nas Mocidades Galeguistas, «onde xa destaca máis como teórico que como activista». Lembrou, don Xesús, as palabras de Otero Pedrayo de 1934: «coñecín un rapaz en Lugo que é un auténtico Erasmo». Piñeiro na súa mocidade republicana xa era un meditador, un reflexivo, un teórico. Na Guerra salva a vida enrolándose cos da súa quinta no exército de Franco. Rematada a contenda, segue sendo republicano e galeguista. «Decátase que é desas poucas persoas que pode loitar na clandestinidade pola causa galeguista.» Xesús, a esa altura da súa intervención, enfatiza no carácter heroico da decisión de Piñeiro de facer oposición clandestina nun período (1940-1942) no que a represión era feroz. A continuación salientou a importancia da data do 2 de febreiro de 1943, data do triunfo das tropas soviéticas en Estalingrado, o que provoca o convencemento nos galeguistas, como noutras forzas de oposición, que a ditadura de Franco caerá decontado. Esta é a razón pola que en 1943, Piñeiro viaxará a París para entrevistarse con Giral, presidente do goberno da República, coa intención que introduza no seu goberno a un ministro galego sen carteira (Castelao), que representará a Autonomía Galega. Regresa a Madrid, onde será detido en 1946, e logo xulgado e condenado a seis anos dos que cumprirá tres. «Piñeiro de 1946 a 1949 estivo en prisión con Koldo Michelena, mais nin el nin o seu amigo euskaldún foron torturados, aínda que presenciaron a tortura.» Don Xesús proseguiu o seu relato, «cando sae da cadea en 1949, Piñeiro deixa de defender a República, porque sabe que se está xestando a causa monárquica. Deixa de defender a República e aposta por defender valores.» Formula unha nova estratexia, a de utilizar as canles legais, as dunha editorial, para contactar cos novos e defender os valores galeguistas.» A pesar de que Piñeiro non aparece na foto de creación da editorial, xa que está en Valdecilla operándose dos ollos, Galaxia será clave na súa estratexia. Proporciónalle un soldo, como director literario, e a posibilidade de exercitar o seu labor dende a súa casa de Santiago. «Xelmírez 14, 4º e a mesa camilla pola que pasamos todos aparece na historia de Galicia. dende alí Piñeiro propón unha información democrática. Dende alí Piñeiro fala da situación da cultura e da lingua. dende alí reiventa a cultura galega.»
O profesor Alonso dedicou o derradeiro treito da súa intervención a presentar unha breve panóramica da cultura galega tras a Guerra Civil e a nova estratexia que sobre ela introduce Piñeiro. «Dende 1936 a 1948 non se publica en Galicia ningún libro en galego, coa excepción dos que se publican en América. Esa era a situación coa que se atopa Piñeiro á saída da cadea. Entón, rompeu co Partido Galeguista, porque naquel momento era suicida mantelo na clandestinidade. Dende ese momento a gran tarefa de Piñeiro será demostrar, sobre todos aos novos, que eramos reticentes, que o galego debía ocuparse da alta cultura.» Esa estratexia é a que condice a Piñeiro a publicar en 1951 un ensaio sobre a saudade, que foi cualificado por Juan Aparicio, que logo sería un destacado censor do Réxime, como «un texto que tiña faltas de ortografía no corpo e n alma». Coa publicación deste texto Piñeiro quere demostrar que o seu idioma é unha lingua A. No mesmo ano, 1951, Piñeiro e o seu amigo Celestino Fernández de la Vega traducen do alemán un libro de Heidegger, A esencia da verdade, mais teran que agardar a 1956 para conseguir autorización e velo publicado. «No seu proxecto, Piñeiro incorpora aos doutores Rof Carballo e García Sabell, ao poeta Luís Pimentel, así está reiventando a cultura galega. esa é a gran proeza de Piñeiro, realizada na austeridade, na sobriedade dunha condición moi adversa.» son as palabras de conclusión da conferenciante de don Xesús.
Esta magnífica conferencia de Alonso Montero, que recolle a tese central do libro que está corrixindo para Galaxia, Ramón Piñeiro ou a reinvención da cultura galega, será a base da súa intervención nas xornadas «
