Listado de la etiqueta: auschwitz

Onte 2037: Primo Levi a e necesidade primaria de contar

/en , , , , , , , /por

Sempre gustei da imaxe da lectura que empregaba Agustín Fernández Paz para expresar que como as cereixas, unhas lecturas enguedellábanse noutras. Así tras a nota que publiquei onte sobre a edición galega de Se isto é un home, reparei en que me quedaran atrás dous libros que no seu momento, o verán de 1996, foran para min como editor moi relevantes. Refírome, en primeiro lugar, O violín de Auschwitz (Xerais 1996), a novela de Mª Angels Anglada, traducida co catalán por Xabier R. Baixeras, a novena entrega da colección Fóra de Xogo, sen dúbida, o primeiro texto da literatura xuvenil en galego sobre a temática do Holocausto. Unha novela, que lembro fermosa e emotiva, protagonizada por Daniel, un luthier xudeu de Cracovia, obrigado a construír no propio campo de exterminio un violín que debería ser perfecto.

E a novela de Anglada, que despois de dúas décadas merecería ser reeditada, levoume a outra pequena alfaia moi diferente que lera naquel momento, Primo Levi en diálogo con Ferdinando Camon (1996), un volume de conversas co autor de Se isto é un home publicado por Anaya&Mario Muchnick na súa serie «Europeos sen fronteiras», que daquela tanto me gustaba. Un libro breve, de formato de peto, no que uns meses antes do seu pasamento, Levi confesa que cando estaba no campo de concentración tiña sempre o mesmo soño: «Soñaba que regresaba, que volvía coa miña familia e lles contaba, pero non me escoitaban». Unha situación que Levi consideraba típica nos prisioneiros de Auschwitz, que nesta situación na que ser humano dana [fire] ao ser humano, contar establécese como unha necesidade primaria, fundamental. Contar, que pode ser tamén escribir, lembrar, facer memoria, como unha forma de liberación, un consolo.

Neste libro de conversas, ademais de reflexionar, entre outros temas, sobre a incomunicación lingüística, a responsabilidade do pobo alemán no exterminio («o pobo alemán no seu conxunto nin sequera intentou resistir») ou a razón de ser dos campos de concentración (terror, exterminio e man de obra), Levi aborda a cuestión relixiosa confesando que «a experiencia de Auschwitz me afectou tanto que destruíu todo o resto da educación relixiosa que recibín». Confesión máis rotunda cando afirma nas páxinas finais: «Existe Auschwitz, polo tanto, non poder haber Deus». Afirmación que Ferdinando Camon, xornalista católico, aclara nunha nota entre paréntese: «No texto mecanografado [revisado por Levi] agregou a lapis: “non atopo unha solución ao dilema. Búscoa, pero non a atopo”».

Onte 2036: «Se isto é un home» e a literatura do Holocausto en galego

/en , , , , , , , /por

Dediquei os últimos días á lectura calma de Se isto é un home (Xerais 2019), a versión galega de Se questo é un uomo (1947), a estremecedora novela do Holocausto de Primo Levi. Unha tradución brillante de Xoán Manuel Garrido Vilariño, autor tamén dun epílogo esclarecedor sobre o percorrido vital e intelectual do autor italiano. Unha excelente edición galega que culmina o proxecto de Garrido, quen hai quince anos xa presentou a súa tese de doutoramento sobre a tradución desta novela testemuño dos campos de exterminio, escrita dende o deber memoria e dunha experiencia non humana como sobrevivente de Auschwitz. Unha edición moi demorada e coidada, tras máis dunha década de traballo do tradutor, que coincide ademais no ano do centenario do nacemento de Levi. Unha das pezas senlleiras da literatura do século XX que agranda o catálogo referencial de narrativa de Xerais como do conxunto da edición galega.

Durante toda a lectura non puiden evitar ter moi presente as imaxes da visita inesquecible aos campos de Auschwitz e Birkenau fixemos hai agora dous agostos, espazos da barbarie fascista, a manifestación máis monstruosa das atrocidades da historia humana. Lendo Se isto é un home comprendemos mellor ca en ningún estudo sobre o Holocausto como se chantaron as raíces da intolerancia e do antisemitismo e como lembrar o xenocidio é un deber. Coñecer a ignominia nazi é sempre imprescindible, xa que como sinala o propio Levi no seu epílogo, escrito para edición escolar de 1976, «o sucedido pode volver ocorrer, as consciencias poden ser de novo reducidas e ofuscadas: até mesmo as nosas».

Se isto é un home é unha peza narrativa que supera os límites e as etiquetas de xéneros. Novela rabiosamente moderna e actual, tanto pola utilización dos recursos da narrativa testemuñal, bautizada hoxe como autoficción, como polo seu carácter ensaístico e alegato antifascista. Un texto escrito dende a experiencia que esculca na alma humana e na vontade de «sobrevivir coa finalidade precisa de explicar as cousas que presenciamos e soportamos». Unha evocación dun tempo que pasa gota a gota, capaz de transformar seres humanos en fantasmas, escrito coa intención de «fornecer documentos de cara a un estudo sereno dalgúns aspectos da alma humana». «Quen todo perdeu, pérdese a si mesmo», escribe Levi, quen confesa nestas páxinas que «a lingua carece de palabras para expresar esta ofensa e a destrución dun home». Unha lectura marcante, engramática, que aconsello facer co marcador nunha man e coa emoción contida, xa que é capaz de desmontar prexuízos conformistas sobre o que constitúe o celme da condición humana e da súa dignidade. O derradeiro capítulo, «Historia de dez días», os previos á liberación do campo polas tropas soviéticas, constitúe o relato máis cru e estremecedor que teño lido nunca sobre o territorio da desolación e sobre o agromar da esperanza, nacida das cinzas da solidariedade e da fraternidade de compartir un anaco de pan: «parte da nosa existencia reside nas almas de quen entra en contacto connosco».

A edición de Se isto é un home supón un fito decisivo para a consolidación dese pequeno catálogo de narrativa do Holocausto traducida ao galego, iniciado polo propio Xoán Garrido coa tradución de Historia da Shoah de Georges Bensoussan e continuado con Auschwitz explicado á miña filla de Anette Wieviorka, traducido por Susana Piñeiro Paz, ambos os dous publicados en Bivir, e a novela Götz e Meyer de David Albahari traducida do serbio por Jairo Dorado Cadilla. Títulos traducidos aos que debemos engadir as novelas Laura no deserto de Antón Riveiro Coello e O amor nos escuros días de Birkenau de Alberto Canal e o libro de relatos Un animal chamado Néboa de Ledicia Costas.

Os meus parabéns a Xoán Garrido por esta tradución, que aventura merece ser premiada pola súa calidade e referencia, como a Xerais por continuar alimentando o seu catálogo literario con textos esenciais.

Memoria do Holocausto

/en , , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo ao Día do Holocausto:

O pasado 12 de agosto visitamos os campos de concentración de Auschwitz e Birkenau, situados en Oswieçim, preto da cidade de Cracovia na cerna da simpática Galicia polaca. Seis horas inesquecibles, que compartimos con outros centos de visitantes (máis dun millón cada ano) procedentes de todo o mundo, no lugar de martirio e exterminio máis coñecido do planeta, na chamada “residencia e porta da morte”, transformada polo goberno polaco en Museo e espazo de educación para a paz e para a conmemoración das vítimas. Soubemos de primeira man por que Auschwitz e Birkenau son o símbolo do Holocausto, quizais o sinónimo máis preciso para referirnos ao homicidio e ao terror, ao racismo, á xenofobia, á intolerancia, ao antisemitismo e á conculcación dos dereitos humanos.

Foi unha visita para nós marcante pola reconstrución detallada do relato do exterminio de máis dun millón de persoas (a maior parte delas xudías) que se estima morreron nas súas cámaras de gas, como daqueloutra infamia das que foron destruídas por unha existencia humana miserable e aniquiladora, rescatando as palabras do escritor Primo Levi, e morreron a causa da fame, dos castigos, do traballo escravo, de doenzas e epidemias, de execucións no Paredón da Morte ou dos experimentos médicos criminais do doutor Mengele.

Na reconstrución da memoria de Auschwitz resulta moi emocionante o relato que coñecimos de Anatoly Shapiro, o primeiro oficial do exército soviético que entrou no campo o 27 de xaneiro de 1945 e abriu as portas da liberdade ás cincocentas persoas que aínda permanecían alí. O comandante ucraíno lembrou anos despois que cando os membros do exército vermello entraron en Auschwitz viron “algunhas persoas esfarrapadas, non semellaban seres humanos, eran puro óso”. “Dixémoslle que quedaban libres do dominio alemán, mais non reaccionaron, non podían mover a cabeza ou dicir palabra ningunha”. Shapiro lembra o horror que atopou nos barracóns de mulleres e como dous meniños que lograron sobrevivir cando os viron comezaron a berrar asustados: “Non somos xudeus!, ¡non somos xudeus”. O ucraíno non esqueceu o feito terrible de que algúns dos superviventes morreron cando probaron os primeiros alimentos que os cociñeiros soviéticos lles prepararon, “porque os seus estómagos non funcionaban”, rematando a súa testemuña coa intención de que “a seguinte xeración non permita nin por un segundo que se repita de novo o que sucedeu durante aqueles anos”.

Con idéntica intención, o primeiro de novembro de 2005 a Asemblea Xeral das Nacións Unidas declarou o 27 de xaneiro como o Día Internacional de Lembranza do Holocausto. Unha efeméride que este 2018 a UNESCO propuxo se centrase na educación e na lembranza do Holocuasto como unha causa compartida. Un foco temático que alerta sobre o feito de que o Holocausto non só afectou aos países onde se cometeron os crimes nazis, senón que tamén repercutiu en moitos outros lugares do mundo de xeito que todos os estados comparten a responsabilidade colectiva de recuperar a memoria das vítimas e “a de educar sobre as causas, as consecuencias e a dinámica do delito de xenocidio, así como fortalecer a resiliencia da mocidade contra as ideoloxías de odio”.

Nesa liña saudamos as numerosas iniciativas pioneiras que nestes días agromaron en Galicia para a conmemoración do Día do Holocausto, como a exposición escolar sobre Joaquín Balboa, o preso 3833 de Mathausen, ou a fotográfica de Boix, o fotógrafo de Mathausen. Xaora, particular interese tivo o extraordinario artigo de María Torres publicado no dominical de Faro de Vigo sobre os vigueses en campos nazis, que evidencia a existencia de cerca de 10.000 republicáns españois recluídos en campos de exterminio coa beizón de Franco e coa colaboración de Pétain, dos que 180 (122 falecidos) eran galegos e dos que 13 naceran, residiran ou faleceran en Vigo, e dos que por ventura se rescatan do esquecemento os seus nomes e o periplo das súas vidas.

Como importancia histórica ten a aprobación o 24 de xaneiro por parte de todos os grupos do Parlamento de Galicia dunha “Declaración institucional sobre o Día de Conmemoración Anual en Memoria das Vítimas do Holocausto” na que se recoñece a existencia de 200 vítimas do Holocausto orixinarias de Galicia, así como a colaboración neste xenocidio da Ditadura franquista, “que perseguiu miles de homes e mulleres que fuxiron do Estado español despois da derrota da República en 1939 e tras a instauración dun réxime fascista”. Dáse así un paso simbólico senlleiro, apoiado polo Partido Popular de Galicia, para asumir a tarefa de facer memoria da ditadura, de non volver nin acalar nin agochar os crimes de seis millóns de persoas, ao tempo que ao compromiso de traballar arreo contra calquera brote de racismo, xenofobia e discriminación.

Onte 1909: Dous filmes sobre o Holocausto

/en , , , , , , /por

Despois da experiencia marcante vivida hai días cando visitamos os campos de Auschwitz e Birkenau, dúas películas que vimos esta fin de semana, O fillo de Saúl do húngaro Lászlo Nemes e Hannah Arendt da alemá Margaret von Trotta, adquiriron unha maior relevancia. Dúas fitas de fasquía narrativa diferente que, ademais de denunciar o xenocidio xudeu nos campos de concentración nazis, propoñen unha reflexión moral e política da que o espectador non pode allearse. Do extraordinario film do debutante Nemes impresionoume como a utilización de recursos técnicos, sexan longos planos secuencia, constantes fóras de foco ou o protagonismo do son de ambiente, constitúen tanto opcións estéticas como éticas. Dificilmente pode representarse de forma máis fidedigna o horror que nas marxes da pantalla ou nos berros que se escoitan tras as conversas murmuradas, mentres a cámara persegue a caluga dun protagonista obsesionado por enterrar ao seu fillo, o único xeito de asegurar a salvación.

Nemes condena ao espectador a querer ver e non poder facelo, un xogo sutil, que non agocha nada que resulte esencial para expresar a ruindade do ser humano. Como resulta inquedante a reflexión que von Trotta propón sobre a banalidade do mal no biopic sobre a filósofa xudía, formada con Martin Heidegger, a raíz do seguimento xornalístico que fixo en 1961 para The New Yorker do xuízo a Adolf Eichman, un dos máximos responsables nazis dos campos de exterminio. A veterana directora de A honra perdida de Katharina Blum ofrece un retrato matizado de Arendt, moi lonxe dos perfís da haxiografía, procurando a súa credibilidade no protagonismo da palabra, os diálogos e os monólogos (como a lección memorable que imparte diante do seu alumnado e os responsables da universidade). Dúas películas que afondan nas raíces do xenocidio e do totalitarismo, alertando sobre a necesidade non abandonar nunca o pensamento, onde reside a cerna da liberdade que se pretende erradicar.

Onte 1756: A novela galega do holocausto

/en , , , , , , /por

XG00162201Resultou onte moi emocionante a presentación no Liceo de Ourense d’ O amor nos escuros días de Birkenau, a segunda novela de Alberto Canal.Trasa proxección do booktrailer, na súa versión longa (catro minutos) e a intervención do editor, o fotógrafo Rubén Vilanova, que colaborou con Canal na portada e na preparación do booktrailer, relatou a súa visita a Auschwitz e a Birkenau e a reflexión que esta experiencia estremecedora lle provocou.

“Birkenau era un campo de exterminio de 5 quilómetros cadrados, onde foron asasinadas un millón de persoas en dous anos (arredor de 1942). Organizado en naves dunha soa xanela, rodeadas de arame de espiño electrificado, que usaban os reclusos para suicidarse, constaba de catro crematorios e cadansúa cámara de gas, con capacidade para 2.500 persoas por turno. Cando estás alí e repasas todas estas cifras é imposible non preguntarse como foi posible que ocorrera algo semellante nun tempo non moi afastado”.

“Comprobas como os nazis procuraban a deshumanización completa dos reclusos, aos que rapaban e quitaban todos os obxectos persoais, até non ser capaces de identificarse. O seu obxectivo era cousificalos”. “Cando estás en Birkenau non entendes como é posible que en tres liteiras puidesen vivir corenta e cinco persoas”.

Alberto Canal, despois, leu un texto titulado “Contar o Holocausto”, no que explicou a orixe desta novela, nunha viaxe a Auschwitz e na necesidade no momento actual de seguir embrando o holocausto, “cando vivimos en Europa o auxe do filonazismo”. Insistiu Canal na súa intencionalidade de ofrecer unha novela de sentimentos, onde houbese lugar para o amor, a solidariedade e a resistencia, mais tamén o odio e o individualismo”.

Onte 1218: Auschwitz 70

/en , , , , , , /por

Auschwitz_27-01-2015Esta foto de Miroslaw Celka, sobrevivente do campo de exterminio de Auschwitz-Birkenau, representa setenta anos despois da súa liberación polo Exército Vermello a memoria do Holocausto, a de máis dun millón de persoas que foron alí asasinadas despois de padecer as maiores humillacións. Dende entón, Auschwitz representa as ideas funestas do nazismo, do odio e da intolerancia, do seu antisemitismo visceral que levou a aniquilación de millóns de xudíos (e tamén de xitanos, negros, homosexuais e esquerdistas) nas cámaras de gas dos campos de exterminio situados en Polonia, unha das accións máis diábolicas concibidas por seres humanos. Xaora, non podemos esquecer que o holocausto non só se sofriu nos 50 «campos da morte», tamén se padeceu nos máis de 1000 campos de concentración e nos 1150 guetos que montou o Terceiro Reich. Como tampouco as importantes motivacións económicas que o promoveron.

holocausto

En lingua galega coñezo dúas traducións centradas no tema do Holocausto que merecen ser divulgadas e utilizadas como recurso didáctico: Historia da Shoah de Georges Bensoussan, preparada por Xoán Garrido Vilariño; e Auschwitz explicado á miña filla de Anette Wieviorka de Susana Piñeiro Paz, títulos que no seu momento foron publicados en Bivir. Como tamén é imprescindible citar a novela en catalán da cidadá viguesa Mercedes Núñez Targa, El carretó del gossos, figura que protagoniza a novela Laura no deserto de Antón Riveiro Coello. Outro tanto é a novela Götz e Meyer de David Albahari traducida do serbio por Jairo Dorado Cadilla. Sei que a publicación por Xerais na vindeira primavera da novela de Alberto Canal O amor nos escuros días de Birkenau e do libro de relatos de Ledicia Costas Un animal chamado Néboa constituirá outra achega valiosa da literatura galega a esta memoria do Holocausto que lembramos cada 27 de xaneiro.