O futuro do Castro

/en , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo, ao fío da publicación do libro de Jaime Garrido, El origen de Vigo. El monte de O Castro y su castillo (Deputación Provincial de Pontevedra 2011), propoño a redacción dun plan director do monte do Castro que preserve o seu patrimoio arquitectónico e natural.

Cando queremos fachendear de cidade fermosa diante dos visitantes non dubidamos en levalos ao monte do Castro. O formidable outeiro das murallas do Castelo, os miradoiros das áncoras de Rande ou do poeta Martín Códax son anfiteatros privilexiados para gozar de toda a beleza inquedante da ría e do farturento val do Fragoso, para pasmar co ir e vir das embarcacións dos portos ou para identificar entre a xeometría aceirada das guindastres dos asteleiros e dos tellados das naves do enorme recheo de Bouzas o latexar industrial dunha cidade que non desiste. A visita ao Castro é, ademais, para o viaxeiro curioso unha posibilidade magnífica de comprender o que foi a historia da nosa cidade, dende a súa orixe castrexa e as pegadas que deixou a economía marítima romana, pasando polo esplendor dos trobeiros medievais, deica a actual cidade portuaria atlántica, que agromou nos areais do Berbés e se estendeu até Guixar e Samil.

Jaime Garrido Rodríguez, un dos mellores coñecedores da historia viguesa e do seu patrimonio arquitectónico, emprega unha estratexia de comunicación semellante no seu libro máis recente, El origen de Vigo. El monte de O Castro y su castillo (Deputación Provincial de Pontevedra 2011). Un documentadísimo volume no que esculcando en todos os eidos desas 17 hectáreas, ubicadas na zona central de Vigo, ofrece tanto unha radiografía do estado actual e da problemática do noso primeiro parque urbano como un ameno percorrido pola nosa historia milenaria. Dende o parque arqueolóxico, museificado neste mandato da corporación, até a orixe da edificación e o estado actual do castelo da nosa señora do Castro, Garrido achega múltiples documentos (fotos e planos), algúns inéditos ou escasamente divulgados, que axudan a coñecer o valioso patrimonio arquitectónico e natural alí existente. Son de salientar os capítulos dedicados á ubicación do castelo do Penço, a descrición das fortificacións do castelo e ao asedio que sofriu en 1719 por mor da invasión inglesa. Como moi clarificadoras son as páxinas que explican as condicións da cesión ao pobo de Vigo do monte do Castro por parte das Cortes e os proxectos de axardinamento que en 1903 realizou o arquitecto Jenaro de la Fuente, case coincidindo coa instalación alí do primeiro depósito municipal de augas. Mais. Garrido, como xa fixera en libros anteriores, especialmente no seu clásico Vigo, la ciudad que se perdió, alerta sobre os numerosos desaforos e excesos cometidos no monte do Castro ao longo dos últimos cincuenta anos, propoñendo actuacións recomendables para a súa posta en valor e protección, especialmente no que atinxe ao conxunto do parque, ao castelo e ás excavacións arqueolóxicas.

Ten toda razón Jaime Garrido cando denuncia as construcións adosadas ao castelo, un monumento datado na metade do século XVII e hoxe sometido a protección como ben de interese cultural. Rematadas as concesións municipais dos tres establecementos hosteleiros existentes no parque, o concello de Vigo debería ter a coraxe de derrubalos e acometer un plan de recuperación integral das murallas do castelo. Como tamén a posúe cando denuncia que o monte do Castro se convertiu no primeiro aparcamento gratuíto do centro da cidade, xa que son centos os coches que durante todo o día permanecen estacionados nos diversos paseos asfaltados, o que semella incompatible cun espazo concibido para o lecer e o acougo, onde os peóns deben de ter preferencia absoluta sobre os vehículos a motor.

O monte do Castro, como o parque de Castrelos, son senllas pezas preciosas e primeiras do noso patrimonio natural e arquitectónico que merecen unha protección integral da que hoxe carecen. E como tales deberían ser peonalizados, sometendo o tráfico ás restricións precisas e acoutando a posibilidade de aparcamento a espazos moi concretos e a un tempo reducido. O monte do Castro require un plan director que contemple a recuperación da muralla e dos baluartes do castelo, mais tamén que facilite o desenvolvemento das excavacións do Parque Arqueolóxico e o arranxo de espazos especializados para o goce dos pequenos, da mocidade e das persoas maiores, os seus principais usuarios. A retirada da chamada “cruz dos caídos” debería incluírse no marco dunha nova estratexia da súa transformación en espazo cultural, sobre todo no actual Paseo de Rosalía de Castro, onde poderían estar presentes os textos da padronesa universal. Como especial atención merece o coidado do patrimonio forestal e floral do parque e do seu albeiro, así como o arranxo dos vieiros, carreiros, vereas ou sendas, que constitúen a única oportunidade que teñen milleiros de cidadáns para durante unhas horas camiñar por terra, gozando da súa fragrancia e do benestar que iso ocasiona. Eis o futuro do Castro.

Tradutor e mestre Valentín Arias

/en , , , , , , , , /por

Dediquei o artigo da semana en Faro de Vigo á lembranza da figura do noso admirado Valentín Arias.

Valentín Arias morreu de socate o venres na súa casa de Vilerma, na parroquia de Maside do concello de Sarria, onde nacera en 1934. Fillo de humilde casa de labregos aprendeu as catro regras nunha escola de ferrado. Como ten confesado “ía para labrego”, mais o 1 de febreiro de 1948 acontecería un feito decisivo para o seu futuro: o empresario Antonio Fernández López inaugurou a un quilómetro do seu fogar a Escola Agrícola da Granxa Barreiros para rapaces e rapazas de seis a catorce anos das parroquias da contorna, así como para as persoas adultas que se achegasen para recibir leccións. Alí acudiu Valentín como alumno e alí amigou de por vida co mestre galeguista que a dirixía, Avelino Pousa Antelo. Alí deu en ensinante e quedou contaxiado polo virus da escritura con enxebreza de don Avelino, ao tempo que pola obriga moral de traballar arreo a prol do país.

Dende aquela e ao longo de seis décadas, Arias dedicou a vida toda ao servizo do desenvolvemento de Galicia. Fíxoo como mestre, editor, tradutor, ensaísta, biógrafo, investigador, empresario agrícola, promotor do cooperativismo ou militante do nacionalismo galego na clandestinidade (foi membro do PSG). Actividades todas nas que se entregou cunha xenerosidade incesante, unha discreción superlativa e unha dispoñibilidade permanente para o abrazo e a axuda máis fraternal con todos aqueles que compartían ansias e vieiros. Foi Valentin un home de país.

Como mestre, formouse co espírito activista e anovador da Escola de Barreiros, inequivocamente decroliana, da que tras os seus anos de formación sería tamén mestre responsable durante unha década (1955-1965). Labor docente creador que continuou en Vigo, desque ingresou en 1969 no Colexio Público de Sárdoma, onde se xubilou en 1994 deixando unha gratísima lembranza entre os seus milleiros de alumnos.

Iniciou as súas tarefas no mundo do libro galego en 1970 cando comezou a traballar na Fundación Penzol e, máis tarde, de 1975 a 1978 como xerente da editorial Galaxia, onde publicara, coincidindo coa súa chegada á cidade da oliveira, os seus primeiros libros “A lingua galega na escola” (1970), “Lecturas galegas” (1972), “A escola rural en Galicia” (1975). Máis será coa creación de Edicións Xerais de Galicia en 1979, cando comezará a desenvolver un labor extraordinario como revisor e tradutor de milleiros e milleiros de páxinas en galego. Ao seu criterio rigoroso debemos a revisión de boa parte dos cen primeiros títulos publicados por Xerais, a redacción dalgúns dos primeiros libros de texto para o ensino do Coñecemento do Medio en Educación Primaria e a tradución de moitos dos títulos das primeiras coleccións infantís da editorial, “Arroás”, “Xabarín” e “O rato Pérez”.

Foi quizais do seu labor como tradutor do que Valentín Arias se sentía máis fachendoso e responsable. En 1984 promoveu a creación da Asociación de Tradutores Galegos, da que foi presidente e animador incansable, coa inequívoca vontade de contribuír dende este eido a recuperación idiomática e a ofrecer a posibilidade de ler en galego calquera tipo de texto do corpus literario e científico universal. O seu esforzo como tradutor foi monumental. Deixa milleiros e milleiros de páxinas traducidas para o galego nas nosas bibliotecas. Traduciu a autores como Verne (“A volta ao mundo en 80 días”, “Viaxe ao centro da Terra”, “Da Terra á Lúa”), Rodari (“Contos ao teléfono”, “Contos a máquina”), Camus (“O estranxeiro”), Le Clézio (“Mondo e outras historias”), Saint-Exupéry (“Voo de noite”), Duras (“O xardín), Atxaga (“Memorias dunha vaca”), Ricardo Mella (“Lombroso e os anarquistas”) ou Diderot (“Sobriño de Ramuau”). Verqueu para o galego os cómics de Tintin, dirixiu o equipo de tradutores do Quixote galego, preparou as versións galegas de libros de investigación como “A guerrilla antifranquista en Galicia” de Heine, “Diego Xelmírez” de Biggs ou “Os galeóns de Rande” de Stenuit. Un labor polo que foi recoñecido por premios como o Ramón Cabanillas (1989), o Plácido Castro (2001) ou coa homenaxe que recibiu  en Vigo o 30 de setembro de 2008 con motivo do Día da Tradución, sendo declarado o “patriarca dos tradutores galegos”.

Foi o de Valentín Arias, pois, un labor de alicerce e soporte esencial sen o que non poderíamos entender o pulo da cultura textual en galego do noso tempo. Home de elegancia natural e trato agarimeiro forxou acordos en positivo alí onde se precisaba a súa presenza. Mais e sobre todo, Valentín Arias exerceu como mestre no sentido máis amplo desta palabra sagrada. Ben merecería que a cidade na que viviu durante corenta anos o lembrase co nome dunha rúa onde rezase “Tradutor e mestre Valentín Arias”. Con todos os nosos abrazos para Amparo Castaño, a súa inseparable compañeira, e para os seus fillos e netos.

Día mundial da poesía

/en , , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo falo sobre o Día mundial da poesía que coincindo coa entrada da primavera celebramos hoxe.

Hoxe é o “Día mundial da poesía”. Proclamada en 1999 pola XXX Conferencia Xeral da UNESCO, esta xornada, que no hemisferio norte coincide co comezo da primavera, constitúe un convite para converter a poesía nun espazo de encontro onde os pobos poidan atoparse por riba de cal sexa a súa lingua e a súa ubicación dentro do planeta. A poesía concibida como un dos alicerces da cultura universal, como unha voz superadora de barreiras e valados, capaz de expresar a esencia da condición humana e os matices máis sutiles das emocións e dos sentimentos dos seres humanos. A poesía convertida, ademais, en ferramenta de reflexión sobre o poder da linguaxe e en vehículo de expresión das capacidades creadoras de cada persoa. A poesía, en definitiva, transformada en código universal, nesa grande invención do mundo que permite o diálogo entre culturas, no territorio común das palabras, da creatividade e da innovación.

A UNESCO chama cada ano aos seus membros para celebrar esta xornada tamén coa intención de soster a diversidade dos idiomas a través da expresión poética, con singular interés polas manifestacións do patrimonio inmaterial de tradición oral e pola visibilidade dos poetas e dos seus textos na sociedade. Un día para promover a lectura, o ensino, a edición, a tradución da poesía entre lectores e lectoras de todas as idades e de todas as linguas. Vinte e catro horas, pois, para que a poesía e os poetas sexan os grandes protagonistas nos medios de comunicación, nos centros educativos e nos espazos públicos. Esta “Primavera dos poetas” convoca a milleiros de persoas dispostas a escoitar aos seus poetas que ocupan prazas, auditorios, bibliotecas e institutos. Consultar o programa de actos e recitais que hoxe se desenvolven en París, Lyon, Tours, algunhas das cidades francesas onde a celebración pula, provoca auténtico asombro. Canto menos por un día, os poetas son atendidos como merecen, como os xenerosos cabezaleiros da república das letras capaces de inchar as palabras, de escrutar os seus límites ou de alongar o alcance da lingua, servizo que a cidadanía sabe agradecer coa súa admiración cara eles.

Mágoa que non sexa, aínda, esta a consideración e o respecto que reciben os poetas galegos. Os nosos teñen cada vez máis dificultades para publicar os seus libros, menos oportunidades para recitar os seus poemas en espazos públicos e nin sequera a honra de ser coroados como hai cen anos lle aconteceu a Curros Enríquez. Dificultades de visibilidade para a poesía, ao que cremos non é allea a súa consideración prexuizosa como o xénero literario da minoría das minorías, a pesar de que nos textos poéticos reside o ADN de calquera outra expresión literaria. Outrosí sucede no propio sistema educativo, onde a pesar do importante esforzo realizado por un profesorado entusiasta en desenvolver un criterio literario entre o alumnado, a poesía tamén precisa de ser desmitificada e reivindicada.

Outra ollada da infancia e da mocidade sobre a poesía é posible. Este é o suxestivo convite que ven realizando o poeta e editor Fran Alonso en libros como Cidades (1997), Poetízate (2006) ou O meu gato é un poeta (2011), unha recente proposta de edición expandida (un libro, un cedé e unha web), na que engaiola a lectores novos e adolescentes retorcendo as palabras de xeito lúdico e divertido. Semellante proposta, dende hai vinte e cinco anos, ven realizando Antonio García Teijeiro, poeta pioneiro que acredita na capacidade contaxiosa do texto poético para ser apropiado polos nenos e nenas, como sabemos sucede en Recendos de aire sonoro (2011), o seu último libro onde esculca os límites entre poesía e música. Propostas de idéntica raíz e interese defenden Carlos Negro, Gloria Sánchez, Elvira Ribeiro, Antón Cortizas, Helena Villar Janeiro e unha longa nómina de poetas teimosos de noso que teñen ofrecidos poemarios que tamén poden ler os nenos.

Esoutra ollada poética desprexuizada non debe deitarse só sobre as crianzas. A poesía, a poesía galega, debe ocupar os espazos públicos que lle corresponden; os nosos poetas, como sucede hoxe en Francia, teñen tamén dereito a súa palestra. A lectura e a literatura deben entrar a formar parte da axenda pública, unha carencia moi grave nunha cidade como Vigo que a pesar de ser a capital editorial do país é incapaz de superar a súa endémica anemia lectora e bibliotecaria. Que a Concellaría de Cultura, fóra das actividades do Verbum, non teña prevista hoxe celebración ningunha para o “Día Mundial da Poesía” é triste, ademais doutra mostra da necesidade de contar cunha política municipal de lectura. Abondaría que os responsables vigueses consultasen a programación da concellaría coruñesa do seu ramo para atopar un modelo de cidade respectuosa cos seus poetas. En poesía e en bibliotecas, A Coruña é un exemplo a seguir.

Imaxes da celebración de «Vento Lois» de Xornal de Galicia.

25 anos de Ir Indo

/en , , , , /por

Esta semana no artigo de Faro de Vigo, ao fío da homenaxe á edición histórica tributada polos membros da AGE na Noite da Edición, gabo o traballo da editorial Ir Indo e do seu editor Bieito Ledo Cabido.

O pasado sábado no transcurso da “Noite da Edición”, celebrada en Lugo, os membros da Asociación Galega de Editores rendemos homenaxe a Ir Indo edicións con motivo do vinte e cinco aniversario da súa fundación. Un recoñecemento merecido para a traxectoria e o catálogo desenvolvido por un dos proxectos editoriais sen os que non se podería entender a modernización da cultura e da edición galega contemporáneas, mais tamén unha mostra de admiración e agarimo cara a traxectoria de Bieito Ledo Cabido, o editor da aldea de Pedroso da parroquia de Abeleda no concello de Xunqueira de Ambía, afincado en Vigo dende hai case corenta anos, que encarnou tan importante travesía editorial.

A editora viguesa, instalada primeiro na rúa Torrecedeira e, máis tarde, na sede actual da avenida da Florida, coa intención de encher os baleiros editoriais existentes na cultura galega, artellou na súa historia un amplo catálogo (hoxe máis de medio milleiro de títulos) que abrangue dende a edición lexicográfica e enciclopédica (unha das actividades principais que a singularizou), pasando pola edición infantil e xuvenil, até a de narrativa, materiais didácticos e obras de referencia sobre o coñecemento do país. No entanto, foron até hoxe os dezaseis volumes da Enciclopedia Galega Universal o maior logro do equipo editorial de Bieito Ledo e Xelasio Suárez Santiso, o seu primeiro colaborador e xerente do proxecto empresarial. A “EGU”, comezada a publicarse en 1999, é unha obra magna, extraordinaria, que constituíu a primeira visión completa do mundo feita en Galicia, en galego e dende a óptica de noso. Un fito senlleiro na edición galega, continuado en 2003 con semellantes criterios co Dicionario Enciclopédico Galego Universal (DEGU), como tamén o foron outras iniciativas da editorial, entre as que non se poden deixar de citar as series de libros fotográficos dedicadas ás cidades e vilas de Galicia ou a colección de biografías “Galegos na Historia” que continúa publicándose.

É difícil atopar un proxecto editorial máis identificado coa personalidade do seu editor, que o de Ir Indo creado por Bieito Ledo. O propio nome escollido para editorial –foi tamén o da libraría que o editor abriu nas galerías de Príncipe cando chegou a Vigo en 1975– expresa a teimosa paciencia de Bieito Ledo de percorrer en irmandade os vieiros todos dun país que se ama e ao que se pretende transformar dende o seu coñecemento máis profundo e detallado. Consciente de que “as ideas son as que xeran riqueza”, Bieito Ledo propón a tarefa colectiva de construír demoradamente o país dos galegos, con intelixencia, autoestima e confianza nas propias posibilidades, sabendo que existirán dificultades que poderán ser superadas con traballo duro e compartido. Neste difícil e ilusionante proxecto temos que saber gañarnos a nosa xente. Esa é a tarefa permanente de facer país. Esa foi a proposta vital que este emprendedor nato –así foi definido polo seu amigo o editor Víctor Freixanes– despregou na fantasía da súa editora, sempre comprometida en manter un diálogo permanente coas mudanzas da sociedade galega á que ofrece os seus servizos.

Mais tamén foi esa mesma ansia de facer país cos libros á que impregnou o seu traballo como xerente da editorial Galaxia durante os anos decisivos da transición, nos que promoveu a importantísima “Biblioteca Básica da Cultura Galega” e no que quedou para sempre inoculado do virus adictivo da edición. Un espírito aberto, inequivocamente cívico e galeguista, que o levou a crear espazos de encontro e amizade cando encabezou a renovación do Círculo Ourensán Vigués, cando creou os “Premios da Crítica Galicia” en 1978 ou cando participou na creación da Fundación Galicia-Empresa, entre outras moitas das súas angueiras polas que foi merecidamente recoñecido como “Vigués distinguido” en 2005 e como “Fillo predilecto de Xunqueira de Ambía” o ano seguinte, dúas condecoracións das que fachendea abertamente.

Por riba de todo, Bieito Ledo é un editor nato que acredita na idea de que son os libros, a lectura, o que máis nos axuda a medrar coma persoas. Foi o primeiro presidente da Asociación Galega de Editores contribuíndo nestoutra agra a sementar ese espírito gremial imprescindible para desenvolver un sector no que até entón existía escasa experiencia empresarial. E como editor do século XXI que é asume sen complexos a mudanza profunda que se está producindo no paradigma da comunicación cultural apostando por ofrecer os produtos enciclopédicos e lexicográficos da súa editorial na rede e promovendo a creación dunha plataforma editorial galega que distribúa ese tipo de contidos. As nosas beizóns para el e para o seu equipo editorial, agardando poder celebrar con eles outras vinte e cinco primaveras máis.

Sons de Vigo

/en , , , /por

No artigo da semana de Faro de Vigo, ao fío da apertura da páxina Sons de Vigo, reflexiono sobre a importancia da conservación do Patrimonio Sonoro medioambiental.

Cada tempo ten os seus sons característicos. Cada lugar, aldea, barrio ou cidade posúe, tamén, unha identidade acústica, a creada polos sons do entorno, tanto os naturais como aqueloutros xerados pola actividade humana, que permiten contar a historia cotián das persoas que alí viven. Porén, nun mundo coma o actual, marcado pola supremacía abrumadora da cultura visual, non sempre somos conscientes da importancia que estes espazos sonoros, sexan os musicais ou os medioambientais, teñen nas nosas vidas e, tamén, na estrutura da memoria individual e colectiva.

A memoria almacena lembranzas da infancia, en boa medida apupadas polo seu carácter sinestésico. No meu caso o arrecendo ao anís da fornada dos roscóns na panadaría do Barrio do Cura mestúrase co boureo dos tranvías enfiando a liña de Pi e Margall camiño de Peniche, un son metálico, estrondoso, inesquecible. O son das sirenas da Panificadora, de Casa Mar ou de Barreras, as que se escoitaban no meu barrio, están asociados para min coa imaxe dos guindastres e da montaxe dos circos (Atlas, Mundial, Americano, Ruso, Price ou Ringling Circus) no Campo de Granada e, máis tarde, na chaira de Beiramar. A brétema quedou vencellada na memoria miña co asubío do porto do Berbés que alertaba ás embarcacións; como os días de verán (e de cortes de auga) co balbordo da auga fresca abrollando dos bicos da concorridísima Fonte da Falperra, onde fixen tantas horas de cola. Todos estes sons da miña infancia desapareceron, só quedaron as pegadas na memoria, como a do asubío do afiador e a súa roda diante do portal, a dos camións que repartían as gasosas e sifóns ou o motocarro que traía o xeo.

Lembrei estes espazos sonoros do Vigo de hai corenta anos, cando coñecín en Internet o “Mapa Sonoro de Vigo”, unha moi novidosa iniciativa, enmarcada no Plan de Excelencia Turística de Vigo, que pretende descubrir a cidade aos turistas, dende a perspectiva inédita da sonoridade. Con este mapa (http://www.turismodevigo.es/escoitar/) no que se amosan gravacións de case corenta puntos vigueses de interese sonoro preséntase o que podería ser a identidade sonora do Vigo do novo século: dende o son da cadea de montaxe de Citroën en Balaídos, o quebracabezas metálico do traballo nun asteleiro de Bouzas, o barullo da nave da lonxa do Berbés, pasando polas ondas nos cantís das Cíes, os chíos das aves no monte do Castro, o carillón da sede central de Novacaixagalicia, até, entre outros, o son do vento zoando no paseo de Afonso á altura da Oliveira, o traballo do cesteiro no Casco Vello ou o desfile das rondallas de Nadal. Un documento turístico excepcional, máis tamén de interese para a cidadanía viguesa, que permite coñecer Vigo mediante a escoita. Visitar o espazo web “Sons de Vigo” foi para min unha experiencia apaixonante. Sei que vai permitir desmontar moitos prexuízos e imaxes falsas sobre Vigo, ao presentar unha cidade vital, construída cada día ao ritmo que marcan os seus habitantes, onde se combina de forma harmoniosa o estrepitoso dinamismo industrial coa serenidade dos espazos naturais atlánticos, dos seus parques e museos urbanos.

Este pioneiro “Mapa Sonoro de Vigo”, preparado por Ouvirmos edicións, encádrase dentro da filosofía do proxecto da Asociación Cultural Escoitar (http://www.escoitar.org), nacido en Vigo hai cinco anos e promovido por un grupo interdisciplinar de profesores, artistas e tecnólogos, coa intención de chamar a atención sobre o fenómeno sonoro máis alá da música, identificando as diversas paisaxes sonoras e contribuíndo á conservación da memoria sonora de Galicia, como un elemento máis do noso patrimonio cultural inmaterial. Líderes deste proxecto, como o antropólogo e musicólogo Chiu Longina, insisten nas súas intervencións no fenómeno actual da desaparición, modificación ou ocultación dunha importante diversidade de paisaxes sonoras, asociadas a entornos naturais ou espazos culturais, mentres que, ao mesmo tempo, emerxen outras novas tendentes á homoxeneización, pola influencia dos procesos de urbanización. Identificar os sons en perigo de extinción e realizar o correspondente rexistro fonográfico por medio de gravacións binaurais sería un traballo vital para a conservación deste Patrimonio Sonoro.

En boa medida como froito do proceso homoxeneizador das paisaxes sonoras urbanas, impóñense entre os sons vigueses, o ruído provocado polo tráfico, causante da elevadísima contaminación acústica que padecemos en toda á área metropolitana, así como os rebumbios nocturnos de fin de semana existentes nesas 33 rúas declaradas hai tres anos polo concello como Zonas Acusticamente Saturadas. Eis a outra cara sonora da cidade, aquela á que a Comisión Municipal de Ruído debería poñerlle remedio eficaz.

Mar de Vigo

/en , , , , /por

No artigo da semana de Faro de Vigo abordo as razóns do acaído nome que levará o auditorio deseñado polo arquitecto César Portela en Beiramar.

«Mar de Vigo» será o nome do Auditorio deseñado polo arquitecto César Portela en Beiramar. Un gran acerto do xurado de personalidades viguesas, constituído como efémero “comité de expertos” para tan difícil tarefa como foi a de bautizar unha instalación chamada a ser icona viguesa do século XXI. Unha denominación que non desmerece de maneira ningunha outras posibilidades como as de chamalo «Valentín Paz Andrade» (VPA), a proposta que defendimos neste espazo, ou as dos trobadores «Martín Codax» e «Mendiño», lembrando así os máis universais escritores vigueses e senllas insignias da historia da cidade.

«Mar de Vigo» é, dende o punto de vista literario un acerto rotundo xa que remite directamente aos propios versos de Martín Codax, o gran poeta e cantor de Vigo do século XIII, a quen, por certo, o profesor Xesús Alonso Montero acaba de dedicar unha fermosa e moi recomendable biografía, publicada polo Plan de competitividade turística de Vigo. «Ondas do mar de Vigo» é o primeiro verso da primeira cantiga codaxiana; referencia poética que se repite no segundo verso da quinta cantiga, «vinde comigo ao mar de Vigo». Faise xustiza así, despois de anos de certo esquecemento municipal (só hai que comprobar o estado de abandono do parque do Castro na súa lembranza), á figura de quen Álvaro Cunqueiro consideraba o auténtico fundador da nosa cidade. «Si Vigo fuese una polis griega de los días antiguos, se diría que fue fundada por un poeta, aquel Martín Codax que bailaba ‘no sagrado, en Vigo’ y veía a su amiga bañarse en las ondas…» escribiu Cunqueiro na guía sobre Vigo e a súa ría (Everest, 1971), referíndose á quinta e sexta cantiga do poeta que alicerzou o mar de Vigo con palabras de amor, un feito extraordinario que don Álvaro consideraba en “Cancionero de Vigo”, un artigo publicado en Faro de Vigo (1957), como algo do que poderían fachendear moi poucas cidades na vella de Europa.

Dende que o poeta vigués Teodosio Vesteiro Torres (outra figura que merece ser reivindicada e mellor coñecida) publicase en 1876 no periódico ourensán El Heraldo Gallego a primeira publicación, impresa e autónoma, do heptaedro lírico de Martín Codax, comezaron a aparecer moitas referencias literarias que acrisolan o mar coa cidade de Vigo. Unha escolma destes textos apareceron hai poucos meses na Axenda de Vigo 2011 publicada pola Alcaldía, o que constitúe unha nova mostra do vínculo literario desta cidade co seu mar. “Vigo namorada das naos, doce noiva do vento” (Celso Emilio Ferreiro); “Vigo, a ría antes que nada” (Ángel Vázquez de la Cruz); “Mais ti, cidade, vas cangada como un barco” (Manuel Forcadela); “É o mar o que me envolve esta tarde” (Afonso Pexegueiro); “Cando a luz é unha forza a meternos a Ría polos ollos” (Xabier Paz); “Vigo está tan lonxe que se desorientaron as cartas mariñas” (Manuel Antonio); “Vigo naceu fronte ao mar, un mar recollido e familiar” (Xosé María Álvarez Blázquez); “[Vigo] vixía dos veleiros, val disperso” (Xosé María Álvarez Cáccamo…

No entanto non son razóns só literarias as que avalan esta denominación de «Mar de Vigo» como acaída para o impoñente Auditorio que o concello inaugurará no vindeiro mes de abril. Unha é a propia ubicación privilexiada do edificio ao pé da ría, converténdose en balcón e anfiteatro que permite gozar dun espectáculo visual extraordinario e dos poderes euforizantes da maruxía. Outra é o interese que para a mercadotecnia e proxección internacional da instalación supón levar o nome da súa cidade. Como non son menos relevantes, as pegadas que sobre aquel espazo de beiramar deixaron na memoria de xeracións de vigueses, primeiro os areais de San Sebastián, e máis tarde, a factoría de Casa M.A.R (Motopesqueros de Altura Reunidos), cuxos barcos trazaron tantos ronseis atlánticos soñados por emprendedores nosos como Valentín Paz Andrade e Javier Sensat Curbera.

«Mar de Vigo» é un sintagma de significado equivalente a outros como «cidade de sal» (María Xosé Queizán), «cidade de salitre» (Fran Alonso) ou «abella da ribeira» (Manuel Lueiro Rei) que expresan o carácter marítimo dunha cidade que ten no seu porto e nas actividades estruturadas ao seu arredor, dende a construción naval, pasando polas actividades pesqueiras, ao tráfico de mercadorías, un dos seus principais alicerces económicos. Carácter portuario presente, tamén, nas actividades deportivas e de lecer, na mobilidade metropolitana e, sobre todo, no valor da ría como o principal patrimonio que a humanidade deixou á atención dos vigueses. Dese espírito de sal quedou bautizada unha instalación cívica, cultural, comercial e turística cuxos contidos agardamos contribúan a preservar esta estirpe. Eis outro dos retos dun fermoso auditorio que a todos sen matices debería encher de fachenda.

O mapa da Galicia futura

/en , , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo, ao fío da polémica das áreas metropolitanas, propoño unha reflexión sobre a desaparición das deputacións e reestruturación do mapa territorial e institucional de Galicia.

A proximidade da convocatoria electoral municipal e as dificultades para poñer en marcha o proxecto de áreas metropolitanas ou rexións urbanas de Galicia reabriron o debate sobre cal debe ser o futuro das deputacións provinciais. Sobre o enfoque de cuestión tan polémica veñen manténdose dúas doutrinas, á que non son alleas os intereses e a forma de entender o exercicio do poder dos tres partidos políticos con representación nestas entidades locais. Unha defende a supresión das deputacións, distribuíndo as súas competencias entre a Xunta de Galicia e o que serían as áreas metropolitanas e entidades comarcais de nova creación. Outra propón a súa reconversión en entidades de coordinación e asesoramento dos concellos rurais, sobre todo, no que atinxe á xestión de tributos e determinados servizos e investimentos.

A primeira impulsouna de vello o BNG, que presentou hai días no Congreso dos Deputados unha iniciativa que solicita a modificación da Lei reguladora de bases de réxime local para que no futuro sexan as autonomías “as que artellen e ensamblen as entidades provinciais na súa estrutura institucional, o que posibilitaría maiores niveis de eficacia na acción administrativa e tamén unha utilización máis racional dos recursos públicos, especialmente escasos na actual situación de crise económica”. A segunda defendérona o PPdeG e o PSdeG-PSOE, partidos que se responsabilizan á par da presidencia das catro deputacións galegas. A esta posición adscríbese tanto a proposta de Alfonso Rueda, conselleiro da Presidencia, que esta semana propoñía “reinventar as deputacións para evitar as duplicidades de gastos”, como as reiteradas declaracións do socialista Salvador Fernández Moreda, presidente da deputación da Coruña, que considera estas institucións provinciais como “imprescindibles mentres se manteña a actual configuración municipal”.

O debate sobre o sentido das deputacións provinciais naceu da ambigüidade do artigo 141 da Constitución de 1978, que no seu apartado 2 lles encomenda “o goberno e administración das provincias”, mais que non establece cales son as súas funcións nin tampouco o seu carácter de administracións locais exclusivas, xa que deixa aberta a posibilidade de creación doutras agrupacións de concellos, como poden ser as mancomunidades municipais, comarcas ou áreas metropolitanas. Ao longo destas tres décadas constitucionais, na que se desenvolveron tamén os poderes autonómicos, foron frecuentes as críticas ao papel das deputacións, conformadas entre os concelleiros elixidos nos partidos xudiciais (unhas entidades que non teñen recoñecemento político ningún), por consideralas como poderes paralelos aos dos gobernos autonómicos, incompatibles cun sistema institucional baseado na descentralización e no reparto competencial; xustificadas, tamén, polo custo elevado da súa xestión –lembremos que no caso das deputacións galegas, cun orzamento anual que supera os 600 millóns de euros, apenas o 55% está destinado a investimentos e transferencias, mentres que o resto vai destinado a gastos de persoal e de funcionamento da institución– ou pola utilización clientelar e partidista dos seus fondos por parte da súa presidencia, unha práctica escandalosa e discriminatoria que se converteu en tan habitual que semella xa non merece sequera ser mencionada.

Nun marco como o actual de crise económica global e redución dos gastos superfluos das administracións públicas, nun momento político no que existe un amplo consenso para acometer a urxentísima posta en marcha das áreas metropolitanas de Vigo e A Coruña, sería a oportunidade acaída tamén para revisar o conxunto da estrutura municipal e territorial de Galicia. Aí é onde, a pesar da inevitable loita localista que provocaría, se debera encadrar o deseño do mapa das imprescindibles fusións municipais e o recoñecemento institucional e político das comarcas e áreas metropolitanas. Nese novo mapa institucional da Galicia do século XXI, alicerzado sobre unha administración máis próxima, eficaz e económica ca actual, as deputacións terían moi escasa razón de ser, xa que as súas funcións serían asumidas, unhas pola Xunta e outras polas novas entidades comarcais e metropolitanas. A desaparición das deputacións en Galicia supoñería, ademais, a supresión dos cargos dos actuais 108 deputados provinciais, e un aforro anual nada desprezable, estimado en 15 millóns de euros, ao que habería que engadir o traspaso dos seus funcionarios que reforzarían os cadros da administración autonómica ou a dos entes metropolitanos e comarcais.

Unha mostra de responsabilidade e compromiso co país sería que na próxima campaña electoral municipal cada un dos partidos presentase a súa proposta sobre este novo mapa institucional vertebrador da Galicia futura.

San Brais

/en , , , /por

No artigo da semana en Faro de Vigo pretendo explicar as razóns do pulo renovado da romaxe de San Brais, un dos sinais de identidade do Vigo popular.

Coas romaxes de san Mauro en Matamá, da Candeloria en Castrelos e de san Brais en Bembrive quedou aberto o ciclo anual das festas populares viguesas. Tres xoldas de frío que, coincidindo coa abrollar das mimosas, agoiran os excesos dos días dun Entroido que desta volta ven moi atrasado e non se celebrará deica a segunda semana do mes de marzo e sinalan, ademais, que as dificultades do inverno comezan a ser vencidas (“Cando a Candeloria chora, o inverno está fóra”) e que os días medran devagariño (“Por san Brais, dúas horas máis” reza un refrán, sen dúbida, un chisco esaxerado). Vencelladas ao ámbito da parroquia, como entidade primeira de participación e socialización da nosa sociedade agraria, cada unha destas festas de orixe relixiosa mantívose dende hai séculos, e a pesar das profundas mudanzas nas actividades económicas e nas formas de vida, como puntos de encontro das xentes populares da Terra do Fragoso. Aí, nese carácter de cita ineludible, marcada como un engrama transmitido de forma inconsciente de xeración a xeración, poida residir a explicación do éxito rotundo e do pulo renovado adquirido pola romaxe de san Brais neste cibernético século XXI.

A fervorosa homenaxe ao avogado armenio dos males da gorxa, de quen se di salvou a vida a un neno que se afogaba por mor dunha espiña alí cravada, non se celebra só na románica igrexa de Santiago de Bembrive. Son abondas as parroquias do noso arredor que procuran a axuda do santo que cura as catarreiras do inverno: a de Budiño no Porriño, a de Meirol en Mondariz, a de Estacas en Cuntis, a de Salcedo en Pontevedra, a de Rubiós nas Neves, a de Cordeiro en Valga, a de san Xoán de Tabagón no Rosal…, como tamén se celebra ao santo do pano milagreiro en Cortegada, Foz, Monforte, Sober, Coirós, Vedra, A Peroxa, Vilardevós, Verín, Vilariño de Conso ou San Cibrao de Viñas… Unha relación na que adoito san Brais comparte celebración coa Candeloria, santa Águeda ou a Virxe da Saúde, que demostra a querenza da relixiosidade popular galega cara a unha figura que encarnaba as duras penalidades que para a saúde supuñan as tarefas agrarias durante as xornadas de inverno.

Dentro do ciclo festeiro de san Brais, a romaxe viguesa de Bembrive merece unha particular atención, tanto pola importancia actual da súa convocatoria popular (máis de vinte mil persoas), como polo feito de celebrarse no entorno periurbano vigués, onde o esmorecer das actividades agrarias no Val do Fragoso non é unha noticia de hoxe. Atopamos o éxito desta convocatoria na súa refundación nunha estirpe de xínea popular, compartindo a tradicional procesión relixiosa, onde non falta a presenza dos exvotos (en claro retroceso), con formas moi renovadas da romaxe popular, onde teñen todo o seu protagonismo a presenza da gaita e da música e a do xantar de inverno. Compréndese así o feito da excitación musical desta festa, comezada polo insólito concerto de campás de José Ocampo (a badalada de tin e a badalada de ton), o vicepresidente da comisión, e continuada pola presenza constante da gaita e das agrupacións musicais máis diversas (eis esa charanga de tubaxes, xa un clásico deste san Brais) que na súa ruada de xolda quecen a entrada dos furanchos, onde corre o viño tinto e un menú de réxime: cacheira, cocido, orella, polbo e callos. O san Brais de Bembrive convértese así por excelencia na romaxe dos furanchos, unha institución popular que non debe desaparecer (e da que tampouco se debe abusar), consolidándose, xunto ao san Roque de agosto, como as dúas festas populares de referencia do Vigo metropolitano actual, o que expresamos sen demérito ningún cara a todas e cada unha das outras festas do noso Vigo popular.

A exitosa traxectoria do san Brais de Bembrive non lle pasou desapercibida aos nosos políticos locais que alí acudiron neste ano electoral coas súas mellores galas. Corina Porro anunciou a súa presenza en Bembrive cunha fotografía no seu Twitter na que definía a festa “como una de las romerías con más marcha de Vigo”; Abel Caballero contou con bo humor na súa páxina de Facebook que en Bembrive unha das charangas cantoulle a ritmo do pirimpimpin para que a contratasen nunha das súas inauguracións; mentres que Santiago Domínguez no seu Twitter confesou que ía a san Brais dende os quince anos, sendo para el “unha festa moi entrañable”. Semellante unanimidade política arredor da importancia da festa do avogoso do pano e do furancho, ademais da mostra da presenza activa dos candidatos nas redes sociais, é un síntoma inequívoco do peso electoral determinante das vinte e dúas parroquias do periurbano vigués, que decidirán un resultado hoxe moi incerto. Beizóns para este san Brais de orixe agraria que gañou o corazón dos vigueses converténdose nun dos seus sinais de identidade máis queridos e valorados por todos.

Auditorio VPA

/en , , , , , , , /por

No artigo da semana de Faro de Vigo propoño que o Auditorio de Vigo, que se inaugurará nos vindeiros meses, leve o nome do emprendedor galeguista Valentín Paz Andrade.

A piques de finalizar as obras do Auditorio de Vigo, esa formidable caixa de ferro e cristal que César Portela ergueu detrás dos peiraos de Beiramar, a Alcaldía convoca á cidadanía a propoñer denominacións para bautizar un edificio que será icona do noso tempo. Eu a este teor non teño dúbidas. Como fixera hai máis dunha década nesta mesma tribuna, propoño que leve o nome do emprendedor galeguista Valentín Paz Andrade. Máis especificamente, entendo que «Auditorio VPA» debería ser a marca comercial e o emblema dun contedor concibido para funcionar como motor da actividade cívica, cultural, congresual e turística do Vigo de comezos do século XXI. Hai razóns abondas que xustifican unha proposta coa que, por fin, Vigo saldaría ás débedas que mantén con VPA, unha das figuras máis senlleiras, polifacéticas e influíntes da historia da nosa cidade durante o pasado século.

O 23 de maio de 1986 don Valentín recibiu a primeira Medalla de Ouro da cidade concedida polo concello de Vigo. Pontevedrés de nación, naceu na parroquia de Lérez, VPA fixou en Vigo a súa residencia dende os anos vinte, coincidindo coa fundación aquí, en 1923, de Galicia. Diario de Vigo –o xornal liberal de opinión galeguista do que foi director–, e en 1927, de Industrias Pesqueras, o quincenal dedicado aos temas do mar, inspirado por José Barreras, no que colaborará dende o número inicial e do que sería director a partir de 1942.

«Se algo son a Vigo llo debo e fólgome moito en recoñecelo así. Vigo reveloume o camiño polo que eu debía marchar, ata queimar as enerxías pola prosperidade de Galiza», foron as súas palabras de agradecemento da condecoración, nun dos seus últimos discursos, xusto un ano antes do seu falecemento nesta cidade de sal. Xa sesenta anos antes anunciara, nun dos seus múltiples artigos anticipatorios, «El porvenir de Vigo en el porvenir de Galicia», esta tarefa que o moveu ao longo da vida toda: facer Galicia dende o mar de Vigo. Para o noso «Mareiro», pseudónimo co que VPA asinou moitos dos seus artigos, escritos con grande agudeza e rigor, Vigo constituía o motor principal, o músculo empresarial, obreiro e mariñeiro necesarios dunha Galicia consciente de que «a súa frontalidade marítima debía converterse en lei de vida e clave do seu destino».

Don Valentín, empresario de talante tan práctico como imaxinativo, desenvolveu un labor hercúleo na modernización do noso sector pesqueiro dende 1927, ano no que comeza a asesorar a Sociedade de Armadores de Bouzas. Como xa dixemos, empurrou da revista Industrias Pesqueras; publicou estudos e investigacións de referencia no sector; asesorou, por encargo da FAO, a diversos gobernos de Latinoamérica e África en cuestións de ordenación pesqueira; promoveu a creación da empresa Pescanova S.A. (1960), a dun Banco Industrial de Galicia (1964) e a celebración en Vigo da Exposición Mundial da Pesca (1973), proxectos que tiveron fortuna e continuidade até hogano.

VPA foi un modelo de integración de inquedanzas e saberes, unha figura poliédrica e renacentista, onde as súas preocupacións arredor da economía e da empresa enxartábanse na mesma tarefa de desenvolver un proxecto político e cultural que sacase a Galicia da marxinación e o abandono, como sinalou nese libro fundamental da súa longa bibliografía La marginación de Galicia, publicado hai agora corenta anos por siglo veintiuno. VPA uniu todo o seu percorrido vital ao de «Galicia como tarefa», emulando o título dun dos seus ensaios máis emblemáticos, que publicou en 1959 a editorial Galicia do Centro Galego de Buenos Aires.

VPA foi home de entrecruzamentos, mantivo un talante tan emprendedor como romántico, tan tolerante e solidario como arriscado, tan moderno e cosmopolita como observador nos seus silencios, asumindo sempre os riscos da coherencia entre o seu discurso rico e matizado cunha acción tan intensa como diversa. Concibiu a súa vida ao servizo de Galicia como tarefa, insistindo no presente que é unha insistencia no cambio, na modernización, no progreso. VPA demostrou que a posición atenta de escoita e a contradición son unha enorme riqueza que permite facer avanzar os proxectos colectivos.

Non é doado atopar en Vigo unha nómina maior de méritos que a acreditada por VPA para bautizar este novo auditorio alicerzado no que foron os areais de San Sebastián e, máis tarde, nos terreos ocupados pola factoría de Casa MAR (Motopesqueros de Altura Reunidos), cuxos barcos trazaron tantos ronseis atlánticos soñados por don Valentín. Dificilmente poderíamos homenaxear mellor a un dos promotores das fazañas do Lemos en Sudamérica e do Andrade en Sudáfrica, embarcacións que dende o porto de Vigo abriron a finais de 1961 da súa man a etapa de expansión pesqueira de Galicia. Eis a proposta: «Auditorio VPA».