Ferrín publicou onte na súa sección “No fondo dos espellos” do suplemento “El Sábado” de Faro de Vigo (unha alfaia semanal, que aconsello non perder) a segunda entrega biográfica sobre Rosalía de Castro.
Como a anterior, o texto é memorable e –tras cuestionar o relato da tradición galeguista sobre o nacemento da Rosalía, acuñado por Carballo Calero e Lois Tobío– pon sobre a mesa a necesidade de contar cunha biografía fiable da nosa primeira escritora. Reproducimos o artigo completo para arquivalo na rede e poida ser utilizado como recurso didáctico.

A NOVELA FAMILIAR DE ROSALÍA DE CASTRO
X.L. Méndez Ferrín
Desde mediados do século XX, as circunstancias do nacemento e infancia de Rosalía de Castro sempre foron relatadas dun xeito fixo e comunmente aceptado. Vexamos. “Teresa de Castro Abadía, solteira, 29 anos. Pariu nunha casa emprestada do Camiño Novo, Compostela, unha nena o 24 de febreiro de 1837. Xosé Varela de Montes asistiu a Teresa neste parto. O mesmo médico e filósofo social embrulla a meniña e lévaa no colo do Camiño Novo ao Hospital (hoxe Hostal dos RRCC) no que había tamén inclusa. Batizan alí a naipela como María Rita Rosalía, filla de pais incógnitos. É madriña María Francisca Martínez, irmá ou enviada do pai da neófita. Por orde do pai, a María Francisca marcha coa meniña para a aldea de Ortoño, na cal a aleitoará a muller dun xastre para logo a familia paterna se facer cargo dela. Neste Ortoño Rosalía medrará e se fará aldeá galega. O pai era Xosé Martínez Viojo, crego de baixo rango adscrito á colexiata de Santa María de Iria ou da Adina. Mantivera relacións con Teresa pro coa eximente de facer tal (con 39 anos) antes de cantar misa. Finalmente, e non se sabe cando, Teresa, arrepentida, acepta a filla e dálle o seu apelido. Nai e filla aparecen xuntas en Compostela no ano 1853, tendo Rosalía 16 anos”.
Así é como, por aproximadamente, R. Carballo Calero nos conta as orixes de Rosalía de Castro.
Pro, examinada a historia cunha ollada crítica, vemos que non existen probas de que o doutor Varela de Montes intervise no nacemento da meniña para nada. Que o crego que a batizou se apelidase Varela Montero poidera estar na orixe do conto. Non hai fonte ningunha seria que diga que Xosé Martínez Viojo fose o pai de Rosalía, e menos que tivese a simple condición de seminarista no intre de a enxendrar. Se é verdadeiro o principio “pater semper incertus est”, como moi a propósito relembra Freud, neste caso resulta especialmente xusto. María Francisca Martínez nin era irmá do crego Martínez nin enviada deste, senón a criada da certissima nai. Despois desta morrer, María Francisca seguiu até o fin dos seus días con Rosalía e con Murguía e debeu de ser unha especie de segunda nai para a nosa autora. Non é certo que Teresa se desentendese inicialmente da súa filla, pois tomou disposicións para que ela fose rexistrada e confiada a unha descoñecida (para nós) ama de cría, que ben poido ser de Ortoño, que non é lonxe da aldea nativa de María Francisca (Campo). Sábese, seguro, por Álvarez Ruiz de Ojeda, que Rosalía vivía feliz coa súa nai e con María Francisca en Padrón no ano 1842. Ou sexa, desde os cinco aniños e non hai ningunha sospeita razoábel de que non estivesen xuntas desde o final da lactancia e de que, durante ela, a nai non tivese contacto coa filla.
Por que tánta mixtificación e tan infundados relatos cobran na bibliografía máis respectada a apariencia de verdades? A resposta está en que Lois Tobío Fernández, home serio, lles transmitiu todos os elementos infundados da estoria aos seus amigos e irmáns Fermín Bouza-Brey, X. Filgueira Valverde e outros, sábese que no ano 1923. Como máxima autoridade, Tobío invocaba o relato da súa tía avoa Minia Martínez Tobío, da familia do Martínez Viojo. Todo parece indicar que, baseándose nalgunha circunstancia que ignoro, quizais a de ter sido algunha muller da familia a verdadeira ama de cría en Ortoño de Rosalía, alguén dos Martínez de que falamos fabulou o conto da paternidade do crego da casa e da maldade da señorita De Castro que quixera desfacerse da filliña. Trátase, aparentemente, dunha fantasía de grandeza moi semellante á do “antepasado fidalgo ou ilustre”, tán común, que podería ser analizada, coma outras do mesmo xénero, mediante unha socialización da Familieroman der Neurotiker ou novela de familia do individuo neurótico de que tratou Freud en 1908.
Lois Tobío sucumbiu seguramente á fascinación da novela e convenceu da súa veracidade baixo palabra de honor, á xeración intelectual de 1925, que peregrinou precisamente a Ortoño e non a Padrón, poñamos por caso, para o acto fundacional do Seminario de Estudos Galegos facendo tal en memoria de Rosalía de Castro. Outra explicacicón non me dá vido ás mentes.
A vida de Rosalía de Castro, da que se ocuparon autores contemporáneos dela e nosos, alén de amosar pavorosos buracos de descoñecemento, áchase embazada, como quixemos advertir, pola mitificación e polas fantasías escritas e de transmisión oral. Nos nosos días, as brillantes investigacións de Victoria Álvarez Ruiz de Ojeda supoñen avances substanciais a respecto dos datos, e dos ensoños, aportados por anteriores eruditos que se ocuparon da vida da nosa autora máxima. Estamos á espera de que alguén con talento nos regale con esa biografía de Rosalía de Castro que o século XXI está a requerir.

O artigo “Pómulos famosos: pé de foto”, que hoxe publicou Méndez Ferrín, na súa sección “No fondo dos espellos” do suplemento El Sábado de Farode Vigo, sobre a famosa fotografía da familia Castro-Murguía de 1884 pasará á historia da nosa literatura. Unha alfaia do xornalismo literario memorable. Transcríboo (non se pode consultar directamente, aínda que si baixar o PDF do suplemento completo) e recomendo vivísamente tanto a súa lectura devagariño como a súa utilización didáctica.

PÓMULOS FAMOSOS: PÉ DE FOTO
X.L. Méndez Ferrín
Estes que ven eiquí na fotografía, que xa non daguerrotipo, de 1884 son Rosalía (que coa Rosa se Alía) e a súa familia retratados por alguén cuxo nome eu ignoro, seguramente na horta da Matanza (Padrón, onda o tren). A partir de agora, xurdindo do Fondo dos Espellos, Rosalía será só Ela.
De pé é Murguía, cun case sorriso loiro (Manuel Antonio, moitos anos despois). A man do papá é agarimosamente apreixada polo fillo Ovidio, que cos anos sería pintor de talento morto antes da plenitude. Ovidio é agora un rapazolo guapo cuxa actitude é imaxe viva de que o complexo de Edipo non existe. Enigmática, coa mesma boca de Ela, figura tamén en pé Alexandra, a maior da prole de Rosalía e Don Manuel.
Sentadas están as fillas como envergoñadas polo retratista. Todas levan nomes nada católicos e moi literarios. A primeira pola esquerda é Gala, como a rusa que foi amada de Paul Éluard e de Dalí, digamos. Eu falei con Gala Martínez (Murguía) de Castro en Madrid, nun café de Ópera, 1958 exactamente; viñera do ganchete de Fernández Ferreiro. Logo, a que máis descarada olla para o obxectivo é Aura, unha roxa con cariña de lúa que se asemella moito ao pai e é xémea de Ovidio. Despois de Ela (con maiúscula) vén, moi linda e como tímida, cos ollos baixos e sen saber onde meter esas mans, Amara.
No centro da fotografía, porque é o centro natural da Patria, está Ela (Rosalía). Unha Ela que adopta actitude corporal que non ten nada a ver coa afectación pedante nin coas longas xíneas aristocráticas das que realmente procedía. Esta nosa Ela déixase retratar coas pernas estarricadas e aloumiña contra a saia un cadelo pitís ben orelludo, o cal mira para nós listo desde o Fondo dos Espellos. A cántiga, poida que da autoría de Ela, di:
“Eu teño un canciño, qué bunito é.
Baila a muiñeira na punta do pé”.
Cómo se chamaba este can non o souberon nunca nin Juan Naya, nin Caamaño Bournancell, nin Bouza Brey e Trillo-Figueroa. Ben; o vestiño enteirizo de Ela ten o van alto. Non disimula un ventre comprido e márcalle o peito de xeito Primeiro Imperio; peito que percibimos moi ben proporcionado. Sen descote ningún, Ela, natural, fai emerxer á luz o propio rostro e olla cara nosoutros, a posteridade, cun ar canso e eu diría que feliz. Non se retrata con sombreiro, porque Ela é progresista ou sexa muller de esprito libre. Canlle sobre a fronte uns rulos deliberados e rebeldes.
–“¿Quieres colocarme ese rizo sobre las narices?
–Hacia el centro de la frente, como la señora lo manda otras veces.”
Este é un diálogo de El Caballero de las Botas Azules.
Os ollos de Ela son pequeniños e amosan a evanescencia das famosas mulleres miopes. A boca é grande, sorrí franca e, dentro, negros, adivíñanse os abismos e os suculentos segredos. Un repregue carnoso marca os pómulos de Ela. Pómulos que foron considerados signos de fealdade, mesmo estigma plebeio: mimá! Tamén eses pómulos inspiraron un treito sublime de Luís Pimentel. A face ancha, o queixo marcado, o nariz discreto, a inclinación atenta da cabeza, fan da imaxe de Ela un conxunto belísimo e inspirado pola intelixencia e a razón, alén de por o nume poético xeralmente aceite. Por riba do tempo, Ela chama por nós desde a fotografía.
En realidade, toda a familia nos está a decer que son xente liberada de modais afidalgados ou burgueses. Digamos; persoas fillas da Revolución Galega de 1846 e protagonistas, por pouco tempo, da do 1868. Non se ofrecen ao retratista con cerimonia, senón como eles son decotío. Resistentes á Restauración, son pobres e non se visten de gala para o caso. Sabemos que Ela vai morrer dous escasos anos máis tarde de o fotógrafo darlle ao clic, o cal converte esta foto en algo esterrecente. Os conceptos de República, de Galicia, de Democracia, de Progreso, pululan na atmósfera fotográfica. Digo eu que estes son os Valores que nos transmiten (xa parezo eu Rouco Varela…) aqueles e aquelas que saen no retrato de familia de Rosalía de Castro.
A vida de Rosalía de Castro, ou sexa Ela, foi relatada, ao meu xuízo, unhas veces de xeito erudito extremo e, outras, en clave chafalleira. Se temos saúde, faremos aparecer eiquí en semanas seguintes aquela que Rosalía de Castro foi en vida.